Áleumettik jelide Qazaqstanda jana tuylghan balalargha jii qoyylatyn esimder kartasy jasalypty. Ony kim jasaghan, qanday statistikalyq derekózge sýiengen, búl karta qanshalyqty shyndyqqa say keledi degen súraqtar oqyrmandardy tolghandyrdy.

Eger, kartagha qarasaq, shynynda da Muhammad aty Qazaqstannyng jeti oblysynda: Almaty, Manghystau, Jezqazghan, Qaraghandy, Týrkistan, Jambyl oblystarynda birinshi orynda eken. Al qalghan oblystar Ámir, Hamza (Atyrau, Pavlodar), Alan (Qostanay, Aqmola), Aysúltan (Qyzylorda, Óskemen), Aleksandr (Soltýstik Qazaqstan), Aldiyar (Jetisu) siyaqty attardy qalaydy eken...

Búl karta bizge neni kórsetip túr?

Búl karta ‑ eger múndaghy derekter shyndyqqa say bolsa ‑ bizge Qazaqstannyng diny fanatizmge boy úryp, ózining balagha últtyq at qong dәstýrinen, onyng tarihynan bas tartyp, arab jәne ózge elderding mәdeniy‑ruhany yqpalyna úshyrap jatqanynan belgi beredi...

Búl ózdiginen payda bolghan qúbylys emes: songhy jyldary elimizde «saqaly bar múrty joq»,  bilimi kýmәndi, ózderin esh qysylyp‑qymtyrylmay «ústazbyz» dep jariyalaghan diny uaghyzshylar toby payda bolyp, olar tiyk‑tok, feysbuk jәne t.t. әlemjelilerdi tiyimdi paydalana otyryp, óte agressivti diny uaghyzdaryn jýrgizdi. Nәtiyjesinde, din adamdary búrynghy janaza rәsimnen bólek, jana tughan balalargha «at qon», «qyrqynan shygharu» jәne «túsau keser» siyaqty últtyq rәsimderge belsene qatysa bastady.

Sonyng nәtiyjesinde, din uaghyzy kýshti Ontýstik pen Ortalyq Qazaqstanda, Manghystau ónirinde moldalardyng «azan shaqyryp, at qongy» jii kórinis tauyp otyrghany, olar payghambardyng Muhammad atyn qazaq balalaryna jappay qoya bastaghany osy kartadan belgili boldy.

Búl esimning ‑ meyli payghambar esimi bolsyn – halqymyzdyng bolashaghy men elimizding Últtyq memlekettiligi (Unitarly memleketi) ýshin asa qauipti qúbylysqa ainalyp bara jatqany – últ ziyalylaryn oilandyruy tiyis dep sanaymyz.

Onyng qaupi qay jaqtan?

Qazaqta «Jau joq deme jar astynda» degen sózi bar... Osy sóz býginde elimizge «taza islam» atymen antalap engen diny ekspansiyamen bir mezette ózekti bola týsti. Nege deseniz, qazaq halqy osy diny ekspansiya nәtiyjesinde ózining últtyq bolmysyn joghaltyp, әlemdegi artta qalghan Aughanstan jәne t.t. siyaqty «islam memleketteri» qataryn tolyqtyrugha bet alatyn bolady.

Sonymen qatar, mysaly, Resey imperiyasynyng otarshylyq sayasaty arqasynda ózderining últtyq kisi esimderin joghaltyp, «Ivan Ivanovichke», «Petr Petrovichke» ainalghan sibir jәne soltýstik halyqtarynyng taghdyry bizding basymyzgha tónip kele jatyr deuge bolady...

Eger, qalyp osy baghytta jalghasa berse, biz de bolashaqta «Muhammad Muhammadúly» degen atpen tarihtaghy «Qazaq Eli» degen óz kóshimizden ajyraytyn synaylymyz...

Qazaqtyng tól esimderining maghynasy qanday? 

