Qarjekendi kórsem boldy kómeyimde kóp súraq býlkildeytin. Arghy jaghy Týrki qaghanaty, Bumyn qaghan kezeni, odan beri kereyt, nayman memleketteri, qoyshy әiteuir, býgingi tariyhqa júmbaq bolghan talay syrdyng búrshaghyn Qarjekenning qúziretine kógendey qoyatynmyn. Irkilmeydi, «Tomson... bylay dep», «Kók tasta bylay dep»... bәrin aqtarady.

Týrki tastaryn týgeldey menshikteuden qalsa, dombyra tarihyn, sýndetteu tarihyn sol dәuirden bastaydy. Kónilimning búryshynda búghyp jatqan kóp saualgha jauap tauyp jadyraymyn. Súraq tusa jasyrmaymyn: «nege olay, nege búlay?» dep Qajekenning kәri qúlaghyn qajay beremin. Agham jalyqpaydy. Tipti at ýstinde kele jatsaq ta erkin kósiledi, eshtenesin býkpeydi. Aghyl-tegil әngime kógildir kólderdi keshtiredi, asqar taulardan asyrady, kók búlttardyng kóbesin sógip, jeti qat aspangha kóteredi...

Ásirese, tastaghy jazu, tarihty týrki dýniyesi túrghysynan saralaugha kelgende shashasyna shang júqpaydy. Tizgin irikpeydi, kók tasqa kómkerilgen kómeski tariyhqa sýngy jóneledi.

Songhy ret Astanada bir bas qosudan shygha qaldyq. «Mashinang bolsa ýige jetkizip sal» dedi. Maqúldyq bildirip, kólikke mine salyp taghy da kósildik.

– Agha, densaulynyz qalay?

– Sol densaulyq qúrghyry bir-eki jyldan beri syr berip jýrgeni...

– Qoyynyz, qartaymanyz. Aldynghy jyly bir әngimenizde «apayym jýzge tayady, әli tyn. Men de kóp jasaymyn» dep ediniz ghoy, endi neghyp qartaya qalghansyz?! Álde jengemiz dúrys qaramay ma? Jengemiz qaramasa aitynyz, basqa bir kómekshi qarastyrayyq.

Aghamyz múndayda kenkildep kýledi. Eshkimge úqsamaytyn qazaqy kýlkisi bar. Sýri tastarsha týrpilengen jýzderi de onay jadyraydy.

– Jengeng jaqsy qaraydy. Jengene esh ókpem joq. Ómir boyy men ýy sharuasyna aralasqan adam emespin. Júmys, ala qaghaz dep óz kýiben, әlegim ózimde. Jengeng sonyng bәrine jaghday jasap, mening jazu-syzuyma mýmkindik beredi. Ol bayqústy qaytip ghaybattayyn, – deydi sosyn.

Men jengemizdi jaqsy bilsem de Qarjekenning bar auyrtpalyghyn kóterip jýrgenin bilmeytinmin. Ishtey razy boldym.

– Jә, Agha, «synyq arba kópke shydaydy» deydi. Synbanyz, jýre beriniz. Dese de jazghan, syzghan dýniyenizdi jinaqtap jýrsiz be?

– Qazir әr kýni, kýni-týni júmys isteymin. Shamamsha rettep jatyrmyn. Birazyn balam Jantekeinge tapsyrdym. Bir tәuiri ony osy salagha saldym. Aghylshyn tilin de mengerip aldy. Sol tilge audarsam degen talpynysy da bar. Ýlken jaghynan birazy rettelip qaldy. Dese de, qolgha alyp ayaqtay almay jatqan taghy biraz dýniyem túr. Solargha kýsh salyp jatyrmyn...

– Ýstelde ýnemi otyrghanda sharshamaysyz ba?

– Bizdiki bir jaghy әdet bolyp ketken nәrse ghoy. Sharshamaymyn. Ár kýni on neshe saghat tapjylmay otyramyn. Ara-túra syrtqa shyghyp, temekimdi tartyp, sosyn qayta jalghaymyn. Júmys uaqytynyng kóbinde ýide emes, Euraziyadaghy qyzmettik kabiynetimde bolyp, sonda júmys isteymin...

Aghamyzben aramyzdaghy әngime ýzilmeydi.

