العا جىلجۋدىڭ شارتى – كۇردەلى رەفورمالار. ال سول  الداعى كۇللى رەفورمالارعا  نەگىز بولاتىن دۇنيە – مەملەكەتتىك قۇندىلىقتارىمىزدى قايتا باعالاۋ ۇدەرىسى دەپ ويلايمىن. قۇندىلىقتاردى قايتا باعالاۋ دەگەنىمىز – ءومىردىڭ بۇگىنگى اعىمىنا ۇيلەسپەيتىن ەسكى  ۇستانىمداردان، كونە قاعيدالاردان ارىلۋ.  

بۇل ەڭ الدىمەن وتارسىزدانۋعا (دەكولونيزاتسيا), سوۆەتسىزدەندىرۋگە (دەسوۆەتيزاتسيا) جانە قۇلدىق ساناداعى كادرلاردان قۇتىلۋعا  (ليۋستراتسيا) قاتىستى. راس، بۇگىنگى بيلىكتىڭ  حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان باعدارلامالارى بارشىلىق. ءومىردىڭ نە ەكونوميكانىڭ شاعىن سەكتورىندا ازعانتاي ىلگەرىلەۋشىلىكتى دابىرايتىپ كورسەتە بەرۋگە بولادى. تۇتاستاي العاندا، بۇل پروگرەستەن مۇلدە الىس. سوندىقتان قازاقستاننىڭ سوڭعى 30 جىلداعى جىلجۋىن ەكونوميكالىق سەرپىلىس دەۋگە كەلمەيدى. ءتىپتى پروگرەستەن گورى رەگرەسكە كەتكەن تۇسىمىز بارشىلىق. ەگەر بىزدە تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا ساي دەر كەزىندە قۇندىلىقتارىمىز قايتا باعالانعاندا ىلگەرى باسۋشىلىق ايتارلىقتاي سەرپىنگە يە بولار ەدى. «ساياسات دەگەنىمىز – ەكونوميكانىڭ جيناقتالعان كورىنىسى» دەپ تەگىن ايتىلماسا كەرەك.

وتارسىزدانۋ جۇزەگە اسقاندا پاتشالىق كەزەڭنىڭ كۇللى ەسكەرتكىشتەرى، قالا-پوسەلكەلەردىڭ اتاۋى (پاۆلودار، پەتروپاۆل، رومانوۆكا، الەكسەەۆكا، سلابودسكايا، كوشە اتتارى ت.ب. )  تۇگەل وزگەرەر ەدى. قۇقىق قورعاۋ ورىندارى پاتشالىق جاندارمەريادان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان جازالاۋشىلىق سيپاتىنان  قۇتىلار ەدى. يمپەريالىق امبيتسيالارعا ءۇزىلدى-كەسىلدى  توسقاۋىل قويىلار ەدى.

سوۆەتسىزدەندىرۋ ۇدەرىسى جۇرگەندە سول كەزەڭنەن قالعان ناۋقانشىلدىق، بەلگىلى ءبىر داتاعا ۇلگەرۋشىلىك، كوزبوياۋشىلىق، راپورتشىلدىق، ءوسىرىپ جازۋشىلىق، ۇرلىق، پاراقورلىق – وسىنىڭ ءبارى سوقتىراتىن ساپاسىزدىق كورىنىستەرى جويىلار ەدى. حالىقتىڭ ءوز مەملەكەتىن نىعايتۋعا جاۋاپكەرشىلىگى ارتار ەدى. بۇكىل كەڭەستىك كوسەمدەر (لەنين، ستالين،  كالينين، دزەرجينسكي، وردجونيكيدزە، كرۋپسكايا ت.ب.)  اتىمەن اتالاتىن جەر-سۋ اتتارى  وزگەرەر ەدى. وكتيابريات، كومسومول، پارتيا سيمۆوليكاسىنا تىيىم سالىنار ەدى. قىزىل ارميانىڭ باسقىنشىلىق ارەكەتتەرىنە، اۋعانستانعا شابۋىلدى قوسىپ العاندا، ادامزاتقا قارسى قىلمىس رەتىندە باعا بەرىلەر ەدى. كوممۋنيستىك رەجيم سوقتىرعان گەنوتسيد، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن رەسمي ايىپتالار ەدى. ال بىزدە ءالى كۇنگە كومپارتياعا تىيىم سالىنعان جوق.

