Seysenbi, 17 Qyrkýiek 2024
1710 25 pikir 7 Mausym, 2024 saghat 15:24

Últtyn  sany  óspey, úlyq  elge  ainalmaymyz

Suret: flectone.ru

Búl shyndyq. Elimizdegi   qazaq  túrghyndarynyn  sany,  kópshilikke  ainalmay,  el  biyligi  әrdayym  respublika  aumaghyndaghy   etnostargha  jaltaqtap,  ózinin  últtyq  sayasatyn   jýrgize  almaytyndyghy  aqiqat.  Qasymyzdaghy  últtyq  memleketke  әldeqashan  ainalghan  elder  sekildi,  biz  olarday  esh  uaqytta  bola  almaymyz.  Eger  qazaqtardyn  sanyn  memleketimizde  eselep,  kóbeytpesek.  Qúdayy  kórshimiz,  ózbekterdin  «Kóp  kýlkisi  kýnnen  de  ystyq» - deytini  sodan.

Qazirgi  kýnderi  elimizde  sayasi  reformalar  jasap,  shartarap  elderinen  kóptep  investisiya  tartyp,  respublika  túrghyndarynyn  әl – auqatyn  jaqsartu  baghytynda  aitarlyqtay  júmystar  atqaryluda.  Degenmen,  elimizge  asa  qajet ,  taghy  bir  ózekti  problemany  úmytugha  bolmaydy.  Ol,  ainaladaghy  memleketterde  shashyrap  jýrgen  qandastarymyzdy  elge  qaytaru.  Búlda  uaqyt  kýttirmeytin  ýlken  sharua. Memlekettegi  enbek  kýshin  barynsha  jaqsartu   ýshin,  jan- jaqtan  migranttardy  emes,  bizge  ózimizdin  qandastarymyz  asa  kerek.  Mysaly: Ózbek  elinin  qúramyndaghy  Qaraqalpaqstanda  ýsh  jýz  elu  mynday  qazaq  bar  eken (degenmen  birazy  kelip  aldy – au  deymin) .  Ekologiyalyq  apattyn  aumaghynda  túrghan ,  azyp  - tozghan   búl ónirden  nege  qandastarymyzdy  shaqyryp  almaymyz? Solardy,  bala  tuu kórsetkishi  mýlde  joghalghan,  enbek  etuge  adam  tabalmay  otyrghan,   soltýstik  oblystargha  ornalastyrugha  bolary  edi  ghoy.  Búl  ólkelerdegi  qanyrap,  bos  qalghan  eldimekender  jandanyp,   mal  sharuashylyghy  jәne  kәsipkerlik   jappay  damyr  edi.

Jalpy,  halyq  qalyn  qonystanghan  Ontýstik  oblystarda  toghyz  milliongha  juyq  adam  turady  eken.  Osylardyn  toqsan  toghyz  payyzy  qazaqtar.  Sol  sekildi,  qazaghy  kóp  Batys  oblystarda tórt  millionnan  asa   adam  bar.  Olarda  negizinen qazaq  tilinde  qarym  - qatynas  jasaytyn  jergilikti  túrghyndar.  Búlargha  qosa,  Abay    men  Úlytau  oblysy,  búrynghy  Torghay  ólkesi ,  Shyghys   Qazaqstan  oblysynyn   jartysynan  kóbi , Ortalyq  Qazaqstannyn  Qarqaraly,  Aqtoghay,  Shet  audandary   qazaq  tildi  orta  deuge  bolady.  Tipti,  birneshe   milliondyq  Almaty, Shymkent  qalalaryn   ishinara  bolmasa,  tolyqtay  qazaqy  shaharlar  desek,  qatelespeymiz.  Sonymen  qatar,  ontýstik  aimaqta  qonys  tepken  alty  jýz  mynday  ózbek  aghayyndardyn  ózi  qazaq  tildi  túrghyndar. Olar  orys  tilin  kerekte  qylmaydy.   Sonda,  respublika  kólemindegi    qazaq  tilinde  qarym  -  qatynas  jasaytyn   jәne  enbek  etetin   túrghyndarymyz  on  alty  jarym  millionnan  asyp  jyghylady  eken. Sondyqtan, asa  qadirmendi  biylikke   aitarymyz!  Memlekettik  sayasatty  jәne  isti  qazaq  tilinde  jýrgizgenderiniz  dúrys  bolary  edi.  Jәne  Ministrler  Kabiynetinde   qazaq  tilinde  júmys  jýrgize  alatyn,  tәjiriybe   jinaghan,  sayasi  sauaty  joghary,  jauapkershiligi  myqty,  enbekqor  azamattar men  azamatshalardan  taghayyndaghanynyz  oryndy  der  edik.  Sonday  -  aq,  juyqta  qabyldanghan  «Ata  Joly» - baghdarlamasy, shynyn  aitayyq,   qandastardy  elge  tartugha  kemdik  etedi.  Biren – saran  kәsippen  ainalysqan  sheteldegi  qazaqtardyn  ghana  paydasyna  sheshilmese.  Eger,  biylik  osyghan  senip  jýrse,  elimizdegi  qazaq  júrty qalay  kóbeyedi.  Keybir  damyghan  shet  memleketterinin  sayasatyna  búl  ontayly  kelgenimen,  bizge  mýlde  qisynsyz.  Qandastardy  elge  tartúdyn  basqa  da  amaldaryn  qarastyruymyz  jón – aq.

