Qoghamdaghy diny ekstremizm kórinisteri, dәstýrli emes diny aghymdardyng qauip-qaterinen saqtanu ózekti mәselelerding biri. Sondyqtan ghasyrlar boyy qalyptasqan dәstýrli diny tanymdy arqau etip, din men dәstýr birligine negizdelgen elimizding jastaryna ruhany immuniytet qalyptastyru –  zaman talaby.

Qazaq qoghamy jastargha diny bilim beru men diny sanasyn qalyptastyru barysynda dana Abaydyng múralarynan alary mol. Búl taqyrypqa kelgende ústanar negizgi temirqazyghymyz  Abay  ilimi bolsa adaspaymyz. Abay Qúnanbayúly – qazaq halqynyng úly aqyny, oishyly әri ruhany ústazy. Ol óz zamanynda elining mәdeni, ruhany jәne әleumettik ómirine ýlken yqpal etken túlgha boldy. Hәkim Abay ózining shygharmalarynda din taqyrybyna erekshe kónil bóldi. Qazirgi tanda qoghamda diny mәseleler ushyghyp túrghan kezde osynday  dana oishyldarymyzdyng sózine qúlaq týrmeske bolmaydy. Sebebi, olardyng sózi «ólmeydi», qashan da qúndy.

Oyshyl Abay tek diny sana qalyptastyrugha, diny adam tәrbiyeleuge úmtylghan emes, ol adamgershilikti adam, tolyq adam, kamily insan modelin jasaugha, tәrbiyeleuge talpynghan túlgha. Hәkim Abay – kәmil, jan-jaqty ýilesimdi jetilgen tolyq músylman. Desek te, Abaydyng dinge degen kózqarasy óte kýrdeli. Abaydyng diny kózqarastarynyng bizding kәmil dinimizge turalyghy, sәikestigi jóninde dintanushy ghalymdar aityp jazyp jýr. Abaydyng hәkimdik biyigine kóteriluine jәne qazaqtyng bas aqyny atanuyna bilimderding týp atasy Qúran Kәrimnin  róli joghary bolghan.

«Alla minsiz әuelden, payghambar haq,

Mýmin bolsan, ýirenip sende úqsap baq.

Qúran ras, Allanyng sózi dýr ol,

Tәuiylin bilerlik ghylymyng shaq» - dep 1902 jyly jazylghan  «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» degen óleninde bastan ayaq Allanyng birligin, Qúrannyng shyndyghyn, Payghambardyng haqtyghyn teren aityp ótedi. Múndaghy «tәuiyl» degen sóz Qúran ayattardyng syrlaryna kóz jýgirtip, olardyng týpki maghynasy men mәnin ashu әri anyqtau degendi bildiredi. Demek, atalghan termindi dintanushy ghalymdar tereng týsine alady.

«Kóp kitap keldi Alladan. Onyng tórti,

Allany tanytugha sózi aiyrmas» - dep Alla tarapynan kelgen tórt kitapty aitady. Músa payghambargha –Tәurat, Dәuit payghambargha –Zәbur, Isa payghambargha – Injil jәne Múhammed payghambargha týsken qasiyetti Qúran kitabyn aishyqtap túr.

Hәkim Abay islam dinin syrtqy formasyn emes, ruhany jәne aqyl-oy túrghysynan qabyldady. Demek, adamdy kemeldikke jeteleytin, jol retinde qarastyryp, Allany tanu, adamdy sýy, ghylymdy mengeru, enbek etu jәne jýrek tәrbiyesin eng basty qúndylyqtar dep bildi. Onyng dinge kózqarasy qazaq halqynyng últtyq bolmysymen tyghyz baylanysty, әri býgingi zaman ýshin de ózekti.

