قازاق رۋحانياتى - حالىقپەن بىرگە جاساي بەرەتىن ماڭگىلىك قۇندىلىقتار قۇبىلىسى. حالىق بار جەردە ونىڭ رۋحانياتى وشپەك ەمەس. بۇل قۇندىلىق ۇرپاق تاربيەسىندەگى نەگىزگى ءرول اتقارار باستى تەمىرقازىق ەكەنى داۋسىز. كەمەڭگەر م.اۋەزوۆتىڭ «ەل بولامىن دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن قاناتتى ءسوزى جوعارىدا ايتىلعان پىكىرىمىزدى دالەلدەيتىن قازاق حالقىنىڭ ەلدىگىن تانىتار، ۇلت رۋحانياتىنىڭ كورسەتكىشى دەپ بىلەمىز. ۇلتتىق رۋحتان، ۇلتتىق بولمىستان تۋىندايتىن – ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق بەلسەندىلىك قاسيەتتەرىن جاس ۇرپاق بويىنا سىڭىرە ءبىلۋ ماسەلەسى بۇگىنگى كۇننىڭ باستى قاجەتتىلىكتەرىنىڭ ءبىرى. ۇلتتىق قۇندىلىقتار مۇراتىن نەگىزگى تەمىرقازىق رەتىندە ۇستانا وتىرىپ وتانشىل، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى جوعارى قويا بىلەتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ ءىسى كۇن تارتىبىندە تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەر. وسىنداي ۇلى مۇرات جولىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەتكەن، قوسىپ كەلە جاتقان ۇلت قامىن، ونىڭ كەلەشەگىن ويلار ۇلتجاندى تۇلعالاردىڭ بۇگىنگى كۇندە اتقارىپ جاتقان يگىلىكتى ىستەرى وراسان زور.

ۇلت كەلەشەگىنە ءوزىنىڭ ەڭبەگىن ارناعان ءسوز زەرگەرىنىڭ ءبىرى – اقىن، جازۋشى، پۋبليتسيست، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى قۋات اديس. قازاق ادەبيەتىنە وزىندىك قولتاڭباسىمەن، ۇنىمەن، پوزيتسياسىمەن كەلگەن ق.اديس نەنى جىرلاسا دا تولىققاندى ەتىپ، شاشاۋ شىعارماي، جاراسىمدى جىر جازۋعا ۇمتىلادى. اتالمىش اقىننىڭ جىرلايتىن تاقىرىپ اۋقىمى دا كەڭ جانە ءارتۇرلى. قوعامداعى بولىپ جاتقان ءارتۇرلى جاعدايلار، ءومىر شىندىعى، تۇيتكىلدى، وزەكتى ماسەلەلەر اقىن نازارىنان تىس قالعان ەمەس. بۇل ماسەلەلەلەرگە ق.اديس قالىپتاسقان اقىندىق ۇستانىمى نەگىزىندە ءۇن قاتىپ وتىرادى. اۆتوردىڭ اقىندىق تالانتىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ءبىر قىرى – كوپ قالامگەرلەر بارا بەرمەيتىن جانر – بالالار ادەبيەتى. بالالار ادەبيەتى نازىك پيسحولوگيالىق ءيىرىمدى، كورەگەندىلىكتى، امال-ءتاسىلدى قاجەت ەتەتىن كۇردەلى جانردىڭ ءبىرى. تۋىندىنى بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، جازۋ وتە ماڭىزدى ءارى كۇردەلى، شەتىن ماسەلە. بۇل ورايدا ق.اديس جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن شەبەرلىكتى، پسيحولوگيالىق قابىلەتتى مەڭگەرگەن ءسوز شەبەرى. ءسوز زەرگەرىنىڭ “كوڭىل كەرۋەنى” (2014); “قوڭىربەك پەن سودىربەك” (2015); “كەمپىرقوساق” (2018); “دارۋمەندەر داۋاسى” (2021); “سويلەپ ۇيرەنەمىز” (QR كود ارقىلى دىبىستالاتىن زاماناۋي كىتاپشالار) (2021) اتتى بالالارعا ارنالعان كىتاپتارى جارىق كورگەن. سونىمەن قاتار اقىننىڭ ولەڭدەرى “جىر مارجانى” قازاق اقىندارىنىڭ ح تومدىق انتولوگياسى  ء/ىح تومىنا تۋىندىلارى ەنگەن/ (2014); ء“تاتتى الما” /ەكى تومدىق/ (2015); “باسىرە” /ەكى تومدىق/ (2015); “مەنىڭ ەلىم – بەيبىت ءومىر بەسىگى” (2019); “بالالار پوەزياىنىڭ انتولوگياسى” (2022) سياقتى جيناقتارعا ەنگەن. اۆتوردىڭ ءبىراز ولەڭدەرى ورىس، تاتار تىلدەرىنە اۋدارىلىپ،“سوۆرەمەننايا ليتەراتۋرا ستران سنگ” /پروزا. پوەزيا. دەتسكايا ليتەراتۋرا. انتولوگيا. ءىىى ت. /تمد ەلدەرىنىڭ قازىرگى ادەبيەتى. 3-تومدىق انتولوگيالىق جيناقتىڭ “بالالار ادەبيەتى” اتتى 3-تومى. ورىس تىلىندە/ (ماسكەۋ، 2022); “حازەرگە زامان كازاك شيگرياتە انتولوگياسە” /قازىرگى زامان قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى. تاتار تىلىندە/ (قازان، 2024) ءتارىزدى انتولوگيالىق جيناقتاردا جاريالانعان.

بالالار اقىنى ق.اديس شىعارماشىلىعى تۋرالى عالىم، زەرتتەۋشى، اقىن، زامانداستارىنىڭ بىلدىرگەن پىكىرلەرىن بەرىپ وتسەك:

1.“قۋات قادىر مەن وتەپبەرگەن باعىتىنداعى اقىن. جاقسى اقىن! قادىرعا قاراعاندا دا تابيعي. بالاعا نە كەرەك ەكەنىن، بالاعا ويدى قالاي ايتۋدى جاقسى مەڭگەرگەن. ولەڭدەرى بالا بويىنا ءسىڭىمدى” (قۇلبەك ەرگوبەك،  ادەبيەت زەرتتەۋشى، سىنشى، فيليولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور).

2.“قۋات جاقسى بالالار اقىنى عانا ەمەس، جاقسى سۋرەتكەر ليريك اقىن” (امانحان ءالىمۇلى اقىن).

3.“قۋات اديس تالانتتى اقىن. قازىرگى بالالار ادەبيەتىنىڭ بەلدى وكىلى. قۋاتتى ادەبي ورتا بالالار اقىنى رەتىندە جاقسى تانىدى. بىراق ونىڭ قوس قاناتىنىڭ توپشىسى بەكىگەلى قاشان؟! از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇلكەن پوەزيادا دا ءتاپ-ءتاۋىر تابىسقا جەتكەن قالامگەرگە اينالدى. بۇيىرسا، ول ءوزىن بارشا قازاققا ناعىز اقىن رەتىندە كورسەتەتىن كۇن دە كەلەدى...” (بايبوتا قوشىم-نوعاي، اقىن).

4.“قۋاتتىڭ قۋاتتى ولەڭدەرى، شۋاقتى جىرلارى ءبارىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدىڭ تورىنەن ورىن العان. قۋاتتىڭ اسىرەسە، بالالارعا ارناپ جازىپ جۇرگەن ءتاتتى جىرلارى ەرەكشە. سودان دا بولار كەڭىنەن تارالىپ، بالعىن وقىرمانداردىڭ اۋزىندا ءجۇر. ويتكەنى، ەڭ ۇلى ادەبيەت – بالالار ادەبيەتى. ەندەشە، وسى تۇرعىدان قۋاتتىڭ قازاق پوەزياسىنا قوسقان ۇلەسى بار...”                                                (قالقامان سارين، اقىن).

5.“بالالار ادەبيەتىنە ءوزىنىڭ قولتاڭباسىمەن كەلگەن قۋاتتىڭ بالالارعا ارناپ جازعان ولەڭدەرى ءوز ەرەكشەلىگىمەن كوڭىل اۋدارادى، قۋانتادى” (ەسەي جەڭىسۇلى، اقىن).

6.“قۋات اديس – قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا ەسىم. الدىمەن ۇلكەن پوەزياعا ءوز ولەڭ ورنەگىمەن كەلگەن قۋاتتى ءبىز بالالار اقىنى رەتىندە دە جاقسى بىلەمىز جانە ونىڭ بالالارعا ارنالعان ولەڭدەرىنىڭ وقىرماندارى قالىڭ. مەن قۋاتتىڭ بالالار تاقىرىبىنا ارنالعان دۇنيەلەرىن جوعارى باعالايمىن” (سايات قامشىگەر، اقىن، «سەرپەر» جاستار سىيلىعىنىڭ يەگەرى).

7.“قۋات اديس قازاق ادەبيەتىنە تەرەڭ تانىممەن، ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەن قالامگەر. اسىرەسە، ونىڭ بالالارعا ارنالعان ولەڭدەرىن ەرەكشە ءبولىپ الىپ قاراۋعا بولادى. بالاشا ويلايدى، ولارمەن بالاشا سىرلاسادى. بالالاردىڭ ءمولدىر، كىرشىكسىز الەمىنە ەنە بىلەدى. قۋاتتىڭ قالامىنان تۋعان جىرلاردىڭ وقىرمانىن باۋراپ الاتىن سيقىرى دا وسىندا بولسا كەرەك” (داۋرەن مۇحاماديەۆ، ادەبيەت زەرتتەۋشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديتاتى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى).

