الەۋمەتتىك جەلىدە قازاقستاندا جاڭا تۋىلعان بالالارعا ءجيى قويىلاتىن ەسىمدەر كارتاسى جاسالىپتى. ونى كىم جاساعان، قانداي ستاتيستيكالىق دەرەكوزگە سۇيەنگەن، بۇل كارتا قانشالىقتى شىندىققا ساي كەلەدى دەگەن سۇراقتار وقىرمانداردى تولعاندىردى.

ەگەر، كارتاعا قاراساق، شىنىندا دا مۋحامماد اتى قازاقستاننىڭ جەتى وبلىسىندا: الماتى، ماڭعىستاۋ، جەزقازعان، قاراعاندى، تۇركىستان، جامبىل وبلىستارىندا ءبىرىنشى ورىندا ەكەن. ال قالعان وبلىستار ءامىر، حامزا (اتىراۋ، پاۆلودار), الان (قوستاناي، اقمولا), ايسۇلتان (قىزىلوردا، وسكەمەن), الەكساندر (سولتۇستىك قازاقستان), الديار (جەتىسۋ) سياقتى اتتاردى قالايدى ەكەن...

بۇل كارتا بىزگە نەنى كورسەتىپ تۇر؟

بۇل كارتا ‑ ەگەر مۇنداعى دەرەكتەر شىندىققا ساي بولسا ‑ بىزگە قازاقستاننىڭ ءدىني فاناتيزمگە بوي ۇرىپ، ءوزىنىڭ بالاعا ۇلتتىق ات قويۋ داستۇرىنەن، ونىڭ تاريحىنان باس تارتىپ، اراب جانە وزگە ەلدەردىڭ مادەني‑رۋحاني ىقپالىنا ۇشىراپ جاتقانىنان بەلگى بەرەدى...

بۇل وزدىگىنەن پايدا بولعان قۇبىلىس ەمەس: سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە «ساقالى بار مۇرتى جوق»،  ءبىلىمى كۇماندى، وزدەرىن ەش قىسىلىپ‑قىمتىرىلماي «ۇستازبىز» دەپ جاريالاعان ءدىني ۋاعىزشىلار توبى پايدا بولىپ، ولار تيك‑توك، فەيسبۋك جانە ت.ت. الەمجەلىلەردى ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، وتە اگرەسسيۆتى ءدىني ۋاعىزدارىن جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە، ءدىن ادامدارى بۇرىنعى جانازا راسىمنەن بولەك، جاڭا تۋعان بالالارعا «ات قويۋ»، «قىرقىنان شىعارۋ» جانە «تۇساۋ كەسەر» سياقتى ۇلتتىق راسىمدەرگە بەلسەنە قاتىسا باستادى.

سونىڭ ناتيجەسىندە، ءدىن ۋاعىزى كۇشتى وڭتۇستىك پەن ورتالىق قازاقستاندا، ماڭعىستاۋ وڭىرىندە مولدالاردىڭ «ازان شاقىرىپ، ات قويۋى» ءجيى كورىنىس تاۋىپ وتىرعانى، ولار پايعامباردىڭ مۋحامماد اتىن قازاق بالالارىنا جاپپاي قويا باستاعانى وسى كارتادان بەلگىلى بولدى.

بۇل ەسىمنىڭ ‑ مەيلى پايعامبار ەسىمى بولسىن – حالقىمىزدىڭ بولاشاعى مەن ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگى (ۋنيتارلى مەملەكەتى) ءۇشىن اسا قاۋىپتى قۇبىلىسقا اينالىپ بارا جاتقانى – ۇلت زيالىلارىن ويلاندىرۋى ءتيىس دەپ سانايمىز.

ونىڭ قاۋپى قاي جاقتان؟

قازاقتا «جاۋ جوق دەمە جار استىندا» دەگەن ءسوزى بار... وسى ءسوز بۇگىندە ەلىمىزگە «تازا يسلام» اتىمەن انتالاپ ەنگەن ءدىني ەكسپانسيامەن ءبىر مەزەتتە وزەكتى بولا ءتۇستى. نەگە دەسەڭىز، قازاق حالقى وسى ءدىني ەكسپانسيا ناتيجەسىندە ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتىپ، الەمدەگى ارتتا قالعان اۋعانستان جانە ت.ت. سياقتى «يسلام مەملەكەتتەرى» قاتارىن تولىقتىرۋعا بەت الاتىن بولادى.

سونىمەن قاتار، مىسالى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتى ارقاسىندا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كىسى ەسىمدەرىن جوعالتىپ، «يۆان يۆانوۆيچكە»، «پەتر پەتروۆيچكە» اينالعان ءسىبىر جانە سولتۇستىك حالىقتارىنىڭ تاعدىرى ءبىزدىڭ باسىمىزعا ءتونىپ كەلە جاتىر دەۋگە بولادى...

ەگەر، قالىپ وسى باعىتتا جالعاسا بەرسە، ءبىز دە بولاشاقتا «مۋحامماد مۋحاممادۇلى» دەگەن اتپەن تاريحتاعى «قازاق ەلى» دەگەن ءوز كوشىمىزدەن اجىرايتىن سىڭايلىمىز...