ليۋستراتسيا ۇدەرىسى جۇرگەندە كەزىندە بولشەۆيزمگە قىزمەت ەتكەن كومسومولدار مەن كوممۋنيستەر  بيلىكتەن شەتتەتىلەر ەدى. سولاردان جالعاسقان جەمقورلىق پەن كوررۋپتسياعا توسقاۋىل قويىلار ەدى. وكىنىشكە قاراي، سولاردىڭ ءبارى سىرەسىپ سول كۇيىندە قالدى.

وتارسىزداندىرۋ جۇرمەگەندىكتەن،  قازاقستان قوعامىندا قالىپ قويعان وتارشىلدىق پسيحولوگيانىڭ ىزدەرى ءالى كۇنگە سايراپ جاتىر. مىسالى، ىشكى ىستەر ورگاندارىن الايىق. 1917 جىلعا دەيىنگى پاتشالىق رەسەيدە جۇمىس ىستەگەن جاندارمەريا، پوليتسيا قىزمەتىنىڭ  باس كوتەرۋلەرگە قارسى جازالاۋشىلىق سيپاتى سوۆەتتىك كەزەڭدە قىلشىعى قيسايماستان ساقتالدى دا، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قۇقىق قورعاۋ سالاسىنا قاز قالپىندا كوشە سالدى. كەشەگى نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ ارقايسىسى ءوزىن قۇداي ساناپ،  دەرەۆنيالاردا، اۋىلداردا ويلارىنا كەلگەنىن ىستەيتىن. قولىنداعى كۋالىك پەن تاپانشا، قىزمەتىنىڭ جازالاۋشىلىق سيپاتى ولاردى شەكسىز قۇزىرەتكە يە ەتتى.  تۋرا وسىعان ۇقساس پسيحولوگيا تاۋەلسىز قازاقستان پوليتسياسىن دا جايلاعان.  ىس جۇزىندە پوليتسيا قىزمەتى حالىققا قىزمەت ەتۋگە، قىلمىستىڭ الدىن الۋعا باعىتتالۋى ءتيىس بولسا، بىزدە  ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن قورعاپ، كوشەگە شىققان كەمپىر-شالعا دەيىن قول-اياعىن بۇراپ اۆتوزاكقا توعىتۋعا، اياۋسىز جازالاۋعا دايار تۇراتىن اپەرباقاندىق پسيحولوگياعا ۇلاستى. جولپول قىزمەتىنىڭ بۇرىلىستارعا، بۇتا-بۇتاعا جاسىرىنىپ تۇرىپ، جۇرگىزۋشىلەردى جازالاۋعا تىرىسۋى ءدال وسىنىڭ دالەلى.  پوليتسيادا ادامدارعا ماحابباتپەن، حالىققا قۇرمەتپەن قاراۋ، وزدەرىنىڭ  حالىققا قىزمەت ەتەتىن ورگاننىڭ وكىلى ەكەنىن تۇسىنەتىن ۇعىم ءالى كۇنگە قالىپتاسقان جوق.

