اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى اقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرمەن.

                                                                                           اباي

ءومىردى ءتۇسىنۋ دەڭگەيى ادامنىڭ بىلىمىنە بايلانىستى. رۋحاني جەتىلۋ بارىسىندا ادام ءومىردى كورىپ-بىلەدى، ياعني بولمىس سىرلارىن تەرەڭىرەك ءتۇسىنىپ، بويىنا سىڭىرەدى. مۇنداي ادام دانىشپان، ازيز، ءپىر دەڭگەيىنە كوتەرىلە الادى. بىراق، بۇل جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلۋ سيرەك كەزدەسەدى. ول سانا-سەزىم دەڭگەيىنە بايلانىستى. ال سانا-سەزىم دەڭگەيى ءبىلىم الۋ تۇرلەرى، جانە ونى قابىلداۋ مۇمكىندىگىنە بايلانىستى. ادام ءوزىنىڭ سىرتقى سەزىمدەرى بولىپ تابىلاتىن تانىمەن، جانە ىشكى سەزىمدەرى بولىپ تابىلاتىن رۋحى، اقىل-ەسىمەن ءومىر كورىنىستەرىن قابىلداپ، سەزىنىپ، ۇعىنىپ-تۇيسىنەدى. ءومىر كورىنىسىنىڭ ءوزى ءبىلىم بولعاندىقتان، ءومىردى ءتۇسىنۋ قابىلەتى ءبىلىم الۋ دەڭگەيىن كورسەتەدى. ءومىر كورىنىستەرىن قابىلداپ-ءتۇيسىنۋ ارقىلى ءبىلىمدى وسىرەمىز.

ادام ءومىرىنىڭ جاعدايلارىنا، ونىڭ سەزىنىپ-ءتۇيسىنۋ دارەجەسىنە بايلانىستى العان ءبىلىم دە ءتۇرلى دەڭگەيلەردە بولادى. بۇل دەڭگەيلەردى اباي تولىق ءتۇسىندىرىپ كەتكەن. ول جيىرما بەسىنشى سوزىندە بىلاي دەيدى:

بالالاردى وقىتقان دا جاقسى، بىراق قۇلشىلىق قىلارلىق قانا، تۇركى تانىرلىق قانا تازا وقىسا بولادى... اۋەلى مال تابۋ كەرەك، ونان سوڭ اراب، پارسى كەرەك. قارنى اش كىسىنىڭ كوڭىلىندە اقىل، بويىندا ار، عىلىمعا قۇمارلىق قايدان تۇرسىن؟.. مال تاپسا، قارىن تويادى. ونان سوڭ، ءبىلىم تۇگىل ونەر كەرەك ەكەن. سونى ۇيرەنەيىن نە بالاما ۇيرەتەيىن دەپ ويىنا جاقسى تۇسەدى.

ءتان قۇمارى ءۇشىن ءومىر سۇرەتىندەرگە اۋەلى مال تابۋدى، تاماق اسىراۋدى ۇيرەنۋ كەرەك ەكەن. سونان سوڭ عانا تەرەڭ بىلىمگە، ونەرگە ۇمتىلۋعا بولادى. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. بۇگىنگى كۇندەرى دە ابايدىڭ بۇل ونەگەلى سوزدەرىنىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار. مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ ءاربىر جاستىڭ كاسىپتىك-تەحنيكالىق، نە بولماسا جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋى ونىڭ زەردەسىنە بايلانىستى بولسىن. ەگەر بالانىڭ وقۋى ناشار بولسا، قارجى شىعارىپ ونى جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسىرۋگە الەكتەنۋدىڭ پايداسى شامالى. ونداي ءبىلىم الۋ دۇنيەنى بوسقا شاشۋ عانا ەمەس، بالانىڭ وزىنە دە زياندى. ول ءوزىنىڭ تابيعي قاسيەتتەرىن دۇرىس ورىنداي الماي، تاعدىرىنان اۋىتقىپ، ومىردەگى وزىنە بەرىلگەن مىندەتتى ورىنداي المايدى. بالانىڭ كەلەشەگى ونىڭ قابىلەتىنە بايلانىستى قالىپتاسۋى كەرەك.

بىلىمگە ۇمتىلىس سانا دەڭگەيىنە بايلانىستى. سانانىڭ ءتان، اقىل جانە ەس دەڭگەيىندەگى ءتۇرلى ءبىلىم تۇرلەرىن اباي جەتىنشى سوزىندە بىلاي دەپ بەرەدى:

جاس بالا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى: بىرەۋى – ىشسەم، جەسەم، ۇيقتاسام دەپ تۇرادى. بۇلار – ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى. ءھام ءوزى وسپەيدى، قۋات تاپپايدى. بىرەۋى – بىلسەم ەكەن دەمەكلىك. نە كورسە سوعان تالپىنىپ، جالتىر-جۇلتىر ەتكەن بولسا، وعان قىزىعىپ، اۋزىنا سالىپ، ءدامىن تاتىپ قاراپ، تاماعىنا، بەتىنە باسىپ قاراپ، سىرناي-كەرنەي بولسا، داۋىسىنا ۇمتىلىپ، ونان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا، بىرەۋ كۇلسە دە، بىرەۋ جىلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە؟»، «بۇل نەمەنە؟» دەپ، «ول نەگە ۇيتەدى؟» دەپ، «بۇل نەگە بۇيتەدى؟» دەپ، كوزى كورگەن، قۇلاعى ەستىگەننىڭ ءبارىن سۇراپ، تىنىشتىق كورمەيدى. مۇنىڭ ءبارى – جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەن...

سول ورىستەتىپ، ءورىسىمىزدى ۇزارتىپ، قۇمارلانىپ جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى. تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى.