M.Áuezovtin: «Abaygha Shyghystan daryghan qúndylyqtardyng basy – islam dini. ...Abay – anyq dinshil aqyn. Din-islәmiyat jolynyng qaghidalaryna tabynghan, músylmanshylyqtyng Allasyn, payghambaryn, imanyn ýnemi auyzgha alyp otyrghany din ústazynyng úghym-nanymyn kórsetkendey. Tilde de, aqyndyq sózdikte de, qúrannyng ayatynan alynghan әrbir dindar músylmannyng auzynda jýrgen dúghalyqtyn, taghat-ghibadattyng sózderi bar» - dep aitqany beker emes. Demek, Hәkim Abay 12-qarasózinde iman men aqyldyng baylanysyn atap: «Iman degen – Allanyng birligine, Payghambardyng haqlygyna, ahiyretke, Qúran men sharighatqa senu… biraq búlardyng bәrin tereng aqylmen úghyp, shyn kónilmen senu kerek». Yaghny Abay dindi soqyr senim dengeyinde qabyldaugha qarsy boldy. Onyng oiynsha, adam balasy ghylym men bilim arqyly Allany tanugha úmtyluy tiyis. Osy tústa Abaydyng aghartushylyq ústanymy da kórinis tabady. Abaydyng dinge kózqarasynda «Ýsh sýng» konsepsiyasy erekshe oryn alady. Ol adamnyng eng basty paryzy retinde: Allany sýng, adamzatty sýng jәne haq joly әdiletti sýngdi atap ótedi. Qúran Kәrimning «Shúghara» sýresi 88-89 ayattarda: «Ol kýni (qiyamet kýni) mal da, bala-shagha da payda bermeydi. Tek, kimde-kim Allanyng qúzyryna qalbun salimmen, yaghny sau jýrekpen kelse, sol adam ghana payda tabady». Búl – islam dinining naghyz gumanistik, ruhany terendigin kórsetetin tújyrym.

Abaydyng qarasózderindegi din turaly pikirleri onyng diny bilimi men tanymyn anghartady. Aqynnyng 45 qarasózining on biri din taqyrybyna arnalghan. Olardyng ishinde keybir qarasózderi tek diny mәselelerdi qozghaydy. Mysaly, «13-qarasózinde» iman men ghibadat, «27-qarasózinde» qúlshylyq, hikmet, aqyl jayynda, «28-qarasózinde» taghdyr, iman, aqyl, ghibadat, «34-qarasózinde» aqyret, iman, dýniyelik ómir, «43-qarasózinde» jan men tәn, aqyl, talap, quat, «45-qarasózinde» Alla Taghalanyng barlyghyna dәlel keltirip, әdilet, mahabbat turaly bayandaydy. Qarasózderining ishindegi eng kólemdisi – «38-qarasózi». Hәkim Abay óz zamanyndaghy dinning dúrys týsindirilmeui, dindar adamdardyng halyqty adastyryp, dindi payda kózine ainaldyrghanyn qatang syngha aldy. Ol 27-qara sózinde: «Jas balagha oqu ýiretkende, búrynghy moldalar qorqytyp, úryp-soghyp, oqytady, ne jattatyp qoyady... Búlay bolghan son, oqyghan nәrsesi kónilge úiymay, kónilsiz nәrse bolyp qalady» dep jazady. Búl – Abaydyng diny bilim beru jýiesine aitqan ótkir syny ghana emes, dinning shynayy maqsatyna jetpey jatqanyna degen jan aiqayy. Ol dindi qúr mәtin jattau nemese syrtqy әreketterge shekteu emes, ony jýrekpen týsinip, adam boyyna siniru qajettigin aitty.

Songhy jyldargha deyin Abaydyng әdeby múrasyn tanyp bilu, ony nasihattau júmysynyng bәri de materialistik, ateistik dýniyetanym negizinde zerttelip nasihattalyp kelgenin eshkim de  teristey almas. Óitkeni shyndyq osylay bolyp túr. Ghalym Gh.Esimov «...islam filosofiyasyna  ýnilmey Abaydyng kózqarastaryn taldau óte qiyn sharua» - dep  dúrys pikir aitqan bolatyn.  Abay dýniyetanymynyng qalyptasuynda shyghystyq ruhany qazyna kózderinin  ózindik qaytalanbas orny baryn taza materialistik ateistik ústanymdaghy kenestik iydeologiya teristep keldi.

Abaydyng islamdy tanuyna kóz jibereyikshi. Bizding dalamyzgha Islam dini sopylyq ilim negizinde taralghan bolatyn. Jәne bir qyzyghy, әlemdegi eng úly klassik aqynnyng bәri sopylyq ilimnen susyndaghandar. Abaydy da solardyng qataryna jatqyzugha bolady. Asyp týspese, kem emes. Tolyq adam turaly ilimi de osy sopylyq ilimmen úshtasady. Alayda múny filosoftar әli tolyq ashyp bere almady. Óitkeni filosofiyanyng tireletin jeri - materiya. Al Shyghystyng fәlsafasynyng qaynary – sana. Biz ózimizding fәlsafamyzgha týspeyinshe, Abaydyng Shyghysyn tolyq úghyna almaymyz. Búl – bolashaqtyng enshisindegi dýniye. Biz Abay Shyghysynyng esigin ashqanmen de, biraq әli ishine kire almay jýrmiz.

Baqtiyar.Alpysbaev

Dintanushy

Abai.kz