«Nar qazaq pen qúl qazaqtyng kýresi»

S.Elubay

01.02.2008. Júma.

Kýn shayday ashyq. Jeltoqsannyng sonyna ala bastalghan donyz jylynyng donyz minezdi qysy bir aiday býkil eldi býrsendetip-aq jiberip edi. Al, myna jaymashuaq  kýn júrtty tang qaldyryp túr. Qazaqtyng «sauatsyz» qariyalarynyng esebi boyynsha qystyng qyryq kýndik shildesi shyghar songhy aptagha jetip qalyppyz. 5 juda belindi shesh dep te aqpannyng 5-júldyzyna esep jasaghan qazaghyn.

1969 jyldyng joyqyn jút qysyn eske aldym. Dәl osy ai, osy kýnderde men jalang sym shalbarmen jasyryn jaghdayda, suyq – iyen ýide tәuliktep tyghylyp jatyp edim. Nauryzdyng aptalap jaughan  boranynda eki qabat jalang shalbarmen  eki apta tau asyp, tas bastyq. Qar jamylyp, tong tósendik. Sol súrapyl suyqtan zardap shektirmey, aurugha shaldyqtyrmay meni aman alyp qalghan qanday qúdiret, qanday kýsh boldy eken? Áriyne, «oy hoy 25 bolar-au!»

Al, alpystan asyp auyr operasiyadan shyqqan myna kýnderde jyly ýy pana bolmay, ayaq-qoldy jylyta almay qaltyrap otyrghanymyz mynau.

Býgin «Jas Alash» gazetining №9, 31.01 sanynda jariyalanghan Súmaghúl Elubay dosymnyng «Nar qazaq pen qúl qazaqtyng kýresi» atty maqalasyn oqyp, ýlken әserge bólendim. Keshe ghana aramyzdan ketken maghan jazushylyghy beytanys Baqqoja Múqaydyng shygharmashylyghyna taldau negizinde jazylghan maqala arqyly jazushy Súmaghúldyng azamattyq, eldik túrghysy men synshyldyq qarymyn taghy bir ret tanysam, eng bastysy Baqqojanyng marqúm bolyp ketkende – kesh tanyghanyma ókinsem de shýkirshilik ettim.

E.Súmaghúl Baqqoja shygharmalaryndaghy eng ózekti mәseleni tereng tanyp taldau arqyly, qazaq qoghamyndaghy kýni býginge deyin (tipti alda talay jyldargha sozylar) sheshimin tappay kele jatqan «últtyq satqyndyqty» betke úryp, ar sózin, últ sózin aitar qayratkerge zәru dilgirlikti tamasha kórnekilendiripti.

«Ómirzaya» romanynda mynaday dialog bar eken: «Bir zamandarda namysyn tu etip kótergen el ýshin býginde kýn kóris negizgi mәselege ainalypty. Qarny toyghan qalyng tobyr el eldin  bolar amanatyn da, qabyrgha qayystyrghan qayghysyn da úmytypty. Jyrtyghyn jamaudyng oryna jyrq-jyrq kýlip jýre beretin jyrtaqaygha ainalypty. Jyrtaqayda namys bolyp pa?»

«...Biz bәrine qyzmet ettik, balam. Tek tughan halqymyzgha qyzmet etken joqpyz. Jetpis jeti jyl ghúmyr keshtim. Bizding ghúmyr qúldyqpen  ótti. Ómirzaya, Ómirzaya jalghyz nemerem bar. Qazaqpyn deuge namystanady. Ol – mening bolashyghym. Bóten. Men de oghan bótenmin... Jatpyn. Óz shanyraghyma, óz balama simay dalada qalghan kópting birimin.»

Osynday janayqayyna qúlaq týrgen azamat Súmaghúl bylaysha ashyna oy tolghaydy:

«Satqyndyq, sosialistik qazaq qauymynyng eng ózekti taqyryby edi. Alay da ony qauzaugha jan balasynyng dәti jetpedi. Qazaq tilin satty. Dinin satty. Tarihyn satty. Úrpaghyn satty. Orystandy. Aynalyp kelgende, ata-babalar amanatyn satty. Satqyndyq jalpy qazaqtyq qúbylysqa ainaldy.