ەندى ابايدىڭ وسى تەرەڭ ماعىنالى سوزدەرىن تارقاتىپ باعايىق. بۇل سوزدەردەن ادام بولمىسىنىڭ قانداي بولاتىنىن، جانە ونىڭ ادامي قاسيەتىنىڭ نە سەبەپتەن ءارتۇرلى بولاتىنىن كورە الامىز. ادام ومىرگە كەلگەندە ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى. مىنەز ادامنىڭ قۇمارلىعى نە نارسەگە اۋسا، سوعان بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. اباي ولاردى جان قۇمارى جانە ءتان قۇمارى دەپ اتايدى. جان قاسيەتىنە بايلانىستى قۇمارلىق تا ەكى ءتۇرلى. بۇل سوزىندە اباي ادامنىڭ ءتان قۇمارى مەن جان قۇمارىن اشىپ بەرەدى. سوعان بايلانىستى ءبىلىم الۋدىڭ ەكى دەڭگەيى بولاتىنىن بىلدىرەدى. جان قورشاعان ورتامەن بايلانىس جاساۋ ءۇشىن دەنە الادى، وسىلاي ول ءوزىنىڭ دەنەسىن پايدالانىپ ءومىردى، جانە ءوز-ءوزىن تانيدى. سوندىقتان ونىڭ جان قۇمارىنان باسقا، ءتان قۇمارى دا بار. اباي «ىشسەم، جەسەم، ۇيقتاسام دەپ تۇرادى. بۇلار – ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى» دەپ ءتان قوناق ءۇي ءتارىزدى جانعا ۋاقىتشا بەرىلگەنىن بايقاتادى. ءتان قوناق ءۇي بولۋ ءۇشىن ونىڭ قاجەتتىلىگىن ورىنداۋ كەرەك. بۇل – ءتان قۇمارى. قوناق ءۇي، ياعني ءتان جانعا قىزمەت ەتۋ كەرەك، سوندىقتان جان قۇمارى قوناق ءۇي بولىپ تابىلاتىن ءتان قۇمارىنان ارتىق. بىراق وسە كەلە ءتان كۇش الىپ، جان قۇمارىن جەڭىپ كەتەدى. وسىلاي ءتاندى العا قويىپ، جاندى وعان باس ۇرعىزامىز. بۇل – رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نەگىزگى كەدەرگىسى.

ءتان قۇمارلىعى قورعانىس، ۇيقى مەن تاماق، جانە ۇرپاق قالدىرۋ قاجەتتىلىگى. بۇل بۇكىل حايۋانات الەمىنە ورتاق. جان قۇمارلىعى – ءبىلىم. ءبىلىم ارقىلى جان ماتەريالدىق بولمىستى قولدانىپ، ءوز-ءوزىن تانۋ ارقىلى ءتان قۇرساۋىنان شىعادى. بۇل تەك قانا ادامعا عانا ءتان. ادامنىڭ ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگى بار، ال حايۋاناتتاردا ول جوق.

نەگە ءبىلىم الۋ دەڭگەيى بارلىق ادامداردا بىردەي ەمەس؟ ونىڭ سەبەبى ءتان قۇمارى مەن جان قۇمارىنىڭ بايلانىسىندا جاتىر. ءتان قۇمارى باسىم بولسا، جان قۇمارى تومەندەپ، بىلىمگە قۇشتارلىق ازايادى. ءتان قۇمارى جاندى ناداندىق قۇرساۋىنا شىرماپ، ءبىلىم العىزبايدى. ءبىلىم الۋ ءۇشىن ىنتا كەرەك. ءتان قۇمارى بيلەگەن ادامدا ىنتا بولمايدى. «بىلمەگەن سوقىر، قايعىسىز وتىر، تاماعى تويسا جاتۋعا» دەپ اباي وسىنداي ادامدار تۋرالى ايتادى. قايعىسىز سالعىرت جان بىلىمگە ۇمتىلمايدى.

جان قۇمارىن ءتان قۇمارى جەڭبەس ءۇشىن جاننىڭ ءتاندى باسقارۋ سىرىن ءبىلۋ كەرەك.

نارەستەنىڭ جانى ءتانىن تولىق باسقارادى. بىراق وسە كەلە ءتان كۇش الىپ، ادامنىڭ جانىن ءتانى باسقارىپ كەتەدى. تۋعانىنان جان قۇمارى جوعارى ادام جەتىلۋ جولىنا وڭاي تۇسەدى. جان قۇمارى – ءبىلىم، ياعني ءبىلىم ارقىلى ءومىردى تانۋ. ول ءومىردى اۋەلى سەزىمدەرىمەن، وسە كەلە اقىل، ەس، جالعان ەگو دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، ءارى قاراي جەتىلۋدىڭ شىڭى – ناعىز ەگوسىنا دەيىن جەتىپ، ونى ىسكە اسىرادى.

ءبىلىم دەڭگەيى ادامنىڭ جەتىلۋىنە بايلانىستى بولىپ، ونىڭ وي-ورىسىنە سايكەس كەلمەسە، ونداي ءبىلىم ومىردە ادامعا بوگەت بولادى. ول بەرگەن ءبىلىمدى تولىق سەزىنىپ، دۇرىس قابىلداي المايدى. مۇنداي ءبىلىم ادامنىڭ مەنمەندىگىن كوتەرىپ، پسيحيكاسىن بۇلدىرەدى. جەتىلۋىنە بوگەت بولادى. ومىردە قولدانۋعا كەلمەيتىن ءبىلىم ۋاقىت پەن قاراجاتتى بوسقا سارىپ ەتۋمەن بىرگە، ادامنىڭ وزىمشىلدىگىن وسىرەدى. سوندىقتان، ءاربىر ادام وزىنە قانداي ءبىلىم الۋ كەرەكتىگىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz