قارجەكەڭدى كورسەم بولدى كومەيىمدە كوپ سۇراق بۇلكىلدەيتىن. ارعى جاعى تۇركى قاعاناتى، بۋمىن قاعان كەزەڭى، ودان بەرى كەرەيت، نايمان مەملەكەتتەرى، قويشى ايتەۋىر، بۇگىنگى تاريحقا جۇمباق بولعان تالاي سىردىڭ بۇرشاعىن قارجەكەڭنىڭ قۇزىرەتىنە كوگەندەي قوياتىنمىن. ىركىلمەيدى، «تومسون... بىلاي دەپ»، «كوك تاستا بىلاي دەپ»... ءبارىن اقتارادى.

تۇركى تاستارىن تۇگەلدەي مەنشىكتەۋدەن قالسا، دومبىرا تاريحىن، سۇندەتتەۋ تاريحىن سول داۋىردەن باستايدى. كوڭىلىمنىڭ بۇرىشىندا بۇعىپ جاتقان كوپ ساۋالعا جاۋاپ تاۋىپ جادىرايمىن. سۇراق تۋسا جاسىرمايمىن: «نەگە ولاي، نەگە بۇلاي؟» دەپ قاجەكەڭنىڭ كارى قۇلاعىن قاجاي بەرەمىن. اعام جالىقپايدى. ءتىپتى ات ۇستىندە كەلە جاتساق تا ەركىن كوسىلەدى، ەشتەڭەسىن بۇكپەيدى. اعىل-تەگىل اڭگىمە كوگىلدىر كولدەردى كەشتىرەدى، اسقار تاۋلاردان اسىرادى، كوك بۇلتتاردىڭ كوبەسىن سوگىپ، جەتى قات اسپانعا كوتەرەدى...

اسىرەسە، تاستاعى جازۋ، تاريحتى تۇركى دۇنيەسى تۇرعىسىنان سارالاۋعا كەلگەندە شاشاسىنا شاڭ جۇقپايدى. تىزگىن ىرىكپەيدى، كوك تاسقا كومكەرىلگەن كومەسكى تاريحقا سۇڭگي جونەلەدى.

سوڭعى رەت استانادا ءبىر باس قوسۋدان شىعا قالدىق. «ماشيناڭ بولسا ۇيگە جەتكىزىپ سال» دەدى. ماقۇلدىق ءبىلدىرىپ، كولىككە مىنە سالىپ تاعى دا كوسىلدىك.

– اعا، دەنساۋلىڭىز قالاي؟

– سول دەنساۋلىق قۇرعىرى ءبىر-ەكى جىلدان بەرى سىر بەرىپ جۇرگەنى...

– قويىڭىز، قارتايماڭىز. الدىڭعى جىلى ءبىر اڭگىمەڭىزدە «اپايىم جۇزگە تايادى، ءالى تىڭ. مەن دە كوپ جاسايمىن» دەپ ەدىڭىز عوي، ەندى نەعىپ قارتايا قالعانسىز؟! الدە جەڭگەمىز دۇرىس قاراماي ما؟ جەڭگەمىز قاراماسا ايتىڭىز، باسقا ءبىر كومەكشى قاراستىرايىق.

اعامىز مۇندايدا كەڭكىلدەپ كۇلەدى. ەشكىمگە ۇقسامايتىن قازاقى كۇلكىسى بار. ءسۇرى تاستارشا تۇرپىلەنگەن جۇزدەرى دە وڭاي جادىرايدى.

– جەڭگەڭ جاقسى قارايدى. جەڭگەڭە ەش وكپەم جوق. ءومىر بويى مەن ءۇي شارۋاسىنا ارالاسقان ادام ەمەسپىن. جۇمىس، الا قاعاز دەپ ءوز كۇيبەڭ، الەگىم وزىمدە. جەڭگەڭ سونىڭ بارىنە جاعداي جاساپ، مەنىڭ جازۋ-سىزۋىما مۇمكىندىك بەرەدى. ول بايقۇستى قايتىپ عايباتتايىن، – دەيدى سوسىن.

