Qytay ózining Qauipsizdik jónindegi jahandyq bastamasy shenberinde Ortalyq Aziya memleketterine әskery kómek kórsetu ýshin qúqyqtyq negiz jasaugha bel sheshe kiristi.

AQSh-tyng Beybitshilik institutynyng saytynda jariyalanghan maqalada: «Beyjinning bastamasy ónirdegi geosayasy shiyelenisti odan әri arttyryp, kýsh tengerimining ózgeruine alyp kelui mýmkin», - delingen.

Tashkenttegi әlemdik ekonomika jәne diplomatiya uniyversiytetining janyndaghy perspektivalyq halyqaralyq zertteuler institutynda Qytaydy zertteu baghdarlamasyn basqaryp otyrghan filosofiya doktory Abbos Bobohonov atap ótkendey, QHR Ortalyq Aziyagha qyzyghushylyq tanytyp otyr. Alayda 2022 jyldyng basyndaghy Qazaqstandaghy qantar oqighalary Qytaydyng ónirlik qauipsizdikti qamtamasyz etuge qatysuy shekteuli sipatta ekenin kórsetti.

Beyjing Ortalyq Aziyanyng qauipsizdigine kepildik beruge dayyn ekenin ashyq mәlimdey bastady. Sol kezde Beyjing Astanagha kómek úsynsa da, preziydent Toqaev Újymdyq qauipsizdik sharty úiymyna (ÚQShÚ) kiretin Ortalyq Aziya elderi men Resey arasyndaghy qúqyqtyq tetikterding joqtyghynan ony resmy qabylday almady.

«Songhy jyldary Beyjing jahandyq basqarudaghy rólin arttyrugha erekshe nazar audara otyryp, ózining syrtqy sayasatynyng tújyrymdamalyq shenberin qayta qarauda. Sy Szinipin QHR әlemning jetekshi derjavasyna ainaldyrugha úmtyla otyryp, Qytaydyng «Bir beldeu, bir jol» (BRI) bastamasy men jahandyq Ontýstik elderi arasyndaghy yntymaqtastyqtyng jana formattaryn qúru tәsili retinde Jahandyq qauipsizdik bastamasyn (GSI) qosa alghanda, birqatar jana bastamalardy algha tartty.

Qytaydyng kózqarasy boyynsha Ortalyq Aziya kórshiles ónir retinde onyng jana jahandyq bastamalarynda negizgi ról atqarady jәne Beyjinning óz shekaralary boyynda qauipsiz jәne beybit jaghday jasau jónindegi kýsh-jigerine yqpal etedi. Iri derjavalar tarapynan Ortalyq Aziyagha ósip kele jatqan qyzyghushylyqty eskere otyryp, Qytay berik ekonomikalyq jәne tehnologiyalyq baylanystardy qoldaytyn jәne әsirese qauipsizdik mәselelerinde yntymaqtastyqty keneytuge dayyndyghyn kórsetetin ónirde óz pozisiyasyn nyghaytugha úmtylady», - dep jazady Abbos Bobohonov.

Bobohonov 2023 jylghy mamyrda Sianida ótken Qytay-Ortalyq Aziya birinshi sammiyti barysynda tóragha Sy Szinipin Qytay men Ortalyq Aziya arasyndaghy qarym-qatynastardy institusionaldandyrudy úsynghanyn, búl qúqyq qorghau salasyndaghy yntymaqtastyqty keneytuge qosymsha serpin beretinin atap ótti.

Songhy jyldary Qytay Ortalyq Aziyagha qatysty tendessiz әskery jәne diplomatiyalyq belsendilik kórsetti. Qauipsizdik jónindegi jahandyq bastama (GSI) sammitting qorytyndysy bolyp tabylatyn Siani deklarasiyasynda, sonday-aq ónir elderining barlyq preziydentterining qoldauyna ie bolghan Qytay men Ortalyq Aziya memleketteri arasyndaghy ekijaqty kezdesulerding qújattarynda egjey-tegjeyli kórinis tapty. Búl Qytaydyng ónirmen ekijaqty ózara is-qimyly tarihynda alghash ret Beyjing Ortalyq Aziyanyng qauipsizdigine kepildik beruge dayyn ekenin ashyq mәlimdegendigi bolyp tabylady. Osylaysha, osy qadam Qytaydyng halyqaralyq qoghamdastyqqa onyng aimaqtaghy mýddelerining ayasy qauipsizdik mәselelerine de qatysy bar degen «messedji» retinde qarastyrugha bolady.