Jalpy,  Ózbekstanda  millionnan  asa (mýmkin  odanda  kóp)  qazaq  bar.  Solardy  ózbekke  sinip  ketpey  túrghanda,  nege  qaytaryp  almaymyz?  Búl  әlde,  kýn  tәrtibinde  joqpa?  Sol  siyaqty, Týrkmenstanda  da,  Turkiyada  da,    basqa  da  elderdegi  qandastardy  qaytaratyn  uaqyt  әlde  qashan  jetti  ghoy.  Tipti,  Aughanstan  men  Pәkistandaghy  shoghyrlanyp,  kýn  kórip  jatqan  qazaqtardy  da  elimizge   qonystandyru  kerek.  Búlar,  ótken  ghasyrdaghy  alapat  asharshylyq  kezinde  auyp  ketkender.  Tipti,  osy  eki  eldegi  qandastarymyzdy  elge  әkelip,  arnayy  audandargha  ornalastyryp,  baqylau  qoygha  bolary  edi.  Kezinde,  Kenes  Odaghynyn  túsynda  nemisterdi  Qazaqstangha  audarghanda,  osylay,  arnayy  aumaqtargha  qonystandyryp,  baqylau  qoyyp  qoyghanyn  bilemiz.  Keyinnen,  sol  nemis  etnosy  qatargha  qosylyp,  elimizge  kóp  - kórim  enbek  sinirdi.  Múny  úmytugha  bolmaydy.

Bizdin  taghy  bir  pikirimiz,  myna  kórshi  qaraqalpaqtardy,  shyndyghy  kerek,  aty  Qaraqalpaq  bolghanymen,  olardyn  qúramynda  da  Qonyrattar,  Qypshaqtar, Qataghan  jәne  Qiyat,   ózge  de  qazaqtyn  ru,  taypalary  kóptep  kezdesedi.  Tipti,  qalyn  dese de  bolady.  Tili de,  qazaq  tilinen  kóp  aiyrmashylyghy  joq.  Sol  sekildi,  Reseydin  Kavkaz,  Astrahan  jaghynda  ornalasqan  Noghaylar  da,  búrynghy  qazaqtar.  Osylardy,  arnayy  baghdarlama  jasap,  eger  ózderi  qazaq  bolyp  jazylghysy  kelse,  elge  shaqyryp,   soltýstik  jәne  shyghys  oblystargha  jibergende,  qalay  bolary  edi? Tek, búlardyn  ósip  kele  jatqan  jastaryn   arnayy  qazaq  mektepterinde  oqytsa.  Qarap  otyrsan,  shartarap  elderi,  tipti,  qasymyzdaghy  Ózbekstan  da  solay  etip  jatyr  ghoy.  Onda  túrghan  esh  oghashtyq  joq.  Osy arada, mysal  keltire  keteyin:

Reseydin  jaghdayy.

