«نار قازاق پەن قۇل قازاقتىڭ كۇرەسى»

س.ەلۋباي

01.02.2008. جۇما.

كۇن شايداي اشىق. جەلتوقساننىڭ سوڭىنا الا باستالعان دوڭىز جىلىنىڭ دوڭىز مىنەزدى قىسى ءبىر ايداي بۇكىل ەلدى بۇرسەڭدەتىپ-اق جىبەرىپ ەدى. ال، مىنا جايماشۋاق  كۇن جۇرتتى تاڭ قالدىرىپ تۇر. قازاقتىڭ «ساۋاتسىز» قاريالارىنىڭ ەسەبى بويىنشا قىستىڭ قىرىق كۇندىك شىلدەسى شىعار سوڭعى اپتاعا جەتىپ قالىپپىز. 5 جۋدا بەلىڭدى شەش دەپ تە اقپاننىڭ 5-جۇلدىزىنا ەسەپ جاساعان قازاعىڭ.

1969 جىلدىڭ جويقىن جۇت قىسىن ەسكە الدىم. ءدال وسى اي، وسى كۇندەردە مەن جالاڭ سىم شالبارمەن جاسىرىن جاعدايدا، سۋىق – يەن ۇيدە تاۋلىكتەپ تىعىلىپ جاتىپ ەدىم. ناۋرىزدىڭ اپتالاپ جاۋعان  بورانىندا ەكى قابات جالاڭ شالبارمەن  ەكى اپتا تاۋ اسىپ، تاس باستىق. قار جامىلىپ، توڭ توسەندىك. سول سۇراپىل سۋىقتان زارداپ شەكتىرمەي، اۋرۋعا شالدىقتىرماي مەنى امان الىپ قالعان قانداي قۇدىرەت، قانداي كۇش بولدى ەكەن؟ ارينە، «وي حوي 25 بولار-اۋ!»

ال، الپىستان اسىپ اۋىر وپەراتسيادان شىققان مىنا كۇندەردە جىلى ءۇي پانا بولماي، اياق-قولدى جىلىتا الماي قالتىراپ وتىرعانىمىز مىناۋ.

بۇگىن «جاس الاش» گازەتىنىڭ №9, 31.01 سانىندا جاريالانعان سۇماعۇل ەلۋباي دوسىمنىڭ «نار قازاق پەن قۇل قازاقتىڭ كۇرەسى» اتتى ماقالاسىن وقىپ، ۇلكەن اسەرگە بولەندىم. كەشە عانا ارامىزدان كەتكەن ماعان جازۋشىلىعى بەيتانىس باققوجا مۇقايدىڭ شىعارماشىلىعىنا تالداۋ نەگىزىندە جازىلعان ماقالا ارقىلى جازۋشى سۇماعۇلدىڭ ازاماتتىق، ەلدىك تۇرعىسى مەن سىنشىلدىق قارىمىن تاعى ءبىر رەت تانىسام، ەڭ باستىسى باققوجانىڭ مارقۇم بولىپ كەتكەندە – كەش تانىعانىما وكىنسەم دە شۇكىرشىلىك ەتتىم.

ە.سۇماعۇل باققوجا شىعارمالارىنداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەنى تەرەڭ تانىپ تالداۋ ارقىلى، قازاق قوعامىنداعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ء(تىپتى الدا تالاي جىلدارعا سوزىلار) شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان «ۇلتتىق ساتقىندىقتى» بەتكە ۇرىپ، ار ءسوزىن، ۇلت ءسوزىن ايتار قايراتكەرگە ءزارۋ دىلگىرلىكتى تاماشا كورنەكىلەندىرىپتى.

«ءومىرزايا» رومانىندا مىناداي ديالوگ بار ەكەن: «ءبىر زامانداردا نامىسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن ەل ءۇشىن بۇگىندە كۇن كورىس نەگىزگى ماسەلەگە اينالىپتى. قارنى تويعان قالىڭ توبىر ەل ەلدىڭ  بولار اماناتىن دا، قابىرعا قايىستىرعان قايعىسىن دا ۇمىتىپتى. جىرتىعىن جاماۋدىڭ ورىنا جىرق-جىرق كۇلىپ جۇرە بەرەتىن جىرتاقايعا اينالىپتى. جىرتاقايدا نامىس بولىپ پا؟»

«...ءبىز بارىنە قىزمەت ەتتىك، بالام. تەك تۋعان حالقىمىزعا قىزمەت ەتكەن جوقپىز. جەتپىس جەتى جىل عۇمىر كەشتىم. ءبىزدىڭ عۇمىر قۇلدىقپەن  ءوتتى. ءومىرزايا، ءومىرزايا جالعىز نەمەرەم بار. قازاقپىن دەۋگە نامىستانادى. ول – مەنىڭ بولاشىعىم. بوتەن. مەن دە وعان بوتەنمىن... جاتپىن. ءوز شاڭىراعىما، ءوز بالاما سيماي دالادا قالعان كوپتىڭ ءبىرىمىن.»

