قوعامداعى ءدىني ەكسترەميزم كورىنىستەرى، ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ قاۋىپ-قاتەرىنەن ساقتانۋ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءدىني تانىمدى ارقاۋ ەتىپ، ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگىنە نەگىزدەلگەن ەلىمىزدىڭ جاستارىنا رۋحاني يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ –  زامان تالابى.

قازاق قوعامى جاستارعا ءدىني ءبىلىم بەرۋ مەن ءدىني ساناسىن قالىپتاستىرۋ بارىسىندا دانا ابايدىڭ مۇرالارىنان الارى مول. بۇل تاقىرىپقا كەلگەندە ۇستانار نەگىزگى تەمىرقازىعىمىز  اباي  ءىلىمى بولسا اداسپايمىز. اباي قۇنانبايۇلى – قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى، ويشىلى ءارى رۋحاني ۇستازى. ول ءوز زامانىندا ەلىنىڭ مادەني، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك ومىرىنە ۇلكەن ىقپال ەتكەن تۇلعا بولدى. حاكىم اباي ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا ءدىن تاقىرىبىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. قازىرگى تاڭدا قوعامدا ءدىني ماسەلەلەر ۋشىعىپ تۇرعان كەزدە وسىنداي  دانا ويشىلدارىمىزدىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرمەسكە بولمايدى. سەبەبى، ولاردىڭ ءسوزى «ولمەيدى»، قاشان دا قۇندى.

ويشىل اباي تەك ءدىني سانا قالىپتاستىرۋعا، ءدىني ادام تاربيەلەۋگە ۇمتىلعان ەمەس، ول ادامگەرشىلىكتى ادام، تولىق ادام، كاميلي ينسان مودەلىن جاساۋعا، تاربيەلەۋگە تالپىنعان تۇلعا. حاكىم اباي – كامىل، جان-جاقتى ۇيلەسىمدى جەتىلگەن تولىق مۇسىلمان. دەسەك تە، ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى وتە كۇردەلى. ابايدىڭ ءدىني كوزقاراستارىنىڭ ءبىزدىڭ كامىل دىنىمىزگە تۋرالىعى، سايكەستىگى جونىندە ءدىنتانۋشى عالىمدار ايتىپ جازىپ ءجۇر. ابايدىڭ حاكىمدىك بيىگىنە كوتەرىلۋىنە جانە قازاقتىڭ باس اقىنى اتانۋىنا بىلىمدەردىڭ ءتۇپ اتاسى قۇران كارىمنىڭ  ءرولى جوعارى بولعان.

«اللا ءمىنسىز اۋەلدەن، پايعامبار حاق،

ءمۇمين بولساڭ، ۇيرەنىپ سەندە ۇقساپ باق.

قۇران راس، اللانىڭ ءسوزى ءدۇر ول،

ءتاۋيلىن بىلەرلىك عىلىمىڭ شاق» - دەپ 1902 جىلى جازىلعان  «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭىندە باستان اياق اللانىڭ بىرلىگىن، قۇراننىڭ شىندىعىن، پايعامباردىڭ حاقتىعىن تەرەن ايتىپ وتەدى. مۇنداعى «ءتاۋيل» دەگەن ءسوز قۇران اياتتاردىڭ سىرلارىنا كوز جۇگىرتىپ، ولاردىڭ تۇپكى ماعىناسى مەن ءمانىن اشۋ ءارى انىقتاۋ دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، اتالعان تەرميندى ءدىنتانۋشى عالىمدار تەرەڭ تۇسىنە الادى.

«كوپ كىتاپ كەلدى اللادان. ونىڭ ءتورتى،

اللانى تانىتۋعا ءسوزى ايىرماس» - دەپ اللا تاراپىنان كەلگەن ءتورت كىتاپتى ايتادى. مۇسا پايعامبارعا ء–تاۋرات، ءداۋىت پايعامبارعا ء–زابۋر، يسا پايعامبارعا – ءىنجىل جانە مۇحاممەد پايعامبارعا تۇسكەن قاسيەتتى قۇران كىتابىن ايشىقتاپ تۇر.

