Aqyn Kódek Maralbayúlynyng «Alban tarihy» atty jyrynda:

«Ayt, Bozym – Sýimendining eki úly bar,

Osylay týsinedi paryq etken.

Órkeni tamyrlaghan býrli aghashtay,

Bozymnan – Sary, Janshyq anyq ótken.

Saryny batyr bolghan degen sóz bar,

Janshyqty Qyzyr atang shalyp ótken.

Janshyqtan Álmerek pen Oljay tuyp,

Álmerek batyr ótken baghy óktem...» – degen joldar bar.

Álmerekten búryn ótken babalar haqynda, ilgeride az da bolsa Shoghan abyzgha toqtaldyq. Endi Álmerekting kim ekeni jayly azyraq toqtalayyq.

Tarihy zertteulerge qaraghanda, Álmerek Janshyqúly 1658-jyly tuylyp, 1754-jyly 96 jasynda qaytys bolghan. Ol kisining sýiegi Almaty qalasynyng shyghys soltýstik shegindegi «Álmerek qorymy» degen jerge jerlengen.

Álmerek babanyng tuylghan uaqyty qazaq hany Jәngirding handyq qúrghan (Jәngir 1645-jyldan 1680-jylgha deyin han bolghan) dәuirine tura keledi. Esimhannyng ornyna otyrghan Jәngir hannyng basy ýlken, keudesi ken, boyy alasa adam bolghandyqtan «salqam Jәngir» atalypty. Jasynan soghys ónerine jatylyp, qayraty tasy bastaghan Álmerek osy tústa Jonghargha qarsy soghysqa endi aralasa bastaghan eken. 1680-jyly keskilesken qandy soghysta Jәngir han qaytys bolyp, ornyna balasy Tәuke otyrdy. Ol әkesi Jәngirding túsynda asqynghan feodaldyq alauyzdyq pen bytyranqylyqty joyyp, qazaq elin bir ortalyqqa baghyndyrugha kýsh saldy. Tashkent qalasynyng manyndaghy Kýltóbede ýsh jýzding basyn qosqan qúryltaylar ashyp, elding keleli júmystaryn aqyldasyp sheship otyrdy. Osyghan qarap qazaq halqy Tәukeni – «Áz Tәuke», «adammzattyng danasy» dep atasa, ol bastaghan qúryltaydy – «Kýltóbening basynda kýnde kenes» dep madaqtady. Tәuke han syrtqy eldermen tynysh-beybit qatar ómir keshiru baghytyn ústandy. Onyng Qazybek biydi jongharlarmen tynysh kórshilik qatynas ornatugha elshi etip jibergeni de osy kezeng edi. Biraq әbden jauyghyp alghan jongharmen qazaqtyng kelisimge kelui qiyn edi. Sondyqtan búl eki jaqtyng soghysy Tәuke zamanynda da tolastamady. Álmerek te sol tolassyz soghystyng qaq ortasynda qol bastap jýrdi.

1718-jyly Tәuke han qaytys bolghan song búrynnan ortalyqtan irgesin alshaqtatqysy kelgen kishi handar men súltandar iyeligining yryn-jyryny shyqty. Osy oraydy paydalanghan jongharlar 1723-jyly Qazaqstannyng ontýstigine basa-kóktep kirip, beygham jatqan eldi shauyp, qyryp-joyyp órttey jalmady. Tiri qalghandardyng bir bólimi jongharlargha baghynyp, auyr alym-salyq tólese, bir bólimi bas saughalap qasha jóneldi. 1724-1725-jyldary jongharlar úly jýz qazaqtarynyng eng bir shoghyrly, shúrayly jeri Syrdariya ónirin basyp aldy. Orta jýz ben úly jýz qazaqtary Shyrshyq ózeninen ary Alqakól manynan Búhara men Samarhangha aghyldy. Kishi jýz qazaqtary Hiuagha auugha tura keldi. Múny qazaqtar «aqtaban shúbyryndy, alqakól súlama» dep atasty. Qazaq elining basyna týsken osy qyrghyn apat 1725-jyldan 1728- jylgha deyin(ýsh jyl) jalghasty. Biraq osynday qiyn kezende de qazaq halqy jaumen jaghalasyp, ózining eldigin qorghaugha talpynyp, azattyq alu kýresin toqtatqan joq.