Endigi jerde sózdi ózim bilgim kelgen tarihy taqyryptargha búramyn. Qarjekeng qiyn súraqtardyng da qisynyn tauyp, jauabyn aitady. Týptep kelgende baytaq dala, onyng múrasy, dala tósindegi belgiler bәri de týrkiniki bolyp shyghady.

Onyng oiynsha «Aspanda Tәnir, jerde Týrki» úghymy bәrinen baghaly, manyzdy, qúndy. «Biz sodan airylmasaq, týpki tegimizdi barynsha tanysaq sonda ghana últ retinde, úlys – memleket retinde alansyz ómir sýremiz» degen oiyn týiindeydi.

Shalqyghan shalqar teniz – tyndaghan sayyn qúlaq qúryshyn qandyratyn dalalyq abyz. Sol dala tastarynyng adam beynesine enip sóilep túrghan ruhy.

Sóitken, Qarjekeng endi joq!

Kósile shertetin kóp әngimemiz qayda, Qarjeke? Bizding mol, týgemes, búrysh-búlyny, týiinshek-týiini, júmbaq kýrmeui, sheshilmes shiyesi bar saualdarymyzgha endi kim jauap beredi?!

Dalanyng tastary bizge til qata ma? Siz de sol tastar qatarynda qosylyp, ýnsiz ghana, jymiya qaraghan keyipte mәngilik eskertkishke ainaldynyz ba?

Beu, dalalyq perzentting qalalyq keyipke enbegen takappar oghlany, nege asyghys kettiniz?!

Balbaldardyng sizge iyigen tas emshegin endi kim jibitedi, sizdi kórse býiregi býlkildegen qonyr dala endi kimge mekirenedi, sizdi kórse bauyry ezilip, baghzydan syr qozghaytyn qorymdar iyesi endi qalay bas kóteredi...?

Qysqa ghúmyrda, atty-atsyz, betti-betsiz bahadýrler bas-basyna shapqylap jýrip, sizdi elemey ótip ketse, kónil kóginizdegi kókshil túmandy syrugha qolyn soza almasa, jalghan kýlkige ýiir tobyr mysqylmen qaraghan bolsa, Qarjeke, sonyng bәrin keshtiniz be? Keshtiniz, pәniyding las kirin baqigha arqalaytyn siz emessiz. Sizdi pәniyding bilmesterinen arashalaghan Elteris, Bumyn, Kýltegin, Tonykók ruhy shaqyryp әketti. Tәnir shyraghdanyn jaghyp, jarqyraghan tas saraylar, aspan astyn óziniki sanaytyn ór oghlandar ortasynda siz shalqyp, tasyp, jannattyq kýige endiniz. Engen emey nemene, artynyzda qalghan tom-tom enbek sizding ruhynyzdy әlde qayda tәnirining sýigen qúly retinde shyrqau kókke  – adamzat órkeniyetining altyn óresine kóterdi. Olardyng tasqa tanbalaghan dýniyesi sizding qalamyzdyng gauharly túmsyghy arqyly mәngilik qaghazdargha kýmis jiptey iyrek-iyrek iz saldy. Sol iz aryda týrki dalasynan, kókjaldar mekeninen qazaq topyraghyna, әlem tarihnamasyna qús jolynday tizbekteldi.

Shan, túman, búlt, jauyn-dauyl kórgen qonyr dala dýr-dýr silkinip, ejelgi ruhtar ortasynda tәuelsiz týrkiler bayraghyn jelbiretse, sonyng astynda altyn qalamyn qolyna ústaghan shat jýzdi sizding beyneniz bar.

Qarjeee-kee, siz ólgen joqsyz. Bar bolghany topyraqtan jaralyp, mәrmar tasqa ainaldynyz! Ananyzdyng jyp-jyly qúrsaghynan shyghyp, salqyn jerdi, qyrauly kezendi kezip, tal besikten tas tabytqa qayttynyz.

Júmaq tórinde shalqynyz, jannattyqtar ortasyna da eski әngime biletin esti úl kerek bolghan shyghar. Bәrimiz baratyn sol meken eshkimdi jatyrqamaydy,  týgemes kýibennen «Týrkiler qorymyna» attanghan aq saparynyz – adal qazanyz Allanyng nazarynda bolghay!

Baqúl bolynyz, Agha!

Jәdy Shәkenúly,

Jazushy-tarihshy

28.07.2024.

Tanerten.

Almaty.

Abai.kz