حاكىم اباي يسلام ءدىنىن سىرتقى فورماسىن ەمەس، رۋحاني جانە اقىل-وي تۇرعىسىنان قابىلدادى. دەمەك، ادامدى كەمەلدىككە جەتەلەيتىن، جول رەتىندە قاراستىرىپ، اللانى تانۋ، ادامدى ءسۇيۋ، عىلىمدى مەڭگەرۋ، ەڭبەك ەتۋ جانە جۇرەك تاربيەسىن ەڭ باستى قۇندىلىقتار دەپ ءبىلدى. ونىڭ دىنگە كوزقاراسى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىمەن تىعىز بايلانىستى، ءارى بۇگىنگى زامان ءۇشىن دە وزەكتى.

م.اۋەزوۆتىڭ: «ابايعا شىعىستان دارىعان قۇندىلىقتاردىڭ باسى – يسلام ءدىنى. ...اباي – انىق ءدىنشىل اقىن. ءدىن-ءيسلاميات جولىنىڭ قاعيدالارىنا تابىنعان، مۇسىلمانشىلىقتىڭ اللاسىن، پايعامبارىن، يمانىن ۇنەمى اۋىزعا الىپ وتىرعانى ءدىن ۇستازىنىڭ ۇعىم-نانىمىن كورسەتكەندەي. تىلدە دە، اقىندىق سوزدىكتە دە، قۇراننىڭ اياتىنان الىنعان ءاربىر ءدىندار مۇسىلماننىڭ اۋزىندا جۇرگەن دۇعالىقتىڭ، تاعات-عيباداتتىڭ سوزدەرى بار» - دەپ ايتقانى بەكەر ەمەس. دەمەك، حاكىم اباي 12-قاراسوزىندە يمان مەن اقىلدىڭ بايلانىسىن اتاپ: «يمان دەگەن – اللانىڭ بىرلىگىنە، پايعامباردىڭ حاقلىگىنا، احيرەتكە، قۇران مەن شاريعاتقا سەنۋ… بىراق بۇلاردىڭ ءبارىن تەرەڭ اقىلمەن ۇعىپ، شىن كوڭىلمەن سەنۋ كەرەك». ياعني اباي ءدىندى سوقىر سەنىم دەڭگەيىندە قابىلداۋعا قارسى بولدى. ونىڭ ويىنشا، ادام بالاسى عىلىم مەن ءبىلىم ارقىلى اللانى تانۋعا ۇمتىلۋى ءتيىس. وسى تۇستا ابايدىڭ اعارتۋشىلىق ۇستانىمى دا كورىنىس تابادى. ابايدىڭ دىنگە كوزقاراسىندا «ءۇش ءسۇيۋ» كونتسەپتسياسى ەرەكشە ورىن الادى. ول ادامنىڭ ەڭ باستى پارىزى رەتىندە: اللانى ءسۇيۋ، ادامزاتتى ءسۇيۋ جانە حاق جولى ادىلەتتى ءسۇيۋدى اتاپ وتەدى. قۇران كارىمنىڭ «شۇعارا» سۇرەسى 88-89 اياتتاردا: «ول كۇنى (قيامەت كۇنى) مال دا، بالا-شاعا دا پايدا بەرمەيدى. تەك، كىمدە-كىم اللانىڭ قۇزىرىنا قالبۋن ساليممەن، ياعني ساۋ جۇرەكپەن كەلسە، سول ادام عانا پايدا تابادى». بۇل – يسلام ءدىنىنىڭ ناعىز گۋمانيستىك، رۋحاني تەرەڭدىگىن كورسەتەتىن تۇجىرىم.

