Qazaq ruhaniyaty - halyqpen birge jasay beretin mәngilik qúndylyqtar qúbylysy. Halyq bar jerde onyng ruhaniyaty óshpek emes. Búl qúndylyq úrpaq tәrbiyesindegi negizgi ról atqarar basty temirqazyq ekeni dausyz. Kemenger M.Áuezovting «El bolamyn deseng besigindi týze» degen qanatty sózi jogharyda aitylghan pikirimizdi dәleldeytin qazaq halqynyng eldigin tanytar, últ ruhaniyatynyng kórsetkishi dep bilemiz. Últtyq ruhtan, últtyq bolmystan tuyndaytyn – últtyq mýdde, últtyq sana, últtyq belsendilik qasiyetterin jas úrpaq boyyna sinire bilu mәselesi býgingi kýnning basty qajettilikterining biri. Últtyq qúndylyqtar múratyn negizgi temirqazyq retinde ústana otyryp otanshyl, adamgershilik qasiyetterdi joghary qoya biletin úrpaq tәrbiyeleu isi kýn tәrtibinde túrghan ózekti mәseleler. Osynday úly múrat jolyna óz ýlesterin qosyp ketken, qosyp kele jatqan últ qamyn, onyng keleshegin oilar últjandy túlghalardyng býgingi kýnde atqaryp jatqan iygilikti isteri orasan zor.

Últ keleshegine ózining enbegin arnaghan sóz zergerining biri – aqyn, jazushy, publisist, Qazaqstan Jurnalister odaghynyn, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi Quat Adiys. Qazaq әdebiyetine ózindik qoltanbasymen, ýnimen, pozisiyasymen kelgen Q.Adis neni jyrlasa da tolyqqandy etip, shashau shygharmay, jarasymdy jyr jazugha úmtylady. Atalmysh aqynnyng jyrlaytyn taqyryp auqymy da keng jәne әrtýrli. Qoghamdaghy bolyp jatqan әrtýrli jaghdaylar, ómir shyndyghy, týitkildi, ózekti mәseleler aqyn nazarynan tys qalghan emes. Búl mәselelelerge Q.Adis qalyptasqan aqyndyq ústanymy negizinde ýn qatyp otyrady. Avtordyng aqyndyq talantynyng taghy bir ereksheligi, bir qyry – kóp qalamgerler bara bermeytin janr – balalar әdebiyeti. Balalar әdebiyeti nәzik pishologiyalyq iyirimdi, kóregendilikti, amal-tәsildi qajet etetin kýrdeli janrdyng biri. Tuyndyny balalardyng jas ereksheligin eskere otyryp, jazu óte manyzdy әri kýrdeli, shetin mәsele. Búl orayda Q.Adis jogharyda tilge tiyek etken sheberlikti, psihologiyalyq qabiletti mengergen sóz sheberi. Sóz zergerining “Kónil kerueni” (2014); “Qonyrbek pen Sodyrbek” (2015); “Kempirqosaq” (2018); “Dәrumender dauasy” (2021); “Sóilep ýirenemiz” (QR kod arqyly dybystalatyn zamanauy kitapshalar) (2021) atty balalargha arnalghan kitaptary jaryq kórgen. Sonymen qatar aqynnyng ólenderi “Jyr marjany” qazaq aqyndarynyng H tomdyq antologiyasy  /IH tomyna tuyndylary engen/ (2014); “Tәtti alma” /eki tomdyq/ (2015); “Bәsire” /eki tomdyq/ (2015); “Mening elim – beybit ómir besigi” (2019); “Balalar poeziyaynyng antologiyasy” (2022) siyaqty jinaqtargha engen. Avtordyng biraz ólenderi orys, tatar tilderine audarylyp,“Sovremennaya liyteratura stran SNG” /Proza. Poeziya. Detskaya liyteratura. Antologiya. III t. /TMD elderining qazirgi әdebiyeti. 3-tomdyq antologiyalyq jinaqtyng “Balalar әdebiyeti” atty 3-tomy. Orys tilinde/ (Mәskeu, 2022); “Hәzerge zaman kazak shigriyate antologiyase” /Qazirgi zaman qazaq poeziyasynyng antologiyasy. Tatar tilinde/ (Qazan, 2024) tәrizdi antologiyalyq jinaqtarda jariyalanghan.

Balalar aqyny Q.Adis shygharmashylyghy turaly ghalym, zertteushi, aqyn, zamandastarynyng bildirgen pikirlerin berip ótsek:

1.“Quat Qadyr men Ótepbergen baghytyndaghy aqyn. Jaqsy aqyn! Qadyrgha qaraghanda da tabighi. Balagha ne kerek ekenin, balagha oidy qalay aitudy jaqsy mengergen. Ólenderi bala boyyna sinimdi” (Qúlbek Ergóbek,  әdebiyet zertteushi, synshy, filiologiya ghylymynyng doktory, professor).

2.“Quat jaqsy balalar aqyny ghana emes, jaqsy suretker lirik aqyn” (Amanhan Álimúly aqyn).

3.“Quat Adis talantty aqyn. Qazirgi balalar әdebiyetining beldi ókili. Quatty әdeby orta balalar aqyny retinde jaqsy tanydy. Biraq onyng qos qanatynyng topshysy bekigeli qashan?! Az uaqyttyng ishinde ýlken poeziyada da tәp-tәuir tabysqa jetken qalamgerge ainaldy. Búiyrsa, ol ózin barsha qazaqqa naghyz aqyn retinde kórsetetin kýn de keledi...” (Baybota Qoshym-Noghay, aqyn).

4.“Quattyng quatty ólenderi, shuaqty jyrlary bәrimizding jýregimizding tórinen oryn alghan. Quattyng әsirese, balalargha arnap jazyp jýrgen tәtti jyrlary erekshe. Sodan da bolar keninen taralyp, balghyn oqyrmandardyng auzynda jýr. Óitkeni, eng úly әdebiyet – balalar әdebiyeti. Endeshe, osy túrghydan Quattyng qazaq poeziyasyna qosqan ýlesi bar...”                                                (Qalqaman Sariyn, aqyn).

5.“Balalar әdebiyetine ózining qoltanbasymen kelgen Quattyng balalargha arnap jazghan ólenderi óz ereksheligimen kónil audarady, quantady” (Esey Jenisúly, aqyn).

6.“Quat Adis – qazirgi qazaq әdebiyetindegi jana esim. Aldymen ýlken poeziyagha óz óleng órnegimen kelgen Quatty biz balalar aqyny retinde de jaqsy bilemiz jәne onyng balalargha arnalghan ólenderining oqyrmandary qalyn. Men Quattyng balalar taqyrybyna arnalghan dýniyelerin joghary baghalaymyn” (Sayat Qamshyger, aqyn, «Serper» jastar syilyghynyng iyegeri).

7.“Quat Adis qazaq әdebiyetine tereng tanymmen, ýlken dayyndyqpen kelgen qalamger. Ásirese, onyng balalargha arnalghan ólenderin erekshe bólip alyp qaraugha bolady. Balasha oilaydy, olarmen balasha syrlasady. Balalardyng móldir, kirshiksiz әlemine ene biledi. Quattyng qalamynan tughan jyrlardyng oqyrmanyn baurap alatyn siqyry da osynda bolsa kerek” (Dәuren Múhamadiyev, әdebiyet zertteushi, filologiya ghylymynyng kanditaty, Qazaqstan Jazushylar odaghynyn, Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi).

8. “Quat Adis – balalar әdebiyetine sýbeli ýles qosyp, ýlken enbek sinirip jýrgen aqyn” (Serikbol Hasan, balalar aqyny).

Qazirgi qazaq balalar әdebiyetining ókili Q.Adiysúly tuyndylary últtyq qúndylyqty jas buynnyng boyyna siniruge qyzmet etetin taghylym qúraly. Últtyq ruh, últtyq sana, últtyq bolmys mәselelerin qalamgerlik missiyasynyng negizgi temirqazyghy retinde ústanghan aqynnyng qazaq ruhaniyatyna qosyp jýrgen ýlesi zor. Qanday shygharma jazsa da óz halqynyng últtyq qúndylyghyn arqau etip, ólenderi arqyly jas buynnyng jýregine, sanasyna, bolmysyna izgilik dәnin darytudy maqsat retinde ústanady. Qalamgerding shygharmalarymen tanys zertteushiler, oqyrman qauym avtordyng qamtyghan taqyrybynyng әr aluan ekenine kóz jetkizedi. Mysaly, Eldi, jerdi, ana tildi sýng, rәmizderimizdi qúrmetteu tәrizdi  patriottyq qúndylyqty dәripteytin: «Men qazaqpyn», «Ana tilim», «Otan», «Eldigimning belgisi», «Mening elim – beybit ómir besigi»;  «Ýlkenge – qúrmet, kishige – izet» qaghidasyna qúrylghan: «Bir ýide bar qos batyr», «Baqyttymyz anamen», «Jauaptymyn bәrine» ólenderining didaktikalyq mәni zor dep bilemiz. «Jaqsydan ýiren, jamannan jiyren» ústanymyn nasihattaghan «Qonyrbek pen Sodyrbek» ólenindegi minez-qúlqy bir-birine qarama-qarsy keyipkerler arqyly enbekqorlyq, tәrtip, tәn men jannyng tazalyghy siyaqty qúndylyqtar kórkem til arqyly jetkiziledi. Múnda didaktikalyq elementter kórkemdik qúrylymmen ýilesip, jas oqyrmandardyng moralidyq-etikalyq tәrbiyesin nyghaytady.