قازاقتىڭ ءتول ەسىمدەرىنىڭ ماعىناسى قانداي؟ 

قازاق حالقى ارعى تەگى عۇن (كۇن), ساق، وعىز، نايمان، ءۇيسىن، دۋلى، قىپشاق، تۇركى (تورك) جانە ت.ت. نەشە الۋان اتپەن اتالسا دا، ۋاقىت وتە بۇگىنگى تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتەرىن قۇردى.  بۇگىندە ولار تۇران اتىمەن ءوزارا بىرلەسكەن قاۋىمداستىق قۇرۋعا ارەكەتتەنىپ جاتىر ‑ قازىرگى زامانعى تاريحي جاعداي ۇلى تۇران بىرلەستىگىن قۇرىلۋىنا ءوزى يتەرمەلەۋدە...

ەندى، وسى ءتۇبى مەن تامىرى ءبىر حالىقتاردىڭ مىڭ‑مىڭ جىلدىق تاريحىنداعى كىسى اتتارىنا زەر سالساق، وندا ءبىز ارعى اتالارىمىزدىڭ ەسىمدەرى جاپپاي بەلگىلى ءبىر ماعىناعا يە ەكەندىگىن بايقايمىز:

1. تابيعاتپەن ەتەنە ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ تابيعي قۇبىلىستاردى كىسى اتىنا الۋى: مىسالى، جاڭبىرباي (جاۋىنباي) – ىرىسى مول بولسىن دەگەنى; بورانباي – بوران سياقتى دۇلەي كۇش بولسىن دەگەنى...
2. وسىمدىك الەمىنە قاتىستى كىسى اتتارى: يزەنباي، ورىكباي، المابەك...;
3. جانۋار الەمىنە قاتىستى كىسى اتتارى: جىلقىباي، يتباي، قوزىبەك...ارىستان، جولبارىس، كۇشىك...;
4. سالت‑داستۇرگە قاتىستى كىسى اتتارى: ىرىمبەك، جورابەك...;
5. تىلەك ‑ ىرىمداۋ اتتارى: ىرىسبەك (رىسبەك), باقىتبەك، جايدارى، بىلگە (بىلگىش، ءبىلىمدى), ۇلبوسىن، ۇلبيكە – ۇل بەرسىن دەگەنى...
6. جاراتۋشىعا قاتىستى اتتار: تاڭىربەرگەن، كۇلتەگىن، تونىكوك

(مۇندا «تونىكوك» ەسىمىنە توقتالا كەتەيىن. ءبىز تاڭىرگە سيىنعان حالىق ەدىك. ءتاڭىر مەكەنى كوك اسپان (كوك ءتاڭىرى). ەندەشە، «تونى كوك» دەگەنىمىز «ءتاڭىردىڭ كوك تونىنا ورانعان»، ياعني، تۋرا ماعىناسىندا – تاڭىربەرگەن بولىپ شىعادى.).

مىنە، ازداعان شولۋدىڭ وزىنەن، ءبىز قازاقتىڭ بالاعا ات قويۋ ءراسىمى تەرەڭ دۇنيەتانىمدىق ماعىناعا يە ەكەنىن كورەمىز.

بۇل ءداستۇر كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتىر... مىسالى، وسى جازدا ءبىراز ۋاقىت ەلدە، جامبىل وبلىسىندا بولىپ قايتتىق. سول كەزدە، جۇرتتىڭ جاڭا تۋعان نارەستەلەرگە جاپپاي مۇسىلماندىق ات قويىپ جاتقنىن بايقامادىق. كەرىسىنشە، قازىرگى جاس اتا‑انالاردىڭ ءوز ۇرپاعىنا تازا قازاقى ەسىم ىزدەپ جاتقانىن كوبىرەك كوردىك.

سوندىقتان، بۇگىندە بالاعا ەسىم بەرۋگە، ونى قىرقىنان شىعارۋعا، بەسىككە بولەۋگە، تۇساۋ كەسۋگە مولدالاردى شاقىرۋ دۇرىس ەمەس دەپ سانايمىز. سەبەبى، ولار «ءدىن جولى وسىلاي» دەپ، ءبىزدىڭ ەجەلدەن ات قويۋ ءداستۇرىمىزدى ارابتاندىرىپ، قازاقى بەينەمىزدى جويۋعا بۇرۋعا قىزمەت ەتۋدە.

ءبىز – يسلام كەلگەنگە دەيىن دە «ءبىر قۇدايىن تاپقان» تەكتى حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز! تابيعاتپەن ەتەنە ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋدى مەڭگەرگەن، ءوزىن ۇلى تابيعاتتىڭ، شەكسىز كوسموستىڭ ءبىر بولشەگى ساناعان سانالى جۇرت ۇرپاعىمىز.

كەزىندە الەم ءومىر ءسۇرۋ قالىبىن بىزدەن ۇيرەنگەن. ەندەشە، ءبىزدىڭ ۇرپاق تا جاڭا تاريحقا ءوز اتىمىزبەن، ءوز ەسىمدەرىمىزبەن ەنۋىمىز كەرەك.

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف، «قازاق الەمى» رقب ۆيتسە‑پرەزيدەنتى

(ەسكەرتۋ: اۆتوردىڭ اتى مۇسىلماندىقپەن بايلانىستى بولۋىنا اۆتوردىڭ ەش قاتىسى جوق)

Abai.kz