ابايدىڭ قاراسوزدەرىندەگى ءدىن تۋرالى پىكىرلەرى ونىڭ ءدىني ءبىلىمى مەن تانىمىن اڭعارتادى. اقىننىڭ 45 قاراسوزىنىڭ ون ءبىرى ءدىن تاقىرىبىنا ارنالعان. ولاردىڭ ىشىندە كەيبىر قاراسوزدەرى تەك ءدىني ماسەلەلەردى قوزعايدى. مىسالى، «13-قاراسوزىندە» يمان مەن عيبادات، «27-قاراسوزىندە» قۇلشىلىق، حيكمەت، اقىل جايىندا، «28-قاراسوزىندە» تاعدىر، يمان، اقىل، عيبادات، «34-قاراسوزىندە» اقىرەت، يمان، دۇنيەلىك ءومىر، «43-قاراسوزىندە» جان مەن ءتان، اقىل، تالاپ، قۋات، «45-قاراسوزىندە» اللا تاعالانىڭ بارلىعىنا دالەل كەلتىرىپ، ادىلەت، ماحاببات تۋرالى باياندايدى. قاراسوزدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كولەمدىسى – «38-قاراسوزى». حاكىم اباي ءوز زامانىنداعى ءدىننىڭ دۇرىس تۇسىندىرىلمەۋى، ءدىندار ادامداردىڭ حالىقتى اداستىرىپ، ءدىندى پايدا كوزىنە اينالدىرعانىن قاتاڭ سىنعا الدى. ول 27-قارا سوزىندە: «جاس بالاعا وقۋ ۇيرەتكەندە، بۇرىنعى مولدالار قورقىتىپ، ۇرىپ-سوعىپ، وقىتادى، نە جاتتاتىپ قويادى... بۇلاي بولعان سوڭ، وقىعان نارسەسى كوڭىلگە ۇيىماي، كوڭىلسىز نارسە بولىپ قالادى» دەپ جازادى. بۇل – ابايدىڭ ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ايتقان وتكىر سىنى عانا ەمەس، ءدىننىڭ شىنايى ماقساتىنا جەتپەي جاتقانىنا دەگەن جان ايقايى. ول ءدىندى قۇر ءماتىن جاتتاۋ نەمەسە سىرتقى ارەكەتتەرگە شەكتەۋ ەمەس، ونى جۇرەكپەن ءتۇسىنىپ، ادام بويىنا ءسىڭىرۋ قاجەتتىگىن ايتتى.

سوڭعى جىلدارعا دەيىن ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن تانىپ ءبىلۋ، ونى ناسيحاتتاۋ جۇمىسىنىڭ ءبارى دە ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە زەرتتەلىپ ناسيحاتتالىپ كەلگەنىن ەشكىم دە  تەرىستەي الماس. ويتكەنى شىندىق وسىلاي بولىپ تۇر. عالىم ع.ەسىموۆ «...يسلام فيلوسوفياسىنا  ۇڭىلمەي ابايدىڭ كوزقاراستارىن تالداۋ وتە قيىن شارۋا» - دەپ  دۇرىس پىكىر ايتقان بولاتىن.  اباي دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىندا شىعىستىق رۋحاني قازىنا كوزدەرىنىڭ  وزىندىك قايتالانباس ورنى بارىن تازا ماتەرياليستىك اتەيستىك ۇستانىمداعى كەڭەستىك يدەولوگيا تەرىستەپ كەلدى.

ابايدىڭ يسلامدى تانۋىنا كوز جىبەرەيىكشى. ءبىزدىڭ دالامىزعا يسلام ءدىنى سوپىلىق ءىلىم نەگىزىندە تارالعان بولاتىن. جانە ءبىر قىزىعى، الەمدەگى ەڭ ۇلى كلاسسيك اقىننىڭ ءبارى سوپىلىق ىلىمنەن سۋسىنداعاندار. ابايدى دا سولاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. اسىپ تۇسپەسە، كەم ەمەس. تولىق ادام تۋرالى ءىلىمى دە وسى سوپىلىق ىلىممەن ۇشتاسادى. الايدا مۇنى فيلوسوفتار ءالى تولىق اشىپ بەرە المادى. ويتكەنى فيلوسوفيانىڭ تىرەلەتىن جەرى - ماتەريا. ال شىعىستىڭ ءفالسافاسىنىڭ قاينارى – سانا. ءبىز ءوزىمىزدىڭ فالسافامىزعا تۇسپەيىنشە، ابايدىڭ شىعىسىن تولىق ۇعىنا المايمىز. بۇل – بولاشاقتىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە. ءبىز اباي شىعىسىنىڭ ەسىگىن اشقانمەن دە، بىراق ءالى ىشىنە كىرە الماي ءجۇرمىز.

باقتيار.الپىسباەۆ

ءدىنتانۋشى

اbai.kz