وسىنداي جانايقايىنا قۇلاق تۇرگەن ازامات سۇماعۇل بىلايشا اشىنا وي تولعايدى:

«ساتقىندىق، سوتسياليستىك قازاق قاۋىمىنىڭ ەڭ وزەكتى تاقىرىبى ەدى. الاي دا ونى قاۋزاۋعا جان بالاسىنىڭ ءداتى جەتپەدى. قازاق ءتىلىن ساتتى. ءدىنىن ساتتى. تاريحىن ساتتى. ۇرپاعىن ساتتى. ورىستاندى. اينالىپ كەلگەندە، اتا-بابالار اماناتىن ساتتى. ساتقىندىق جالپى قازاقتىق قۇبىلىسقا اينالدى.

مىسالى: ءتىلىن ساتۋ، ۇرپاعىن ورىستاندىرۋ ۇيات ەمەس، ماقتانىشقا اينالدى. ال، قالادا قازاق تىلىندە سويلەۋگە قازاق ۇيالاتىن بولدى. ۇلتىمىزدى ازدىرعان سول كوممۋنيست كوكەلەرگە بۇگىن ءبىزدىڭ وكپەمىز قارا قازانداي. قارا تاس دەسەڭىز دە بولادى. ...ساتقىندار ءتولى بۇگىندە ءوسىپ-ءونىپ ميلليونداپ ماڭگۇرتتەر ارمياسىنا اينالىپ، قازاق ءتىلىنىڭ (قازاق ەلىن دەپ ءتۇسىنىڭىز) اياعىنا تۇساۋ بولىپ وتىر. ەندى قازاق اجالى جەتسە، جەتەدى قازاقتار اتقان وقتان. مىنەكي، ساتقىندىق سالدارى!» ارى قاراي باققوجانى  تىڭدايىق: «بالام، باسىڭداعى باعىڭ مەن استىڭداعى تاعىڭدى كۇش كورۋشى بولما! ادامعا ادال سەرىك – ارى عانا. ارىڭنىڭ ولگەنى – بارىڭنىڭ ولگەنى. ...بىرەۋدىڭ  قارۋى -  بايلىق.  بىرەۋدىڭ قارۋى – بيلىك. بىراق ەل بولماسا، وسىنىڭ ەكەۋى دە تۇل.»

بۇل نار قازاق دەگەندەردىڭ وسيەتى ءارى قاتال وكىمى دەپ ۇقتىق.

مارقۇم نۇرلان ماۋكەننىڭ مىناداي عالامات ولەڭى بار ەدى:

ءولىنىڭ قامىن ءتىرى جەر،

تىرىلەر ءبىرىن-ءبىرى جەر.

ءبىر كۇنى ءبىز دە بارارمىز،

سەن امان بولعاي، ءسىرى جەر!

***

ءيا، بۇل ءومىر، بۇل ادام بالاسى وسىلاي جاراتىلعان. وسى ءبىر توزاقى ومىردە تىرشىلىك ەتىپ، ولمەستەي-اق الىسىپ-جۇلىسىپ حايۋاني زۇلىمدىقتى كاسىپ ەتىپ كەلەمىز-اۋ!

مەن وسىلايشا رۋحاني ازاپ تالقىسىندا عۇمىر كەشىپ كەلە جاتقانداردىڭ ءبىرىمىن. ول دا ماقتان بولىپ پا ءتايىرى! ول دەگەنىمىز باس-اياعى جوق، شەتى-شەگى دە جوق ازاپ تەڭىزىندە مالتىعىپ، اجال ءساتىن كۇتكەن تەڭىزشىنىڭ ايانىشتى تاعدىرىن مويىنداعاندىق ەمەس پە؟ قايتەسىڭ مەنىڭ سانالى 50 جىلدىق ءومىرىم وسىلاي ءوتىپ بارا جاتقانى انىق. قۇداي اقىرىن وڭداسىن!