Mysaly: tilin satu, úrpaghyn orystandyru úyat emes, maqtanyshqa ainaldy. Al, qalada qazaq tilinde sóileuge qazaq úyalatyn boldy. Últymyzdy azdyrghan sol kommunist kókelerge býgin bizding ókpemiz qara qazanday. Qara tas deseniz de bolady. ...Satqyndar tóli býginde ósip-ónip milliondap mәngýrtter armiyasyna ainalyp, qazaq tilining (qazaq elin dep týsininiz) ayaghyna túsau bolyp otyr. Endi qazaq ajaly jetse, jetedi qazaqtar atqan oqtan. Mineki, satqyndyq saldary!» Ary qaray Baqqojany  tyndayyq: «Balam, basyndaghy baghyng men astyndaghy taghyndy kýsh kórushi bolma! Adamgha adal serik – ary ghana. Arynnyng ólgeni – barynnyng ólgeni. ...Bireudin  qaruy -  baylyq.  Bireuding qaruy – biylik. Biraq el bolmasa, osynyng ekeui de túl.»

Búl nar qazaq degenderding ósiyeti әri qatal ókimi dep úqtyq.

Marqúm Núrlan Mәukenning mynaday ghalamat óleni bar edi:

Ólining qamyn tiri jer,

Tiriler birin-biri jer.

Bir kýni biz de bararmyz,

Sen aman bolghay, siri jer!

***

IYә, búl ómir, búl adam balasy osylay jaratylghan. Osy bir tozaqy ómirde tirshilik etip, ólmestey-aq alysyp-júlysyp hayuany zúlymdyqty kәsip etip kelemiz-au!

Men osylaysha ruhany azap talqysynda ghúmyr keship kele jatqandardyng birimin. Ol da maqtan bolyp pa tәiiri! Ol degenimiz bas-ayaghy joq, sheti-shegi de joq azap tenizinde maltyghyp, ajal sәtin kýtken tenizshining ayanyshty taghdyryn moyyndaghandyq emes pe? Qaytesing mening sanaly 50 jyldyq ómirim osylay ótip bara jatqany anyq. Qúday aqyryn ondasyn!

***

Men mynau Esenghaly inime aidalada jýrip tileuin tileushi, bәrekeldeshisi bolghanyma 30 jylday uaqyt bolypty. Áriyne, ólenderin oqy bastaghaly.

«Qazaq әdebiyeti» gazetining 11.01.2008. № 1 sanyna shyqqan «Arpa ishinde bir biday» atty maqalasyn sýisine oqyp shyqtym. Sabazyng búl joly da biyikten boy kórsetipti. Ol bylay dep kósilipti:

«Sóitip ol ózining mektebi bar aqyngha ainaldy. Al, búl kez kelgen talanttyng mandayyna jazyla bermeytin baqyt. Odan tәlim alghan jastar bylayghy el jek kóretin shovinizm iydeologtary da emes, «boyy bylghan, sózi jylman» (Abay) jalpaqsheshey poeziyanyng ókilderi de emes, naghyz últ aqyndary bolyp qalyptasuda.

Baqytsyz el dep últ aqyndary az, nemese últ aqyndaryn kóppen birdey kóretin eldi aitamyz.

...Bireuge únar, bireuge únamas, Resey әlemdik sayasattaghy óz ornyn eshqashan joghaltqysy kelmeytin el. Sondyqtan da oghan beyshara, beytarap, kedey, súramsaq, jaghympaz, esepshil, esirik, danghoy emes, shyn mәnindegi últ әdebiyeti kerek, úly maqsatqa qyzmet etetin últ әdebiyeti.

Baqytty әdebiyetti jasap jýrgen orystyng baqytty aqynyn mereyli mereytoyymen biz de qúttyqtaymyz.

Biz jeltoqsan oqighasyn úmytqan joqpyz, úmytpaymyz da, Stanislav Yurievich!»

Dúrys-aq  Esenghaly bauyrym. Sen de jas emessin, erding jasy eludesing tәp-tәuir ghana emes, talantty, qany bar aqynsyn.

Stanislav kókenning qanday hikmetting kýshimen sonday ataq-danqqa qol jetkizgenin dәp basyp tanypsyn. Endeshe men siyaqty ózindi qúrmetteytin adamdardyng senen sonday hikmet tayaghyna sýiener erlikti nege talap etpeske? Sózden iske, naqtyly iske kósher mýbәrak sәt qashan keledi? Álde sen de aituyn aityp, isteuin basqalar istep, azabyn tarta bersin deytin toghysharlyqqa menzeysing be?

Qolynnan keler edi. Talantyng jetip túr, talabyn, ising qalay bolar eken?.. Qazaqqa jetpeytini songhysy-au, sirә!

Jasasyn ómir! Tek ózim aman bolayyn! – deytin bir qarghys atqan qanaty synyq qanatty sóz bar. Qúdayym sodan saqtasyn!

Oy boy, kesh bolyp ketipti. Artyma qarap qimyldamasam bolmas. Densaulyq degen bir pәlege mәn bermese bolmas.

Álimghazy Dәulethan

Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng mýshesi

Abai.kz