«Búdan basqa songhy jyldary Qytay Ortalyq Aziyagha qatysty tendessiz әskery jәne diplomatiyalyq belsendilik kórsetip keledi. Tek 2024 jyldyng sәuir jәne mamyr ailarynda QHR-dyng tórt joghary lauazymdy sheneunigi Ortalyq Aziya elderine baryp, ónirlik kóshbasshylarmen birinshi kezekte qauipsizdik salasyndaghy yntymaqtastyq mәselelerin talqylady. Sonymen qatar Ortalyq Aziya elderi men Qytaydyng qúqyq qorghau organdary arasynda birqatar konsulitativtik kezdesuler ótti. Sonday-aq Qytaydyng Ortalyq Aziya elderimen qauipsizdik jәne qorghanys salasyndaghy ózara is-qimyldyng túraqty arnasyn ornatugha qyzyghushylyghy artyp keledi. GSI-ge deyin Qytay ShYÚ arqyly Ortalyq Aziyadaghy óz mýddelerin jii qorghaytyn. Alayda Ýndistannyng ShYÚ-gha QHR-gha qarsy salmaq retinde kirui Qytaydyng qauipsizdik salasyndaghy kýsh-jigerine núqsan keltirdi. Búghan deyin ShYÚ-dan basqa Qytay da Reseyding ónirdegi әskery qatysuyna senim artqan bolatyn. Biraq Ukrainadaghy soghys Mәskeudi әlsiretti», - dep jazady ózbek sarapshysy.

AQSh әskerleri Aughanstannan shygharylyp, «Taliban» Kabulda biylikke oralghannan keyin Qytay aughan problemasyn sheshu ýshin Ortalyq Aziya memleketterimen baylanysty damytugha erekshe kónil bóledi.

«Ózderiniz biletindey, Qytaydyng Shynjang óniri Aughanstanmen shekaralas jәne etnikalyq azshylyqtar arasynda separatizm problemasymen betpe-bet keldi», - dep jazady avtor.

Al Ukrain batpaghyna myltyqqan Resey ne kýide?

Qazirgi uaqytta Reseyding aughan problemalaryn sheshu mýmkindigi shekteuli, al tәjik-qytay shekarasy Aughanstanmen túraqsyzdandyrushy kýshterdi ústap túrugha tym osal. Demek, Qytay «Talibannyn» Aughanstangha tolyq baqylau jasay almauy saldarynan osy elding soltýstiginde IGIYL-men baylanysty toptyng boluy óz qauipsizdigimizge qater tóndirui mýmkin dep alandaydy.

Maqalada Qytaydyng Ortalyq Aziyada nyghaiy «Reseyding strategiyalyq mýddelerine barghan sayyn qayshy keledi» delingen.

Keybir reseylik ghalymdar Qytaydyng Reseyding qatysuynsyz Ortalyq Aziyadaghy qauipsizdik mәselelerin sheshuge degen talpynysy «ónirde senimsizdik ahualyn tudyrady» dep saryuayymgha salynyp, dabyl qagha bastady. Qazirgi jaghdayda Beyjing men Mәskeu Ortalyq Aziyadaghy strategiyalyq emes, taktikalyq maqsattardy bólisedi, sebebi reseylik jәne qytaylyq yqpaldyng tengerimi birtindep, bezbenning basyn Qytaydyng paydasyna auysyruda.

«Alayda batys elderimen qarym-qatynastyng ósip kele jatqan geosayasy shiyelenisi Qytay men Resey ýshin biriktirushi faktor bolyp tabylady. Sebebi tóragha Sy Szinipinning 2023 jylghy nauryzdaghy Mәskeuge sapary barysynda eki memleket Ortalyq Aziyadaghy qorghanys jәne qauipsizdik salasyndaghy kýsh-jigerdi ýilestiruge kelisti», - dep atap óttedi avtor ózining osy maqalasynda.

«Osy kýrdeli geosayasy jaghdayda AQSh Ortalyq Aziya elderi ýshin balamaly seriktes bolugha dayyn ekenin kórsetuge tyrysty»,- dep jazady Bobohonov.

Ásirese olardyng Aughanstandaghy sayasy aralasuynyng qysqara týskenin eskersek, AQSh geografiyalyq jaghynan ónirden alystyghyda ýlken mәnge ie bola týsude.

Tap osynyng saldarynan biz әlsiregen Reseyding qúshaghynan yshqynyp shyqqan Ortalyq Aziya elderining Qytaymen jaqyndasyp, onyng geosayasy bastamalaryn qoldap kele jatqanyn kórip otyrmyz.

Qytaydyng Ortalyq Aziyada alshang basuyna kedergi keltiretin AQSh alys, al, Ukrain batpaghyna maltyqqan Resey bolsa, tek ishten tynuda.

Abai.kz