كەڭەستىك كەزەڭدە ادامدار ۇلكەن قورقىنىشپەن ءومىر ءسۇردى. اعات ايتىلعان نەمەسە كەزدەيسوق ويىن اشىق ءبىلدىرىپ قويعان ادامدار دەرەۋ قامالاتىن. نكۆد ەل ىشىندە وراسان تىڭشىلىق جۇيەسىن قۇردى. كەڭەس وداعى الىپ كونتسلاگەرگە ۇقسايتىن. 1917-1991 جىلدار اراسىندا، نەبارى 74 جىلدا كسرو ءوزىنىڭ 90 ملن ازاماتىنىڭ ءومىرىن جويدى. بولشەۆيزم قازاق حالقىن گەنوتسيدكە ۇرىندىردى. 1931-33 جىلداردا 4 ملن قازاق اشتان قىرىلدى. ميلليونداعان ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلدى. ۇلتتىڭ قايماعى سانالاتىن 25 مىڭ ادام اتىلدى. سول زۇلمات زاماننىڭ قۇندىلىقتارى ءالى كۇنگە قاباتتاسىپ كەلە جاتىر. كەي مەكتەپتەردىڭ اۋلاسىندا ءالى كۇنگە پيونەرلەرگە ەسكەرتكىشتەر تۇر. وكتيابريات، پيونەر، كومسومول مەرەكەلەرى ۇمىتىلمايدى.  الەۋمەتتىك جەلىلەردە رەسەيدىڭ يمپەريالىق استامشىلىعىنا قىزمەت ەتەتىن قۇپيا قىزمەتتەر ازىرلەگەن، سوۆەتتىك كەزەڭگە ساعىنىش تۋدىراتىن بەينەروليكتەر ءورىپ ءجۇر. «بەسسمەرتنىي پولك» دەگەن بالەكەت تە سولاردىڭ قاتارىندا. ساتقىندار ارمياسىندا پايدالانىلعان گەورگيەۆ لەنتاسى دا 9 مامىر مەرەكەسى قارساڭىندا جاپپاي تاراتىلادى.

تاپ كۇرەسىنىڭ كوزقاراستارى ءالى كۇنگە ساقتالىنىپ قالعان. اكەسىنە قارسى شىققان پاۆليك موروزوۆ، بولاتبەك ورمانوۆتار بۇگىنگى كۇنگە ۇلگى-ونەگە بولا المايدى. دىنىمىزدە دە، داستۇرىمىزدە دە مۇنداي كورگەنسىزدىكتەرگە تىيىم سالىنعان.  وسىنىڭ بارىنە رەسمي تويتارىس بەرىلۋى وتە ماڭىزدى.

سوۆەتتىك يدەولوگيا جالعاندىققا، جاساندىلىققا قۇرىلعان.  سوۆەتسىزدەندىرۋ جۇرگىزىلمەگەندىكتەن، كوپ ادامدار ءالى كۇنگە تاريحتىڭ اقيقاتى مەن اڭىزدارىن اجىراتا المايدى. قىمباتىن ارزانعا ايىرباستاي سالۋعا ءازىر تۇرادى. سونداي جالعاندىققا تولى، يدەولوگيالىق بىلىقتىڭ تاعى ءبىرى 1941-45 جىلدارداعى سوعىسقا قاتىستى. كوممۋنيستىك رەجيم «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتاعان  قىرعىننىڭ شىن مانىندەگى اتاۋى – سوۆەت-گەرمان سوعىسى. قازاق حالقى ءۇشىن ۇلى وتان سوعىسى – ءحVىى-ءحVىىى جۇزجىلدىقتاردا ءبىر جارىم عاسىرعا سوزىلعان قازاق-جوڭعار سوعىسى. ال سوۆەت-گەرمان سوعىسى – وكىنىشكە قاراي، گەرمانيا مەن سوۆەت وداعى بىرىگىپ، الەم جۇرتشىلىعىنا تاڭعان ەكىنشى جاھان سوعىسىنىڭ ءبىر بولىگى عانا.

ەكىنشى جاھان سوعىسىن باستاعان قازاق حالقى ەمەس. ءبىز ونىڭ ءماجبۇر قاتىسۋشىسى عانامىز. اسكەري ۆوەنكوماتتار ارقىلى مايدانعا الىنىپ، الدىڭعى شەپتە  شايقاسقان 700 مىڭنان استام قازاق ازاماتتارى بولدى.  ال وكوپتىڭ ار جاعىندا ۆلاسوۆ ارمياسىنىڭ قاتارىندا، تۇركىستان لەگيونىندا، ۋپا (ۋكراينانىڭ كوتەرىلىسشىلەر ارمياسى) قاتارىندا قازاقستاندى بولشەۆيكتىك بيلىكتەن قۇتقارۋ ءۇشىن سانالى تۇردە سوعىسقان قازاق جىگىتتەرى دە بولدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدى قايتارىپ العان سوڭ، ءبىز سول پەرزەنتتەرىمىزگە نەگە كەشەگى سوۆەتتىك الاكوزبەن قاراۋىمىز كەرەك؟  بىز ءۇشىن وكوپتىڭ قاي جاعىندا سوعىسسا دا، سول قازاقتاردىڭ، سول مايدانگەرلەردىڭ  بارى قىمبات. ولاردىڭ نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرى ساتقىنداردىڭ ۇرپاعى دەپ ايىپتالماي، سول شەيىتتەرىمىز رەسمي تۇردە اقتالعانى ءارى ارداقتالعانىن  جون سانايمىن. ءارى 9 مامىر – قازاق حالقى ءۇشىن جەڭىس كۇنى ەمەس، ول مايداندا قازا تاپقان، كەيىن بەيبىت كۇندەردە سوعىس جاراقاتىنان قايتىس بولعان بارشا مايدانگەرلەردى ەسكە الۋ كۇنى. 9 مامىر مارتەبەسى وسىلاي وزگەرتىلۋگە ءتيىس.

ءيا، بۇگىندە تەك جاڭاشا ەمەس، اقيقات ۇستانىمدار اسا قاجەت. مەيلى ەلدە، مەيلى شەت جەردە جۇرسە دە، ۇرپاقتارى ءوزىنىڭ قارۋ الىپ سوعىسقان اتا-باباسىن، كوممۋنيستىك بيلىككە قارسى شىققانىن ماقتان ەتۋى كەرەك.  بۇل كەشەگى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دە قاتىستى. الاڭعا شىققان جاستاردى بۇگىندە ءبىز نەگە قۇرمەتتەپ، ارداقتايمىز؟ ويتكەنى ولار كوممۋنيستىك رەجيمگە قارسى شىقتى. سوڭعى كەزدە ۆاتساپ جەلىسىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەردە  جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە قازاقتىڭ 64 قىزى مەن جىگىتى قازا تاپقانى ايتىلا باستادى. مۇنىڭ ءبارى وسى ۋاقىتقا دەيىن جاسىرىلىپ كەلگەن ەكەن. ەگەر دە بىزدە سوۆەتسىزدەندىرۋ ءجۇرىپ، جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراساق، وندا مۇنداي اداسۋلار مەن جاڭساقتىقتار ورىن الماس ەدى. سوندىقتان ەڭ قاجەتتىسى، تاعى دا ايتامىن، بۇل – قۇندىلىقتاردى قايتا باعالاۋ.

جوعارىدا ايتىلعان ليۋستراتسيالىق ءۇردىستىڭ جۇرمەۋىنەن ەلىمىزدەگى كادر ماسەلەسى تۇرالاپ قالدى. كەڭەستىك كەزەڭنەن شىققان كادرلار «سوقىر كورگەنىنەن جازبايدى» دەمەكشى، كەڭەستىك كەزەڭدە كورگەنىنەن الىستاپ كەتە قويعان جوق. جوسپارلاۋشىلىق، كوزبوياۋشىلىق، حالتۋرا، اسىرا سىلتەۋ، راپورت قۇمارلىق، جەڭۇشىنان جالعاسۋ، باستىقتىڭ الدىندا باس يزەۋشىلىك، اسىرەسە ورىستاردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاۋشىلىق، ورىس تىلىنە بەرىلگەن زاڭسىز باسىمدىق ورشىگەن ۇستىنە ءورشىدى.  قازاق قوعامىندا، اسىرەسە كادر ماسەلەسىندە قۇلدىق پسيحولوگيا باسىم بولىپ كەتتى. ونىڭ ىشىندە ورىسقا قۇلدىق، رەسەيگە قۇلدىق، ەكس-پرەزيدەنتكە قۇلدىق، باسشىلارعا قۇلدىق پسيحولوگياسى ءالى دە جويىلعان جوق.

مارات توقاشباەۆ

Abai.kz