Osy qan tógis kýres barysynda da Álmerek baba jýrdi, qol bastap, talay shayqastargha qatynasyp eren erlik kórsetti. Endi bir jaghynan, elding ishki yntymaghyn saqtau ýshin de, túrmys-tirligin ornalastyru jóninde de kóp qyzmet etti. Álmerek aitty deytin: «Mal emgenning bir býiiri toq, jer emgenning eki býiiri toq» degen sózi men «Qazaqtyng ýsh balasy oshaqtyng ýsh bútyna úqsaydy. Ýsh bút birlesip qazandy kóterip túr. Oshaqtyng bir búty ketse qazan tónkeriledi», «Júmyla kótergen jýk jenil», «Tozyqqannan toryqqan jama» deytin aqyliyalary qazaqty ong jolgha bastauda eleuli ról atqardy.

Anyzdargha qaraghanda, Álmerek baba kóripkeli bar, әulie adam bolghany da bayqalady. Ol soghysta jaudyng qashan, qay shetinen qalay kelip tiyisetinin bilip, qazaq qolyn saqtandyryp otyrady eken. Sonyng nәtiyjesinde bir sypyra shayqasta qazaq qoly yryqty orynda túrsa kerek. Búrynghy shabuyldarda ylghy jenisti orynda túryp kelgen jonghar qosyndary múnyng sebebin taba almay dal bolady. Bir kýni monghúldyng bir jauyrynshysy múny bilip qalady da, әskerlerin atqa teris mingizip úrysqa attanudy, sol arqyly qazaqtyng kóripkeli bar Álmerek әuliyeni aljastyrudy aityp, joryqqa sol boyynsha bettetedi. Álmerek abyz kýndegi әdeti boyynsha dónge shyghyp, jau jaghdayyn oisha barlaydy. Sonda ol kisining kózine beti ary, arty beri qaraghan qalyng qol kórinedi. Múnyng ne jaghday ekenin alghashynda aiyra almaghan abyz ornynan bir túryp, bir otyryp degbirsizdenip ketedi. Múny kórgen sarbazdary:

– Taqsyr, búryn múnday kýige týspeytin ediniz, múnynyz qalay? – deydi.

Sonda Álmerek abyz:

– Alla-au! Alla-au! – dep aiqaylap jiberedi.

– «Allauy» nesi? – deydi janyndaghylar.

– Qalyng qoldy atqa teris mingizip kele jatyr. Býgin týs bolmay jetedi. Jaudyng әskeri búrynghydan neshe ese kóp eken. Saqaday saylanayyq! – deydi.

Sonyng arasynsha sholghynshylar kelip, jaudyng әlginde abyz aitqan tәsildi qoldanyp kele jatqanyn mәlimdeydi. Aldyn ala qamdanghan qazaq qoly ózinen әldeneshe ese kóp jaudyng tas-talqanyn shygharyp shegindiredi.

Sol әulie babadan – Jәnibek, Qúrman, Baba, Toqan, Qarakisi jәne Edil (Eldey dep te atalady), Jayyq, Júmyq degen segiz bala tuylady. Zertteushi Oraz Qaughabaev ózining «Álmerekting bes balasy jәne Edil-Jayyq» deytin enbeginde, el arasyndaghy anyz-әngimelerge sýienip Álmerek balalarynyng qasiyet,erekshelikterin bylay bayandaydy:

«Nayman elindegi ataqty bir biyding asynda Jәnibek jamby atudan, Qúrman paluan kýresten, Toqan jorgha jarystan, Baba sheshendik sózden, Qarakisi taghy bir ónerden aldaryna jan salmaydy. Búdan keyin bolghan bir shirigen baydyng asynda Álmerek taghy bes balasymen baryp, bir kýnning ishinde bayyp, kýlli alban-dulatty auzyna qaratty. Ózine jәne balalaryna daryghan jaqsylyq niyet, baq, qasiyetpen búlar bәigede bәstesip, 50 saygýlik tigip, ony 500 jylqymen qaytaryp aldy. Kýsh-qayrat synasatyn bәigedeeki úly qúnan ógiz, taylaq kóterip, bir úly ózegine qorghasyn qúighan qamshymen týie qúlatyp, búryn-sondy bolmaghan keremet kórsetedi...»

El ishindegi taghy bir anyz da onyng el qorghany, aqyl aitar serkesi bolghanyn kórsetedi: birde abyz baba týs kóredi, týsinde eki etegi eki jaqta, aidalada jalghyz shauyp kele jatady. Sonda qúlaghyna «etegindi ji, elindi ji» degen bir dauys keledi. Jan-jaghyna qarap dauystyng qaydan shyqqanyn aiyra almaydy. Dauystyng qattylyghynan oyanyp ketedi. Sonan óz týsin ózi joryp «E, búl elinning bas-ayaghyn jina» degeni eken ghoy dep albannyng bas-ayaghyn bir jerge jinap, qaytadan bayyrghy qonysy Ile men Tekes boyyna bastap kelgen eken deydi.

