قىتاي ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىك جونىندەگى جاھاندىق باستاماسى شەڭبەرىندە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە اسكەري كومەك كورسەتۋ ءۇشىن قۇقىقتىق نەگىز جاساۋعا بەل شەشە كىرىستى.

اقش-تىڭ بەيبىتشىلىك ينستيتۋتىنىڭ سايتىندا جاريالانعان ماقالادا: «بەيجىڭنىڭ باستاماسى وڭىردەگى گەوساياسي شيەلەنىستى ودان ءارى ارتتىرىپ، كۇش تەڭگەرىمىنىڭ وزگەرۋىنە الىپ كەلۋى مۇمكىن»، - دەلىنگەن.

تاشكەنتتەگى الەمدىك ەكونوميكا جانە ديپلوماتيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى پەرسپەكتيۆالىق حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىندا قىتايدى زەرتتەۋ باعدارلاماسىن باسقارىپ وتىرعان فيلوسوفيا دوكتورى اببوس بوبوحونوۆ اتاپ وتكەندەي، قحر ورتالىق ازياعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. الايدا 2022 جىلدىڭ باسىنداعى قازاقستانداعى قاڭتار وقيعالارى قىتايدىڭ وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە قاتىسۋى شەكتەۋلى سيپاتتا ەكەنىن كورسەتتى.

بەيجىڭ ورتالىق ازيانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرۋگە دايىن ەكەنىن اشىق مالىمدەي باستادى. سول كەزدە بەيجىڭ استاناعا كومەك ۇسىنسا دا، پرەزيدەنت توقاەۆ ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنا (ۇقشۇ) كىرەتىن ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن رەسەي اراسىنداعى قۇقىقتىق تەتىكتەردىڭ جوقتىعىنان ونى رەسمي قابىلداي المادى.

«سوڭعى جىلدارى بەيجىڭ جاھاندىق باسقارۋداعى ءرولىن ارتتىرۋعا ەرەكشە نازار اۋدارا وتىرىپ، ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ تۇجىرىمدامالىق شەڭبەرىن قايتا قاراۋدا. سي تسزينپين قحر الەمنىڭ جەتەكشى دەرجاۆاسىنا اينالدىرۋعا ۇمتىلا وتىرىپ، قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» (BRI) باستاماسى مەن جاھاندىق وڭتۇستىك ەلدەرى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا فورماتتارىن قۇرۋ ءتاسىلى رەتىندە جاھاندىق قاۋىپسىزدىك باستاماسىن (GSI) قوسا العاندا، بىرقاتار جاڭا باستامالاردى العا تارتتى.

قىتايدىڭ كوزقاراسى بويىنشا ورتالىق ازيا كورشىلەس ءوڭىر رەتىندە ونىڭ جاڭا جاھاندىق باستامالارىندا نەگىزگى ءرول اتقارادى جانە بەيجىڭنىڭ ءوز شەكارالارى بويىندا قاۋىپسىز جانە بەيبىت جاعداي جاساۋ جونىندەگى كۇش-جىگەرىنە ىقپال ەتەدى. ءىرى دەرجاۆالار تاراپىنان ورتالىق ازياعا ءوسىپ كەلە جاتقان قىزىعۋشىلىقتى ەسكەرە وتىرىپ، قىتاي بەرىك ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق بايلانىستاردى قولدايتىن جانە اسىرەسە قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندە ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋگە دايىندىعىن كورسەتەتىن وڭىردە ءوز پوزيتسياسىن نىعايتۋعا ۇمتىلادى»، - دەپ جازادى اببوس بوبوحونوۆ.

بوبوحونوۆ 2023 جىلعى مامىردا سياندا وتكەن قىتاي-ورتالىق ازيا ءبىرىنشى ءسامميتى بارىسىندا توراعا سي تسزينپين قىتاي مەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى ينستيتۋتسيونالداندىرۋدى ۇسىنعانىن، بۇل قۇقىق قورعاۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋگە قوسىمشا سەرپىن بەرەتىنىن اتاپ ءوتتى.

سوڭعى جىلدارى قىتاي ورتالىق ازياعا قاتىستى تەڭدەسسىز اسكەري جانە ديپلوماتيالىق بەلسەندىلىك كورسەتتى. قاۋىپسىزدىك جونىندەگى جاھاندىق باستاما (GSI) ءسامميتتىڭ قورىتىندىسى بولىپ تابىلاتىن سيان دەكلاراتسياسىندا، سونداي-اق ءوڭىر ەلدەرىنىڭ بارلىق پرەزيدەنتتەرىنىڭ قولداۋىنا يە بولعان قىتاي مەن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ەكىجاقتى كەزدەسۋلەردىڭ قۇجاتتارىندا ەگجەي-تەگجەيلى كورىنىس تاپتى. بۇل قىتايدىڭ وڭىرمەن ەكىجاقتى ءوزارا ءىس-قيمىلى تاريحىندا العاش رەت بەيجىڭ ورتالىق ازيانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرۋگە دايىن ەكەنىن اشىق مالىمدەگەندىگى بولىپ تابىلادى. وسىلايشا، وسى قادام قىتايدىڭ حالىقارالىق قوعامداستىققا ونىڭ ايماقتاعى مۇددەلەرىنىڭ اياسى قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە دە قاتىسى بار دەگەن «مەسسەدجى» رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى.

«بۇدان باسقا سوڭعى جىلدارى قىتاي ورتالىق ازياعا قاتىستى تەڭدەسسىز اسكەري جانە ديپلوماتيالىق بەلسەندىلىك كورسەتىپ كەلەدى. تەك 2024 جىلدىڭ ءساۋىر جانە مامىر ايلارىندا قحر-دىڭ ءتورت جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىگى ورتالىق ازيا ەلدەرىنە بارىپ، وڭىرلىك كوشباسشىلارمەن ءبىرىنشى كەزەكتە قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىن تالقىلادى. سونىمەن قاتار ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن قىتايدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اراسىندا بىرقاتار كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋلەر ءوتتى. سونداي-اق قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن قاۋىپسىزدىك جانە قورعانىس سالاسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ تۇراقتى ارناسىن ورناتۋعا قىزىعۋشىلىعى ارتىپ كەلەدى. GSI-گە دەيىن قىتاي شىۇ ارقىلى ورتالىق ازياداعى ءوز مۇددەلەرىن ءجيى قورعايتىن. الايدا ءۇندىستاننىڭ شىۇ-عا قحر-عا قارسى سالماق رەتىندە كىرۋى قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى كۇش-جىگەرىنە نۇقسان كەلتىردى. بۇعان دەيىن شىۇ-دان باسقا قىتاي دا رەسەيدىڭ وڭىردەگى اسكەري قاتىسۋىنا سەنىم ارتقان بولاتىن. بىراق ۋكرايناداعى سوعىس ماسكەۋدى السىرەتتى»، - دەپ جازادى وزبەك ساراپشىسى.

اقش اسكەرلەرى اۋعانستاننان شىعارىلىپ، «تاليبان» كابۋلدا بيلىككە ورالعاننان كەيىن قىتاي اۋعان پروبلەماسىن شەشۋ ءۇشىن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن بايلانىستى دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل بولەدى.

«وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، قىتايدىڭ شىڭجاڭ ءوڭىرى اۋعانستانمەن شەكارالاس جانە ەتنيكالىق ازشىلىقتار اراسىندا سەپاراتيزم پروبلەماسىمەن بەتپە-بەت كەلدى»، - دەپ جازادى اۆتور.

ال ۋكراين باتپاعىنا مىلتىققان رەسەي نە كۇيدە؟

قازىرگى ۋاقىتتا رەسەيدىڭ اۋعان پروبلەمالارىن شەشۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى، ال تاجىك-قىتاي شەكاراسى اۋعانستانمەن تۇراقسىزداندىرۋشى كۇشتەردى ۇستاپ تۇرۋعا تىم وسال. دەمەك، قىتاي «تاليباننىڭ» اۋعانستانعا تولىق باقىلاۋ جاساي الماۋى سالدارىنان وسى ەلدىڭ سولتۇستىگىندە يگيل-مەن بايلانىستى توپتىڭ بولۋى ءوز قاۋىپسىزدىگىمىزگە قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن دەپ الاڭدايدى.

ماقالادا قىتايدىڭ ورتالىق ازيادا نىعايۋى «رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرىنە بارعان سايىن قايشى كەلەدى» دەلىنگەن.

كەيبىر رەسەيلىك عالىمدار قىتايدىڭ رەسەيدىڭ قاتىسۋىنسىز ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە دەگەن تالپىنىسى «وڭىردە سەنىمسىزدىك احۋالىن تۋدىرادى» دەپ سارىۋايىمعا سالىنىپ، دابىل قاعا باستادى. قازىرگى جاعدايدا بەيجىڭ مەن ماسكەۋ ورتالىق ازياداعى ستراتەگيالىق ەمەس، تاكتيكالىق ماقساتتاردى بولىسەدى، سەبەبى رەسەيلىك جانە قىتايلىق ىقپالدىڭ تەڭگەرىمى بىرتىندەپ، بەزبەننىڭ باسىن قىتايدىڭ پايداسىنا اۋىسىرۋدا.

«الايدا باتىس ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناستىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان گەوساياسي شيەلەنىسى قىتاي مەن رەسەي ءۇشىن بىرىكتىرۋشى فاكتور بولىپ تابىلادى. سەبەبى توراعا سي ءتسزينپيننىڭ 2023 جىلعى ناۋرىزداعى ماسكەۋگە ساپارى بارىسىندا ەكى مەملەكەت ورتالىق ازياداعى قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى كۇش-جىگەردى ۇيلەستىرۋگە كەلىستى»، - دەپ اتاپ وتتەدى اۆتور ءوزىنىڭ وسى ماقالاسىندا.

«وسى كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا اقش ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن بالامالى سەرىكتەس بولۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتۋگە تىرىستى»،- دەپ جازادى بوبوحونوۆ.

اسىرەسە ولاردىڭ اۋعانستانداعى ساياسي ارالاسۋىنىڭ قىسقارا تۇسكەنىن ەسكەرسەك، اقش گەوگرافيالىق جاعىنان وڭىردەن الىستىعىدا ۇلكەن مانگە يە بولا تۇسۋدە.

تاپ وسىنىڭ سالدارىنان ءبىز السىرەگەن رەسەيدىڭ قۇشاعىنان ىشقىنىپ شىققان ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قىتايمەن جاقىنداسىپ، ونىڭ گەوساياسي باستامالارىن قولداپ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىز.

قىتايدىڭ ورتالىق ازيادا الشاڭ باسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن اقش الىس، ال، ۋكراين باتپاعىنا مالتىققان رەسەي بولسا، تەك ىشتەن تىنۋدا.

Abai.kz