«Shynyqsang shymyr bolasyn», «Tanat bala...» atty tuyndylaryndaghy keyipkerler galereyasy, olardyng minez-qúlyq, is-әreketteri arqyly jas býldirshinderdi әdeptilik, enbekqorlyq, tәnning jәne jannyng tazalyghy tәrizdi izgilik әlemine baghyttaytyn ruhany tәrbie qúraly. Oqu-bilim taqyrybyna arnalghan: «Men mektepke baramyn», «Áripter syry» ólenderi dana babalarymyzdyng «Bilimdining kýni jaryq, bilimsizding kýni gharip» taghylymyn boyyna darytugha arnalghan shygharmalar.

Últtyq etnografiyalyq qúndylyq mәselelerin arqau etken: «Kel, últtyq kiyimderdi týgendeyik», «Asyqtarym kóp menin» ólenderining tanymdyq-taghylymdyq mәni zor. Balalardyng últtyq mәdeniyet pen dәstýrge degen qyzyghushylyghyn arttyratyn tanymdyq-mәdeny jәne tәrbiyelik mәnge iye. Auyz әdebiyetimizden bastau alatyn besik jyry, sanamaq, janylptash, júmbaqtar (tabighat-ghalam, ósimdikter, jan-januarlar, qústar, túrmystyq zattar turaly júmbaqtar) aqyn Q.Adis tuyndylarynda qazirgi zamanauy baghytta týrlenip, transformasiyalanyp berilui, qazirgi «Alpha», «Beta» úrpaqtarynyng psihologiyalyq, kognitivtik, mentaldylyq ereksheligin, qabilet-qarymyn, dýniyetanymyn basshylyqqa ala, eskere otyryp, kontekstualizasiyalyq prinsipte úsynyluy búl qalamgerding shygharmashylyq sheberligi dep bilemiz. Sonymen qatar bala qiyalyn shyndaytyn, tanymdyq qabiletin arttyrugha qyzmet etetin metagrammalyq /әripter júmbaghy/ ólenderding de túlgha tәrbiyeleu maqsatynda atqaratyn róli airyqsha dep sanaymyz. Shygharmalarda tabighatqa degen sýiispenshilik pen ekologiyalyq sana mәselesi de erekshe oryn alady. Jyl mezgilderine arnalghan ólenderi («Kóktem», «Jaz», «Kýz», «Qys») jas oqyrmandargha tabighatqa jauapkershilikpen qaraudy, qamqor boludy, onyng súlulyghyn baghalaudy ýiretedi. Múnday tuyndylar balalardyng kognitivtik qabiletterin, tabighatty tanu jәne sezinu mýmkindikterin damytyp, ekologiyalyq mәdeniyetti qalyptastyrugha yqpal etedi. Osy túrghydan, aqynnyng shygharmalary ekologiyalyq tәrbie men estetikalyq bilimdi biriktiretin integrativti bilim beru qúraly retinde qarastyrylady. Sonymen qatar jyldyng tórt mezgilin bala týisigine, týsinigine say ólenge órip, adam balasy men tabighat arasyndaghy baylanys, tabighatty ayalaugha, ekologiyalyq tazalyq mәselelerin jas buynnyng sanasyna siniruge baghyttaydy.

Aqyn ólenderi logikalyq oilau, este saqtau jәne tildik daghdylardy damytugha yqpal etedi, yaghny kognitivtik tәrbiyening elementteri kórkem shygharmashylyqpen sabaqtastyqta úsynylady. Múnda didaktikalyq aspektiler men tarihiy-mәdeny aqparattar integrasiyalanyp, jas oqyrmandardyng bilimin jetildirip, tanymyn keneytip, mәdeny túrghydan damuyna yqpal etedi. Balalar aqyny Q.Adistyng shygharmashylyghy jogharyda tilge tiyek etken tújyrymymyzgha mysal bolatyn qúndylyq dep bilemiz. Onyng ólenderi jay ghana kórkem mәtin emes, últtyq, gumanistik, estetikalyq múrattardy arqau etken ruhany tәrbie qúraly. Aqyn ómirding mәni, jaqsylyq pen jamandyq, Otangha, tughan tilge degen sýiispenshilik turaly dialog qúryp, balamen teng qúqyly әngimelesushi retinde rólge kiredi. Búl tәsil onyng shygharmashylyq әleuetining joghary ekenin aiqyndaydy.