مەن جەڭگەمىزدى جاقسى بىلسەم دە قارجەكەڭنىڭ بار اۋىرتپالىعىن كوتەرىپ جۇرگەنىن بىلمەيتىنمىن. ىشتەي رازى بولدىم.

– ءجا، اعا، «سىنىق اربا كوپكە شىدايدى» دەيدى. سىنباڭىز، جۇرە بەرىڭىز. دەسە دە جازعان، سىزعان دۇنيەڭىزدى جيناقتاپ ءجۇرسىز بە؟

– قازىر ءار كۇنى، كۇنى-ءتۇنى جۇمىس ىستەيمىن. شامامشا رەتتەپ جاتىرمىن. ءبىرازىن بالام جانتەكەينگە تاپسىردىم. ءبىر ءتاۋىرى ونى وسى سالاعا سالدىم. اعىلشىن ءتىلىن دە مەڭگەرىپ الدى. سول تىلگە اۋدارسام دەگەن تالپىنىسى دا بار. ۇلكەن جاعىنان ءبىرازى رەتتەلىپ قالدى. دەسە دە، قولعا الىپ اياقتاي الماي جاتقان تاعى ءبىراز دۇنيەم تۇر. سولارعا كۇش سالىپ جاتىرمىن...

– ۇستەلدە ۇنەمى وتىرعاندا شارشامايسىز با؟

– بىزدىكى ءبىر جاعى ادەت بولىپ كەتكەن نارسە عوي. شارشامايمىن. ءار كۇنى ون نەشە ساعات تاپجىلماي وتىرامىن. ارا-تۇرا سىرتقا شىعىپ، تەمەكىمدى تارتىپ، سوسىن قايتا جالعايمىن. جۇمىس ۋاقىتىنىڭ كوبىندە ۇيدە ەمەس، ەۋرازياداعى قىزمەتتىك كابينەتىمدە بولىپ، سوندا جۇمىس ىستەيمىن...

اعامىزبەن ارامىزداعى اڭگىمە ۇزىلمەيدى.

ەندىگى جەردە ءسوزدى ءوزىم بىلگىم كەلگەن تاريحي تاقىرىپتارعا بۇرامىن. قارجەكەڭ قيىن سۇراقتاردىڭ دا قيسىنىن تاۋىپ، جاۋابىن ايتادى. تۇپتەپ كەلگەندە بايتاق دالا، ونىڭ مۇراسى، دالا توسىندەگى بەلگىلەر ءبارى دە تۇركىنىكى بولىپ شىعادى.

ونىڭ ويىنشا «اسپاندا ءتاڭىر، جەردە تۇركى» ۇعىمى بارىنەن باعالى، ماڭىزدى، قۇندى. «ءبىز سودان ايرىلماساق، تۇپكى تەگىمىزدى بارىنشا تانىساق سوندا عانا ۇلت رەتىندە، ۇلىس – مەملەكەت رەتىندە الاڭسىز ءومىر سۇرەمىز» دەگەن ويىن تۇيىندەيدى.

شالقىعان شالقار تەڭىز – تىڭداعان سايىن قۇلاق قۇرىشىن قاندىراتىن دالالىق ابىز. سول دالا تاستارىنىڭ ادام بەينەسىنە ەنىپ سويلەپ تۇرعان رۋحى.

سويتكەن، قارجەكەڭ ەندى جوق!

كوسىلە شەرتەتىن كوپ اڭگىمەمىز قايدا، قارجەكە؟ ءبىزدىڭ مول، تۇگەمەس، بۇرىش-بۇلىڭى، تۇيىنشەك-ءتۇيىنى، جۇمباق كۇرمەۋى، شەشىلمەس شيەسى بار ساۋالدارىمىزعا ەندى كىم جاۋاپ بەرەدى؟!

دالانىڭ تاستارى بىزگە ءتىل قاتا ما؟ ءسىز دە سول تاستار قاتارىندا قوسىلىپ، ءۇنسىز عانا، جىميا قاراعان كەيىپتە ماڭگىلىك ەسكەرتكىشكە اينالدىڭىز با؟

بەۋ، دالالىق پەرزەنتتىڭ قالالىق كەيىپكە ەنبەگەن تاكاپپار وعلانى، نەگە اسىعىس كەتتىڭىز؟!