Qazirgi  kýnderi,  kórshi  Reseydin   Qiyr  shyghysy  men  tútas  Sibir  aumaghynda  on  tórt – aq   million  adam  túrady.   Búl  jaqtaghy  oblystardyn  derevnyalary  men  audandarynda,  mono  qalalarynda  adam  qalmady.  Qúlazyp,  qanyrap,  bos  túr.  Últy  orys  túrghyndarynyn   bәri  qashyp,  osy  eldin  europalyq  bóligine  jinalyp  aldy.  Reseydin  qatty  qorqyp  otyrghany  da  osydan.  Qasynda,  shekarasy  myndaghan  shaqyrymgha  sozylghan,  bir  jarym  milliardqa  tayau  júrty   bar  Qytay  túr.  Olargha,  shekara  syzyghynan   bir  -  eki  qadam  attap,  ishke  kirip  ketu,  kóp  qyiyndyq  tudyrmaydy.  Resey  biyligi,  qanyrap ,  iyen  qalghan  osy  ólkelerge  jiberuge  adam  tappay  qinaluda.  Ukrainamen  aradaghy  soghystan  qashqanday,  Qiyr  shyghys  pen  Sibirge  barugha,  orta  jastaghylar  men   jastar  jaghy  mýlde  bas tartuda.  Bizdin  elde,   qayta  soltýstik  oblystargha  ontýstikten  baryp  jatyr  ghoy.  Búlarda,  olda    joq.  Orys  әielderi  keyingi  on  jyldan  beri,  mýlde  bala  tumaytyn  boldy.  Tuu  dengeyi  óte  tómen.  Taghy  eskerterimiz,  Povoljie  jәne  Oral  tauy  ónirlerinde ,  tatar  men  bashqúrt,  shuvash  pen  mordva,  sonday – aq, osy  aranyng orysyn, taghy  basqalaryn  qosqanda,   on  jeti  milliongha  jeter  - jetpes  el  túrady.   Búlarda  da,  enbek  kýshi  jetpeydi.  Reseydin  europalyq  bóliginde  alpys  millionnan  sәl  ghana  asatyn  túrghyn  bar.  Eger,  osylardyn  bәrin  qosyp,  eseptesen,  jýz  qyryq  eki  million  túrmaq,  jýz  milliongha  jetpeydi.  Orys  biyligi  osynyn  barlyghyn,  óte  qúpiya  týrde  jasyryp  otyr – au  dep  keyde  oilaymyz.  Resey,  osynau     orasan  ýlken  aumaqtan   aiyrylyp  qalamyz  ba  dep  qatty  ýreylenude.  Kórshisi   Ukrainamen soghysugha  sarbazdary  tausylyp  (tehnikasy  da),  alasúryp  jatqany  da  sodan.  Kremlidin  qazirgi  ústanyp  otyrghan  sayasaty,  Qazaqstan  men  Ózbekstan,  Qyrghystan  jәne  Tәjik  pen  Týrkmen  elderin  aldap  týsirip,   iyeligine  alyp,  solardyn  dýrkirep  ósip  kele  jatqan  adam  resurstaryn  paydalanbaq.  Eger,  shyndap  qaraytyn  bolsaq,  Ortalyq  Aziyanyn  halyq  sany  men,  Reseydin  túrghyndary  tenesuge  jaqyn  qaldy.  Sondyqtan,  soltýstiktegi  kórshiden  qorqyp,  orynsyz  seskenip  keregi  joq.  Ózderi  aityp  jýrgendey,  qúrdymgha  ketip   bara  jatyr. Qazir,  olardyn  ekonomikasy  da  birtindep  qirau  ýstinde.

Degenmen,  menin  aitarym,  Resey  sekildi  azyp - tozyp  ketpeu  ýshin,  ainaladaghy  memleketterdegi  qandastarymyzdy  jinap  alu, elimizdi  tolyq  qandy  qazaq  memleketine  ainaldyru,  sonday  -  aq,  eldin  kýsh – quatyn  arttyru,   qazirgi  biyliktin  kýn  tәrtibinen  týspeui  qajet - aq. Eger,  ózderi  aityp  jýrgendey    estiytin  biylik  pen  ýkimet  bolsa.

Beysenghazy  Úlyqbek

Qazaqstan  Jurnalister  Odaghynyn  mýshesi

25 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2193