K.Adisting aksiologiyalyq jýiesining negizgi nysany – Otan taqyryby. Onyng «Otan» atty óleninde tughan el, jerdi sýn iydeyasy adam bolmysynyng basty qúndylyghy bolyp belgilengen:

«Otan – sening týp qazyghyn, túghyryn,

Otan – sening keleshegin-ghúmyryn.

Otan – sening baqytyng hәm baylyghyn,

Otan barda bolmady esh qayghy, mún», - dep, aqyn sakralidy «Otan» úghymynyng qúndylyghyn dәriptep, nasihattap oqyrmanyna, jas buynnyng jýregine otanshyldyq sezimdi, passionarlyq ruhty darytugha tyrysady. Patriotizm – elin, jerin qúrmetteu, sýi, qyzmet etu arqyly kórinis beretin ishki sezimning jemisi, nәtiyjesi. Q.Adis ólenderinen Otan men perzent, tughan jer, tabighat әlemining erekshe baylanysyn bayqaugha bolady. Aqyn ýshin dala jay ghana peyzaj emes, ata-baba amanaty men halyqtyng sol amanatqa adal bolu jauapkershiligin tanytatyn qúndylyq.

«Ana tili» atty óleninde:

«Ana tilim sensiz atpay tang mýldem,

Jalghandyng sen san ghasyrmen, san jylmen.

Ana tilim – últtyng altyn tamyry,

Sen bar bolsan, júmyr jerde barmyn men», - dep ana tili ruhany sabaqtastyqtyng belgisi retinde aishyqtalady. Aqyn ýshin til – jadtyn, salt-dәstýrdin, mәdeniyetting saqtaushysy, ótken men bolashaqtyng dәnekeri. Ol ana tilin kózding qarashyghynday saqtaudy әr adamnyng qasiyetti boryshy dep sanap, tuyndysynyng negizgi taqyrybyna ainaldyrady. Sóz zergeri til arqyly últtyq maqtanysh pen jauapkershilik sezimin úyalatady. Búl motivting aksiologiyalyq qyzmeti balalardyng boyynda ana tilining kommunikasiyalyq qúral ghana emes, halyqtyng dili, jany ekenin úghyndyru.

Q.Adis poeziyasynda ana taqyryby airyqsha oryn alady. «Baqyttymyz anamen» shygharmasynda ana – mahabbat, meyirim, núr, baqyt beynesi, balamasy retinde sipattalady.

«Shuaq shashqan ómirge,

Kýnising sen әlemnin.

Janarynnan tógilgen,

Meyirimge bólendim...

Qosayyqshy әn-jyrgha,

Baqyttymyz Anamen.

Ana sening aldynda,

Bas iyedi bar әlem». Múnda anany barsha tirshilik iyesine ómir beretin kýnge teneydi. Osylaysha, Q.Adis tuyndysyndaghy ana beynesi әmbebap aksiologiyalyq qúndylyq qúbylysy sanalady. Aqyn ana beynesi arqyly balalardyng boyyna ata-әjesin, ata-anasyn, otbasyn qúrmetteu iydeyasyn darytudy maqsat etedi.

Q.Adistyng poetikalyq jýiesinde tabighattyng alatyn orny erekshe.

«Hayuanattar baghynda» atty shygharmasynda:

«Mәsele kóp alandar,

Damyghanmen qaryshtap.

Tabighattan adamdar,

Bara jatyr alystap...».

Aqyn shygharmalaryna arqau bolghan tabighat jay peyzajdyq fon ghana emes, adam men tabighat әlemi arasyndaghy sabaqtastyq, qarym-qatynas, adamgershilik, qamqorlyq sezimi jәne ekologiyalyq sana, tәrbiyening manyzdy qyzmetin atqaratyn qúbylys retinde qyzmet etedi. Aqynnyng tuyndylary simvoldyq, qúndy mәnge iye. Kýn – jaryq, jylu simvoly. Q.Adis poeziyasyndaghy «jaryq», «núr» úghymdary jaqsylyq, bilim, meyirimmen astasyp jatady. Al «qaranghylyq» – nadandyq pen enjarlyqty beyneleydi. Osylaysha «jaryq–qaranghy» dihotomiyasy balanyng etikalyq kategoriyalar turaly týsinigin damyta otyryp, moralidyq-filosofiyalyq qyzmet atqarady.