2000-jyly «Dәuir» baspasynan shyqqan «Hantәniri etegi – Rayymbek baba mekeni» atty kitapta:

«Bolashaghyn boljaghysh kóripkel әulie baba birde týs kórip, óz týsin ózi joryp, balalary turaly joramal jasaghan eken. Sonda: Qúrmanym – kópting belgisi eken, aldy ken, aitar sózi jarlyq eken. Toqanym – torym eken, ystyq-suyqqa birdey qolym eken. Qarakisimde qalar shanyraq, órisim osy jaman nememde qalady eken depti» dep jazady.

Albandar ishinde taralyp jýrgen taghy bir anyzda aityluynsha: «Jәnibegim – qarugha әues edi, iygi-jaqsynyng ajaly oqtan bola ma, Babam – sózden úpayyn jibermes» depti.

Keyin sol әulie babanyng aitqany kelse kerek. Álmerek balasynyng ishinde Qúrman eng kóp ósken ru, albannyng basqa rulary qúrmannyng kóptigin – «qabyrgha jetpes qara qúrman» dep beyneleydi. Al Jәnibekten Bәiseyit batyr, onyng nemeresi Púsyrmanbay batyr, onyng balasy Tazabek batyr, onyng nemereleri Jaqypberdi batyr men Áubakir batyrlardyng taghdyry sol әulie abyz aitqanday bolghany ras.

Jalpy Álmerek balalarynyng úrpaqtarynan, búl atalghandardan syrt, Malybay batyr, Týmenbay batyr, onyng balasy Alpar batyr, onyng balasy  Sauyryq batyr, onyng balasy Úzaq batyr jәne Shaltabay batyr, ataqty kýishi Qojeke batyr, Qashaghan bi, Qaba bi, Bojban bi, Sybanqúl bi, Saza bolys, Músatay bolys, Kәriboz bolys qatarly ataqty adamdar ótkeninaytugha bolady.

Ómir jolyn jonghargha qarsy kýreste sarbaz boludan bastaghan Álmerek baba 1730-jyldardaghy jenisten song el-júrtynyng etek-jenin jiyp bayyrghy ýisin júrtyna qonystandyrghannan keyin elining eki býiirin toyghyzu ýshin ata kәsip malmen birge eginshilikpen shúghyldanghan. Qazaqstannyng Almaty oblysyna qarasty Shelek audanynyng Shelek ózenining shyghys qyratyndaghy keng jazyqqa Baba, Bәiseyit, Malybay qatarly úrpaqtary toghan qazyp, su shygharyp, egin egipti, sol toghannyng jýlgesine keyin kóp el qonystanyp qalyng mәlige ainalghan. Sol toghan jaghalap salynghan eldi mekender qazirde «Bәiseyit», «Baba», «Malybay» dep atalady.

Qazaqtyng bir tuar úly perzenti Dinmúhamet Ahmetúly Qonaev birde jazushy Túrsyn Júrtbaevty qabyldap: « Almatynyng irgesinde Álmerek babang jatyr. Meni kishkene kezimde әkem basyna ertip baryp, qúran oqyp, jolaushy jýrgende ol kisining basyna at basyn búryp, qúran oqymay ketpeytin, onday qasiyetti adamdy úrpaqtary bilsin, nasihattap aityndar!» – dep kenes beripti.

Ómirining sonyna deyin taghdyryn el taghdyrymen berik baylaghan osy әulie babanyng úrpaqtary ol jatqan «Álmerek qorymyna» segiz balasyn beynelep segiz qúlaqty zәulim kesene (kýmbez) jәne tәuapshylargha arnap segiz bólmeli jataq ýy saldy. 2002-jyly segiz balasynan taraghan úrpaqtary 150 den artyq ýy tigip, ýlken as berdi. «Álmerek tarihiy-mәdeny qory» qúryldy.

Álmerek aty segiz balasymen shektelmey, tipti úly atasy Bozymnan taraghan albangha úran boldy.

Tәlipbay Qabaev

әdebiyettanushy baspager

«Kódek Maralbayúly» zertteu kitabynan (QHR Últtar baspasy 2004-jyl)

Abai.kz