بالبالداردىڭ سىزگە يىگەن تاس ەمشەگىن ەندى كىم جىبىتەدى، ءسىزدى كورسە بۇيرەگى بۇلكىلدەگەن قوڭىر دالا ەندى كىمگە مەكىرەنەدى، ءسىزدى كورسە باۋىرى ەزىلىپ، باعزىدان سىر قوزعايتىن قورىمدار يەسى ەندى قالاي باس كوتەرەدى...؟

قىسقا عۇمىردا، اتتى-اتسىز، بەتتى-بەتسىز باھادۇرلەر باس-باسىنا شاپقىلاپ ءجۇرىپ، ءسىزدى ەلەمەي ءوتىپ كەتسە، كوڭىل كوگىڭىزدەگى كوكشىل تۇماندى سىرۋعا قولىن سوزا الماسا، جالعان كۇلكىگە ءۇيىر توبىر مىسقىلمەن قاراعان بولسا، قارجەكە، سونىڭ ءبارىن كەشتىڭىز بە؟ كەشتىڭىز، ءپانيدىڭ لاس كىرىن باقيعا ارقالايتىن ءسىز ەمەسسىز. ءسىزدى ءپانيدىڭ بىلمەستەرىنەن اراشالاعان ەلتەرىس، بۋمىن، كۇلتەگىن، تونىكوك رۋحى شاقىرىپ اكەتتى. ءتاڭىر شىراعدانىن جاعىپ، جارقىراعان تاس سارايلار، اسپان استىن وزىنىكى سانايتىن ءور وعلاندار ورتاسىندا ءسىز شالقىپ، تاسىپ، جانناتتىق كۇيگە ەندىڭىز. ەنگەن ەمەي نەمەنە، ارتىڭىزدا قالعان توم-توم ەڭبەك ءسىزدىڭ رۋحىڭىزدى الدە قايدا ءتاڭىرىنىڭ سۇيگەن قۇلى رەتىندە شىرقاۋ كوككە  – ادامزات وركەنيەتىنىڭ التىن ورەسىنە كوتەردى. ولاردىڭ تاسقا تاڭبالاعان دۇنيەسى ءسىزدىڭ قالامىزدىڭ گاۋھارلى تۇمسىعى ارقىلى ماڭگىلىك قاعازدارعا كۇمىس جىپتەي يرەك-يرەك ءىز سالدى. سول ءىز ارىدا تۇركى دالاسىنان، كوكجالدار مەكەنىنەن قازاق توپىراعىنا، الەم تاريحناماسىنا قۇس جولىنداي تىزبەكتەلدى.

شاڭ، تۇمان، بۇلت، جاۋىن-داۋىل كورگەن قوڭىر دالا ءدۇر-ءدۇر سىلكىنىپ، ەجەلگى رۋحتار ورتاسىندا تاۋەلسىز تۇركىلەر بايراعىن جەلبىرەتسە، سونىڭ استىندا التىن قالامىن قولىنا ۇستاعان شات ءجۇزدى ءسىزدىڭ بەينەڭىز بار.

قارجەەە-كەە، ءسىز ولگەن جوقسىز. بار بولعانى توپىراقتان جارالىپ، ءمارمار تاسقا اينالدىڭىز! اناڭىزدىڭ جىپ-جىلى قۇرساعىنان شىعىپ، سالقىن جەردى، قىراۋلى كەزەڭدى كەزىپ، تال بەسىكتەن تاس تابىتقا قايتتىڭىز.

جۇماق تورىندە شالقىڭىز، جانناتتىقتار ورتاسىنا دا ەسكى اڭگىمە بىلەتىن ەستى ۇل كەرەك بولعان شىعار. ءبارىمىز باراتىن سول مەكەن ەشكىمدى جاتىرقامايدى،  تۇگەمەس كۇيبەڭنەن «تۇركىلەر قورىمىنا» اتتانعان اق ساپارىڭىز – ادال قازاڭىز اللانىڭ نازارىندا بولعاي!

باقۇل بولىڭىز، اعا!

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى-تاريحشى

28.07.2024.

تاڭەرتەڭ.

الماتى.

Abai.kz