***

مەن مىناۋ ەسەنعالي ىنىمە ايدالادا ءجۇرىپ تىلەۋىن تىلەۋشى، بارەكەلدەشىسى بولعانىما 30 جىلداي ۋاقىت بولىپتى. ارينە، ولەڭدەرىن وقي باستاعالى.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 11.01.2008. № 1 سانىنا شىققان «ارپا ىشىندە ءبىر بيداي» اتتى ماقالاسىن سۇيسىنە وقىپ شىقتىم. سابازىڭ بۇل جولى دا بيىكتەن بوي كورسەتىپتى. ول بىلاي دەپ كوسىلىپتى:

«ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ مەكتەبى بار اقىنعا اينالدى. ال، بۇل كەز كەلگەن تالانتتىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيتىن باقىت. ودان ءتالىم العان جاستار بىلايعى ەل جەك كورەتىن شوۆينيزم يدەولوگتارى دا ەمەس، «بويى بىلعاڭ، ءسوزى جىلماڭ» (اباي) جالپاقشەشەي پوەزيانىڭ وكىلدەرى دە ەمەس، ناعىز ۇلت اقىندارى بولىپ قالىپتاسۋدا.

باقىتسىز ەل دەپ ۇلت اقىندارى از، نەمەسە ۇلت اقىندارىن كوپپەن بىردەي كورەتىن ەلدى ايتامىز.

...بىرەۋگە ۇنار، بىرەۋگە ۇناماس، رەسەي الەمدىك ساياساتتاعى ءوز ورنىن ەشقاشان جوعالتقىسى كەلمەيتىن ەل. سوندىقتان دا وعان بەيشارا، بەيتاراپ، كەدەي، سۇرامساق، جاعىمپاز، ەسەپشىل، ەسىرىك، داڭعوي ەمەس، شىن مانىندەگى ۇلت ادەبيەتى كەرەك، ۇلى ماقساتقا قىزمەت ەتەتىن ۇلت ادەبيەتى.

باقىتتى ادەبيەتتى جاساپ جۇرگەن ورىستىڭ باقىتتى اقىنىن مەرەيلى مەرەيتويىمەن ءبىز دە قۇتتىقتايمىز.

ءبىز جەلتوقسان وقيعاسىن ۇمىتقان جوقپىز، ۇمىتپايمىز دا، ستانيسلاۆ يۋرەۆيچ!»

دۇرىس-اق  ەسەنعالي باۋىرىم. سەن دە جاس ەمەسسىڭ، ەردىڭ جاسى ەلۋدەسىڭ ءتاپ-ءتاۋىر عانا ەمەس، تالانتتى، قانى بار اقىنسىڭ.

ستانيسلاۆ كوكەڭنىڭ قانداي حيكمەتتىڭ كۇشىمەن سونداي اتاق-داڭققا قول جەتكىزگەنىن ءداپ باسىپ تانىپسىڭ. ەندەشە مەن سياقتى ءوزىڭدى قۇرمەتتەيتىن ادامداردىڭ سەنەن سونداي حيكمەت تاياعىنا سۇيەنەر ەرلىكتى نەگە تالاپ ەتپەسكە؟ سوزدەن ىسكە، ناقتىلى ىسكە كوشەر مۇباراك ءسات قاشان كەلەدى؟ الدە سەن دە ايتۋىن ايتىپ، ىستەۋىن باسقالار ىستەپ، ازابىن تارتا بەرسىن دەيتىن توعىشارلىققا مەڭزەيسىڭ بە؟

قولىڭنان كەلەر ەدى. تالانتىڭ جەتىپ تۇر، تالابىڭ، ءىسىڭ قالاي بولار ەكەن؟.. قازاققا جەتپەيتىنى سوڭعىسى-اۋ، ءسىرا!

جاساسىن ءومىر! تەك ءوزىم امان بولايىن! – دەيتىن ءبىر قارعىس اتقان قاناتى سىنىق قاناتتى ءسوز بار. قۇدايىم سودان ساقتاسىن!

وي بوي، كەش بولىپ كەتىپتى. ارتىما قاراپ قيمىلداماسام بولماس. دەنساۋلىق دەگەن ءبىر پالەگە ءمان بەرمەسە بولماس.

الىمعازى داۋلەتحان

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz