Áueli adamnyng adamdyghy aqyl, ghylym degen nәrselermen.

                                                                                           Abay

Ómirdi týsinu dengeyi adamnyng bilimine baylanysty. Ruhany jetilu barysynda adam ómirdi kórip-biledi, yaghny bolmys syrlaryn terenirek týsinip, boyyna siniredi. Múnday adam danyshpan, aziyz, pir dengeyine kóterile alady. Biraq, búl joghary dengeyge kóterilu siyrek kezdesedi. Ol sana-sezim dengeyine baylanysty. Al sana-sezim dengeyi bilim alu týrleri, jәne ony qabyldau mýmkindigine baylanysty. Adam ózining syrtqy sezimderi bolyp tabylatyn tәnimen, jәne ishki sezimderi bolyp tabylatyn ruhy, aqyl-esimen ómir kórinisterin qabyldap, sezinip, úghynyp-týisinedi. Ómir kórinisining ózi bilim bolghandyqtan, ómirdi týsinu qabileti bilim alu dengeyin kórsetedi. Ómir kórinisterin qabyldap-týisinu arqyly bilimdi ósiremiz.

Adam ómirining jaghdaylaryna, onyng sezinip-týisinu dәrejesine baylanysty alghan bilim de týrli dengeylerde bolady. Búl dengeylerdi Abay tolyq týsindirip ketken. Ol jiyrma besinshi sózinde bylay deydi:

Balalardy oqytqan da jaqsy, biraq qúlshylyq qylarlyq qana, týrki tanyrlyq qana taza oqysa bolady... әueli mal tabu kerek, onan song arab, parsy kerek. Qarny ash kisining kónilinde aqyl, boyynda ar, ghylymgha qúmarlyq qaydan túrsyn?.. Mal tapsa, qaryn toyady. Onan son, bilim týgil óner kerek eken. Sony ýireneyin ne balama ýireteyin dep oiyna jaqsy týsedi.

Tәn qúmary ýshin ómir sýretinderge әueli mal tabudy, tamaq asyraudy ýirenu kerek eken. Sonan song ghana tereng bilimge, ónerge úmtylugha bolady. Búl tabighy zandylyq. Býgingi kýnderi de Abaydyng búl ónegeli sózderining ýlken manyzy bar. Mektep bitirgen song әrbir jastyng kәsiptik-tehnikalyq, ne bolmasa joghary oqu ornyna týsui onyng zerdesine baylanysty bolsyn. Eger balanyng oquy nashar bolsa, qarjy shygharyp ony joghary oqu ornyna týsiruge әlektenuding paydasy shamaly. Onday bilim alu dýniyeni bosqa shashu ghana emes, balanyng ózine de ziyandy. Ol ózining tabighy qasiyetterin dúrys orynday almay, taghdyrynan auytqyp, ómirdegi ózine berilgen mindetti orynday almaydy. Balanyng keleshegi onyng qabiletine baylanysty qalyptasuy kerek.

Bilimge úmtylys sana dengeyine baylanysty. Sananyng tәn, aqyl jәne es dengeyindegi týrli bilim týrlerin Abay jetinshi sózinde bylay dep beredi:

Jas bala anadan tughanda eki týrli minezben tuady: bireui – ishsem, jesem, úiqtasam dep túrady. Búlar – tәnning qúmary, búlar bolmasa, tәn jangha qonaq ýy bola almaydy. Hәm ózi óspeydi, quat tappaydy. Bireui – bilsem eken demeklik. Ne kórse soghan talpynyp, jaltyr-júltyr etken bolsa, oghan qyzyghyp, auzyna salyp, dәmin tatyp qarap, tamaghyna, betine basyp qarap, syrnay-kerney bolsa, dauysyna úmtylyp, onan erjetinkiregende it ýrse de, mal shulasa da, bireu kýlse de, bireu jylasa da túra jýgirip, «ol nemene?», «búl nemene?» dep, «ol nege ýitedi?» dep, «búl nege býitedi?» dep, kózi kórgen, qúlaghy estigenning bәrin súrap, tynyshtyq kórmeydi. Múnyng bәri – jan qúmary, bilsem eken, kórsem eken, ýirensem eken degen...

Sol óristetip, órisimizdi úzartyp, qúmarlanyp jighan qazynamyzdy kóbeytsek kerek, búl jannyng tamaghy edi. Tәnnen jan artyq edi, tәndi jangha bas úrghyzsa kerek edi.

Endi Abaydyng osy tereng maghynaly sózderin tarqatyp baghayyq. Búl sózderden adam bolmysynyng qanday bolatynyn, jәne onyng adamy qasiyetining ne sebepten әrtýrli bolatynyn kóre alamyz. Adam ómirge kelgende eki týrli minezben tuady. Minez adamnyng qúmarlyghy ne nәrsege ausa, soghan baylanysty ózgerip otyrady. Abay olardy jan qúmary jәne tәn qúmary dep ataydy. Jan qasiyetine baylanysty qúmarlyq ta eki týrli. Búl sózinde Abay adamnyng tәn qúmary men jan qúmaryn ashyp beredi. Soghan baylanysty bilim aludyng eki dengeyi bolatynyn bildiredi. Jan qorshaghan ortamen baylanys jasau ýshin dene alady, osylay ol ózining denesin paydalanyp ómirdi, jәne óz-ózin tanidy. Sondyqtan onyng jan qúmarynan basqa, tәn qúmary da bar. Abay «ishsem, jesem, úiqtasam dep túrady. Búlar – tәnning qúmary, búlar bolmasa, tәn jangha qonaq ýy bola almaydy» dep tәn qonaq ýy tәrizdi jangha uaqytsha berilgenin bayqatady. Tәn qonaq ýy bolu ýshin onyng qajettiligin oryndau kerek. Búl – tәn qúmary. Qonaq ýi, yaghny tәn jangha qyzmet etu kerek, sondyqtan jan qúmary qonaq ýy bolyp tabylatyn tәn qúmarynan artyq. Biraq óse kele tәn kýsh alyp, jan qúmaryn jenip ketedi. Osylay tәndi algha qoyyp, jandy oghan bas úrghyzamyz. Búl – ruhany janghyrudyng negizgi kedergisi.

Tәn qúmarlyghy qorghanys, úiqy men tamaq, jәne úrpaq qaldyru qajettiligi. Búl býkil hayuanat әlemine ortaq. Jan qúmarlyghy – bilim. Bilim arqyly jan materialdyq bolmysty qoldanyp, óz-ózin tanu arqyly tәn qúrsauynan shyghady. Búl tek qana adamgha ghana tәn. Adamnyng bilim alu mýmkindigi bar, al hayuanattarda ol joq.

Nege bilim alu dengeyi barlyq adamdarda birdey emes? Onyng sebebi tәn qúmary men jan qúmarynyng baylanysynda jatyr. Tәn qúmary basym bolsa, jan qúmary tómendep, bilimge qúshtarlyq azayady. Tәn qúmary jandy nadandyq qúrsauyna shyrmap, bilim alghyzbaydy. Bilim alu ýshin ynta kerek. Tәn qúmary biylegen adamda ynta bolmaydy. «Bilmegen soqyr, Qayghysyz otyr, Tamaghy toysa jatugha» dep Abay osynday adamdar turaly aitady. Qayghysyz salghyrt jan bilimge úmtylmaydy.

Jan qúmaryn tәn qúmary jenbes ýshin jannyng tәndi basqaru syryn bilu kerek.

Nәrestening jany tәnin tolyq basqarady. Biraq óse kele tәn kýsh alyp, adamnyng janyn tәni basqaryp ketedi. Tughanynan jan qúmary joghary adam jetilu jolyna onay týsedi. Jan qúmary – bilim, yaghny bilim arqyly ómirdi tanu. Ol ómirdi әueli sezimderimen, óse kele aqyl, es, jalghan ego dengeyine kóterilip, әri qaray jetiluding shyny – naghyz egosyna deyin jetip, ony iske asyrady.

Bilim dengeyi adamnyng jetiluine baylanysty bolyp, onyng oi-órisine sәikes kelmese, onday bilim ómirde adamgha bóget bolady. Ol bergen bilimdi tolyq sezinip, dúrys qabylday almaydy. Múnday bilim adamnyng menmendigin kóterip, psihikasyn býldiredi. Jetiluine bóget bolady. Ómirde qoldanugha kelmeytin bilim uaqyt pen qarajatty bosqa saryp etumen birge, adamnyng ózimshildigin ósiredi. Sondyqtan, әrbir adam ózine qanday bilim alu kerektigin jaqsy bilui kerek.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz