Úlytau oblysyndaghy «Qazahmys» kenishinde oryn alghan qayghyly oqigha elimizdegi enbek qauipsizdigi mәselesin qaytadan kýn tәrtibine shyghardy. Qazaqstanda songhy jyldary ónerkәsiptik kәsiporyndardaghy jazatayym oqighalar sany azaymay otyrghany belgili. Tek 2023 jyly óndiristik jaraqattardan 1200-den astam júmysshy zardap shekken, olardyng ishinde jýzden astam adam qaza tapqan. Búl jaghday qauipsizdik talaptarynyng saqtalmauy men tiyisti baqylaudyng jetkiliksizdigin kórsetedi. 

Preziydent Qasym-Jomart Toqaev búl mәselege qatang syn aityp, ýkimetke qauipsizdik sharalaryn kýsheytudi tapsyrdy. Memleket basshysy barlyq óndiris nysandaryn tolyq tekserip, qauipsizdik jýielerin janghyrtu, tótenshe jaghdaylardyng aldyn alu ýshin sifrlandyrudy engizu, investisiya kólemin arttyru jәne baqylaudy kýsheytu qajettigin basa aitty. Múnday qadamdar damyghan elderde әldeqashan jýzege asyrylghan tәjiriybe ekenin eskersek, Qazaqstan ýshin de enbek qauipsizdigi salasyn jana dengeyge kóteru manyzdy. 

Júmysshylardyng qúqyqtaryn qorghau, zandardyng oryndaluyn qamtamasyz etu jәne Qazaqstandy órkeniyetti memleketter qataryna qosu – qoghamda qyzu talqylanyp jatqan ózekti mәselelerding biri. Enbek qauipsizdigine salghyrt qarau – tek júmysshylar ýshin emes, tútas el ekonomikasy ýshin de auyr saldargha әkelui mýmkin. Osy mәselege qatysty óz pikirin qogham belsendisi Qayrat Dәuitqúlov ta bildirdi. Ol enbek qauipsizdigi men júmysshylardyng qúqyghyna qatysty óz kózqarasyn súhbat barysynda ortagha saldy. 

Preziydentting qauipti kәsiporyndargha qatysty bastamasy turaly pikiriniz qanday? Búl sheshim qanshalyqty uaqytyly jәne manyzdy dep oilaysyz? 

Býkil qauipti kәsiporyndardyng bәrinde preziydentting núsqauymen osynday auqymdy ister tikeley jýrgizilui kerek. Meninshe, búl – óte dúrys әri der kezinde qabyldanghan sheshim, óitkeni osyghan deyin kóptegen auyr jaghdaylar men osynday tragediyalar bizding memleketimizde oryn aldy. Endi sonyng bәrin ornyna qoyyp, týzep, qatelikter men kemshilikterdi joy mәselesi qazirgi tanda ózekti dep oilaymyn, uaqyty keldi. Men preziydentting búl bastamasyn jýz payyz qoldaymyn, búl – óte dúrys qadam. 

Júmysshylardyng qúqyqtary men qauipsizdigin qamtamasyz etu ýshin qanday sharalar qajet dep oilaysyz?  

Tek qana qauipsizdik mәselesi emes, býkil mәselelerdi qarastyru kerek ol jerde. Eng birinshi, qazir bizding memlekette mýlde joq desem bolady – adam qúqyghy, qarapayym júmysshy qúqyghy mәselesi birinshi orynda túr dep oilaymyn. Óte órkeniyetti damyghan elderdi biz, mysaly, bilemiz. Ol memleketterde óte myqty tәuelsiz kәsipodaqtar bar. Júmysshylardyn, júmysshy qauymynyng qúqyghyn qorghaytyn, joghyn joqtaytyn, qamqor bolatyn bizde de osynday myqty kәsipodaqtyng boluynyng uaqyty keldi dep oilaymyn. Óitkeni kóbine búl tehnikalyq qauipsizdik sharalarynyng aqsap túrghany, meninshe, osy mәselege de tikeley baylanysty. Óitkeni júmysshylardyng qúqyghyn eshkim qorghamaghandyqtan, olardyng qamqory, olardyng joqtaushysy bolmaghandyqtan, kәsiporyn basshylary búl mәselege nemqúrayly qarauy mýmkin. Kóp shyghyn shygharmaugha tyrysyp, osy mәsele tónireginde ýnemdeuge beyim boluy mýmkin dep oilaymyn. Búl – mening jeke basymnyng kózqarasy. Sondyqtan bolashaqta men ýmittenemin, bizding preziydent osy mәselelerge de ýlken kónil bóledi. 

Qazaqstannyng qalyptasuynda qarapayym júmysshylardyng qúqyqtary men qauipsizdigi qanshalyqty manyzdy dep oilaysyz?  

Men shyn kónilden qazir aitayyn dep otyrghan oiyma sengim keledi, ýlken ýmit artamyn. Jalpy, jana Qazaqstandy qúramyz desek, eng aldymen, qarapayym júmysshylardyng qúqyghy men olardyng qauipsizdigi birinshi orynda túruy kerek dep oilaymyn. Meninshe, bizding preziydentimiz osy mәselege ýlken kónil bóle bastady. Óitkeni kez kelgen memleketting órkeniyetti boluy, jana Qazaqstan, jana memleket retinde qalyptasuy, әlemdik dengeyde óz ornyn aluy ýshin eng birinshi mәsele – sol memlekette ómir sýretin azamattardyng qauipsizdigi. Osy mәselege kónil bólinip otyrghany meni quantady. Búl – óte manyzdy, ýlken qadam dep oilaymyn. 

Ýkimetting qabyldaghan zandary jaqsy bolghanymen, olardyng oryndaluy aqsap túr dep aittynyz. Sizding oiynyzsha, búl mәseleni sheshu ýshin qanday qadamdar jasau qajet? 

Ýkimet, bylaysha alghanda, preziydentting ózining tikeley qarauynda otyrghan úiym ghoy. Úiym deymiz endi, basqaru jýiesi. Sondyqtan, meninshe, preziydentting tikeley núsqaulary boldy. Tek olargha osy núsqaulardy oryndasa eken dep oilaymyn. Óitkeni bizde, shyn mәninde, songhy biraz jyldary ýlken, jaqsy ózgerister bar, jәne mynau ózimning qoghamdyq júmystargha baylanysty kóbine myna zandardy qaraymyn – bizding Ata Zannan bastap, týgel memlekette qanday zandar bar, qalay júmys isteydi – sony baqylap, qarap jýrgende, ókinishke qaray, aitatynym: bizde jaqsy zandar bar, biraq olardyng oryndaluy aqsap túr. Endi solay, ary qaray aqsap qalmasa eken. Qazirgi endi mynau jaqsy osynday bir dúrys núsqaular oryndalsa eken dep oilaymyn. Ol ýshin, meninshe, qazir myna kadr mәselesine de kóp kónil bólu kerek shyghar. Kadr mәselesin qayta qarau kerek shyghar, óitkeni songhy kezde, iyә, jaqsy bir ýrdis payda boldy. Jas mamandargha, jas kәsipkerlerge, qyzmetkerlerge mýmkindikter berilude, biraq osy ýrdis toqtamasa eken jәne kóbine olardyng kәsiptik sheberlikterine kóbirek kónil bólse eken dep oilaymyn. Janaghy tuystyq, tanystyq degen mәseleler bizdi 30 jyl aqsatyp keldi, ony bәrimiz bilemiz. Sondyqtan qazirgi kezde birinshi mәsele – ol adamnyng myqty, sheber kәsipker boluy, ekinshiden, ol azamattyng memleketimizding zandaryn, jalpy memlekettiligimizdi qúrmetteytin, syilaytyn adam boluy dep oilaymyn. 

Qazirgi tanda Qazaqstan qanday basty qiyndyqtarmen betpe-bet kelip otyr dep oilaysyz? Osy qiyndyqtardy enseru ýshin qanday mýmkindikter men naqty qadamdar qajet? 

Shyn mәninde, qazir bizding memleketimizding aldynda ýlken qiyndyqtar túr. Biz búl turaly kóp aityp jýrmiz ghoy, bylaysha aitqanda, býkil әleumettik jelide negativti aqparat óte kóp. Biraq soghan qaramastan, men aitar edim, bizding memleketimizde ýlken mýmkindikter bar. Órkendep, damyghan órkeniyetti memleketter qataryna qosylugha ýlken mýmkindik bar. 

Al endi órkeniyet degenimiz ne? Órkeniyetti memlekette eng birinshi tehnologiyany jetik mengeru qajet. Tehnologiyany jetik mengergen jerde, meninshe, tehnogendik apattardyng aldyn alugha mýmkindik tuady. Sondyqtan mening aitayyn degenim – osy mýmkindikterdi paydalana otyryp, ghylym men tehnologiyany damytu qajet. Mektepterde, kolledjderde, joghary oqu oryndarynda osy mәselege ýlken kónil bólsek. Osy baghytta ýlken iydeologiyalyq júmystar jýrgizsek. Biz qoghamdy bilip, zerttep, qarap otyrghandyqtan, qazir osy ýlken dýnie aqsap túr, kemshilikter bar. IYdeologiya, bylaysha aitqanda, radikaldy diny kózqarastardan nemese basqa da negativti dýniyelerden ary asa almay otyr. Sondyqtan osy mәselege ýlken kónil bólinse eken. 

Sonday-aq, ózimizding basqaru jýiesine, memleketimizding preziydentine ótinishim retinde aitatyn úsynysym – bizding memleketimiz tehnologiyany, bilim men ghylymdy mengergen, órkeniyetti elder qataryna qosylugha tyryssa eken. Eng birinshi, qarapayym júmysshylar men qarapayym halyqtyng qauipsizdigine, olardyng ómir sýru mýmkindikterine, jaghday jasaugha, enbek etuine ýlken kónil bólsek eken. 

Búl jerde songhy kezde atalyp jýrgen mәselelerding biri – salyq jýiesi. Fiskaldyq organdarmen júmys jýrgizu jәne memleketimizde adam qúqyghynyng búzylmau mәselesine kóbirek kónil bólsek, mening oiymsha, aldaghy jyldary biz damugha, órkendeuge qaray qadam basamyz dep oilaymyn. 

Gýlmira Syzdyqqyzy 

Abai.kz