Q.Adis óz shygharmashylyghynda balany adamgershilik, izgilik syndy qúndylyqtardyng qúndaghyna bólenip, sol iygilikti bolmysyna sinirip ósken azamat boluyn maqsat etedi, sol múratqa jetuine tilektes bolady. Onyng ólenderinde balalar dýniyeni oy eleginen ótkizedi, súraq qoyady, baqylaydy, quanady, belgili bir jetistikke jetetin optimizmge toly túlgha. Aqyn balalyq shaq – adamgershilik qasiyetterding irgetasy qalanatyn tazalyq pen shynayylyqtyng kezeni ekenin kórsetuge úmtylady. Osy maqsatta Q.Adis ólenerinde oinaqy stilidi, jenil yrghaqty, yumorlyq elementterdi jii paydalanady. Alayda búl qarapayym sózderding astarynda tereng filosofiyalyq oi, maghyna jatyr. Sóz zergeri Q.Adis óz shygharmashylyghynda jas buynnyng eldik, erlik, otanshyldyq sezimin qalyptastyra otyryp, últtyq rәmizderge degen qúrmetin arttyru qúndylyghyn basty oryngha qoyady.

«Eldigimning belgisi» ólenine Ánúran, Tu, Eltanbany arqau etip, olardy ar-namys úghymymen baylanystyrady:

«Egemen elmin enshi alghan,

Bar әlem tanyp, qarasyn!

Ánúran, Kók Tu, Eltanbam –

Últymnyng anyqtamasyn.

Ánúranym shyrqalyp,

Kók Tuym túr kógimde.

Nyshanynan núr tamyp,

Eltanbam túr tórimde.

Ánúranym – aibarym,

Eltanbam – últ nyshany.

Namysym – Kók bayraghym,

Qazaqtyng keng qúshaghy», - dep jas úrpaqty eldik sanagha, erlikke jәne otanshyldyqqa tәrbiyeleu, sonday-aq últtyq rәmizderdi qúrmetteuge ýndeydi. Ánúran, Tu, Eltanba siyaqty memlekettik rәmizderdi tek vizualdy nemese formaldy nyshan retinde emes, olardy últtyq ar-namys pen tarihy sananyng manyzdy kórsetkishi retinde sipattaydy. Óleng arqyly rәmizderdi últymyzdyng aibary men biregeyligin, halyqtyng namysyn aishyqtaytyn qúndylyq qúbylysy retinde beyneleydi. Múny jas buynnyng últtyq sanasyn qalyptastyrugha yqpal etetin faktor dep bilemiz.

Aqyn Q.Adis balalargha tanys obrazdar arqyly qazaq mentaliytetining mәdeny kodtaryn nasihattaydy. Mysaly, «Men qazaqpyn» óleninde «...Dombyra isheginde ómirim bar...» dep dombyrany halyqtyng ómiri, tarihy, jady men ýnining nyshany retinde nasihattaydy. Osylaysha kórkem beyneleu arqyly jas buyngha mәdeny sabaqtastyqty dәriptep, olardyng jýregine últtyq bolmys, ruhtyng dәnin egedi.

Balalar aqyny Q.Adis poeziyasy qúndylyqtardy nasihattaytyn didaktikalyq, aksiologiyalyq mәni zor tәrbie qúraly dep payymdaymyz. Izgilik, sýiispenshilik, adaldyq, dostyq, kishipeyildik, enbekqorlyq, ýlkendi syilau, adamgershilik, qasiyetter sóz zergeri shygharmashylyghynyng altyn arqauy, negizgi jýlgesi.

Qorytyndylay kele, balalar aqyny Quat Adis poeziyasy últtyq qúndylyqtardy arqau etken kóp qatparly aksiologiyalyq, didaktikalyq jýiege qúrylghan tәrbie qúraly. Onyng shygharmashylyghy balalardy tek oqyrman retinde ghana emes, azamat jәne jeke túlgha retinde tәrbiyeleude ýlken ról atqaratyn qúndylyq dep baghalaymyz. Aqyn halyq auyz әdebiyetining dәstýrin qazirgi gumanistik múrattarmen sabaqtastyrghan, ózektiligin joghaltpaytyn shoqtyghy biyik shygharmalar jazyp jýrgen tuyndyger. Onyng poeziyasy Otan, tughan el, jer, ata-ana, otbasy, til, әdebiyet, tariyh, mәdeniyet, tabighat әlemi, qorshaghan ortagha degen qúrmet, sýiispenshilikti qalyptastyratyn, mәngilik qúndylyqtardy arqau etken ómirsheng tuyndylar dep tújyrymdaymyz.

Dәuren Baqdәuletúly

әdebiyet zertteushi

Abai.kz

.