Qazaq halqy arghy tegi Ghún (Kýn), Saq, Oghyz, Nayman, Ýisin, Duly, Qypshaq, Týrki (Tórk) jәne t.t. neshe aluan atpen atalsa da, uaqyt óte býgingi tәuelsiz Týrki memleketterin qúrdy.  Býginde olar Túran atymen ózara birlesken qauymdastyq qúrugha әrekettenip jatyr ‑ qazirgi zamanghy tarihy jaghday Úly Túran Birlestigin qúryluyna ózi iytermeleude...

Endi, osy týbi men tamyry bir halyqtardyng myn‑myng jyldyq tarihyndaghy kisi attaryna zer salsaq, onda biz arghy atalarymyzdyng esimderi jappay belgili bir maghynagha ie ekendigin bayqaymyz:

1. Tabighatpen etene ómir sýrgen halyqtyng tabighy qúbylystardy kisi atyna aluy: mysaly, Janbyrbay (Jauynbay) – yrysy mol bolsyn degeni; Boranbay – boran siyaqty dýley kýsh bolsyn degeni...
2. Ósimdik әlemine qatysty kisi attary: IYzenbay, Órikbay, Almabek...;
3. Januar әlemine qatysty kisi attary: Jylqybay, Itbay, Qozybek...Arystan, Jolbarys, Kýshik...;
4. Salt‑dәstýrge qatysty kisi attary: Yrymbek, Jorabek...;
5. Tilek ‑ yrymdau attary: Yrysbek (Rysbek), Baqytbek, Jaydary, Bilge (bilgish, bilimdi), Úlbosyn, Úlbiyke – úl bersin degeni...
6. Jaratushygha qatysty attar: Tәnirbergen, Kýltegin, Tonykók

(Múnda «Tonykók» esimine toqtala keteyin. Biz Tәnirge siynghan halyq edik. Tәnir mekeni Kók Aspan (Kók Tәniri). Endeshe, «Tony kók» degenimiz «Tәnirding kók tonyna oranghan», yaghni, tura maghynasynda – Tәnirbergen bolyp shyghady.).

Mine, azdaghan sholudyng ózinen, biz qazaqtyng balagha at qong rәsimi tereng dýniyetanymdyq maghynagha ie ekenin kóremiz.

Búl dәstýr kýni býginge deyin jalghasyp kele jatyr... Mysaly, osy jazda biraz uaqyt elde, Jambyl oblysynda bolyp qayttyq. Sol kezde, júrttyng jana tughan nәrestelerge jappay músylmandyq at qoyyp jatqnyn bayqamadyq. Kerisinshe, qazirgi jas ata‑analardyng óz úrpaghyna taza qazaqy esim izdep jatqanyn kóbirek kórdik.

Sondyqtan, býginde balagha esim beruge, ony qyrqynan shygharugha, besikke bóleuge, túsau kesuge moldalardy shaqyru dúrys emes dep sanaymyz. Sebebi, olar «din joly osylay» dep, bizding ejelden at qong dәstýrimizdi arabtandyryp, qazaqy beynemizdi joygha búrugha qyzmet etude.

Biz – islam kelgenge deyin de «Bir Qúdayyn tapqan» tekti halyqtyng úrpaghymyz! Tabighatpen etene ýilesimdi ómir sýrudi mengergen, ózin Úly tabighattyn, sheksiz Kosmostyng bir bólshegi sanaghan sanaly júrt úrpaghymyz.

Kezinde әlem ómir sýru qalybyn bizden ýirengen. Endeshe, bizding úrpaq ta jana tariyhqa óz atymyzben, óz esimderimizben enuimiz kerek.

Ábdirashit Bәkirúly,

filosof, «Qazaq әlemi» RQB viyse‑preziydenti

(Eskertu: avtordyng aty músylmandyqpen baylanysty boluyna avtordyng esh qatysy joq)

Abai.kz