8. “قۋات اديس – بالالار ادەبيەتىنە سۇبەلى ۇلەس قوسىپ، ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن اقىن” (سەرىكبول حاسان، بالالار اقىنى).

قازىرگى قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ وكىلى ق.اديسۇلى تۋىندىلارى ۇلتتىق قۇندىلىقتى جاس بۋىننىڭ بويىنا سىڭىرۋگە قىزمەت ەتەتىن تاعىلىم قۇرالى. ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق بولمىس ماسەلەلەرىن قالامگەرلىك ميسسياسىنىڭ نەگىزگى تەمىرقازىعى رەتىندە ۇستانعان اقىننىڭ قازاق رۋحانياتىنا قوسىپ جۇرگەن ۇلەسى زور. قانداي شىعارما جازسا دا ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىن ارقاۋ ەتىپ، ولەڭدەرى ارقىلى جاس بۋىننىڭ جۇرەگىنە، ساناسىنا، بولمىسىنا ىزگىلىك ءدانىن دارىتۋدى ماقسات رەتىندە ۇستانادى. قالامگەردىڭ شىعارمالارىمەن تانىس زەرتتەۋشىلەر، وقىرمان قاۋىم اۆتوردىڭ قامتىعان تاقىرىبىنىڭ ءار الۋان ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. مىسالى، ەلدى، جەردى، انا ءتىلدى ءسۇيۋ، رامىزدەرىمىزدى قۇرمەتتەۋ ءتارىزدى  پاتريوتتىق قۇندىلىقتى دارىپتەيتىن: «مەن قازاقپىن»، «انا ءتىلىم»، «وتان»، «ەلدىگىمنىڭ بەلگىسى»، «مەنىڭ ەلىم – بەيبىت ءومىر بەسىگى»;  «ۇلكەنگە – قۇرمەت، كىشىگە – ىزەت» قاعيداسىنا قۇرىلعان: «ءبىر ۇيدە بار قوس باتىر»، «باقىتتىمىز انامەن»، «جاۋاپتىمىن بارىنە» ولەڭدەرىنىڭ ديداكتيكالىق ءمانى زور دەپ بىلەمىز. «جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن» ۇستانىمىن ناسيحاتتاعان «قوڭىربەك پەن سودىربەك» ولەڭىندەگى مىنەز-قۇلقى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى كەيىپكەرلەر ارقىلى ەڭبەكقورلىق، ءتارتىپ، ءتان مەن جاننىڭ تازالىعى سياقتى قۇندىلىقتار كوركەم ءتىل ارقىلى جەتكىزىلەدى. مۇندا ديداكتيكالىق ەلەمەنتتەر كوركەمدىك قۇرىلىممەن ۇيلەسىپ، جاس وقىرمانداردىڭ مورالدىق-ەتيكالىق تاربيەسىن نىعايتادى.

«شىنىقساڭ شىمىر بولاسىڭ»، «تاڭات بالا...» اتتى تۋىندىلارىنداعى كەيىپكەرلەر گالەرەياسى، ولاردىڭ مىنەز-قۇلىق، ءىس-ارەكەتتەرى ارقىلى جاس بۇلدىرشىندەردى ادەپتىلىك، ەڭبەكقورلىق، ءتاننىڭ جانە جاننىڭ تازالىعى ءتارىزدى ىزگىلىك الەمىنە باعىتتايتىن رۋحاني تاربيە قۇرالى. وقۋ-ءبىلىم تاقىرىبىنا ارنالعان: «مەن مەكتەپكە بارامىن»، «ارىپتەر سىرى» ولەڭدەرى دانا بابالارىمىزدىڭ «ءبىلىمدىنىڭ كۇنى جارىق، ءبىلىمسىزدىڭ كۇنى عارىپ» تاعىلىمىن بويىنا دارىتۋعا ارنالعان شىعارمالار.

ۇلتتىق ەتنوگرافيالىق قۇندىلىق ماسەلەلەرىن ارقاۋ ەتكەن: «كەل، ۇلتتىق كيىمدەردى تۇگەندەيىك»، «اسىقتارىم كوپ مەنىڭ» ولەڭدەرىنىڭ تانىمدىق-تاعىلىمدىق ءمانى زور. بالالاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەت پەن داستۇرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىن تانىمدىق-مادەني جانە تاربيەلىك مانگە يە. اۋىز ادەبيەتىمىزدەن باستاۋ الاتىن بەسىك جىرى، ساناماق، جاڭىلپتاش، جۇمباقتار (تابيعات-عالام، وسىمدىكتەر، جان-جانۋارلار، قۇستار، تۇرمىستىق زاتتار تۋرالى جۇمباقتار) اقىن ق.اديس تۋىندىلارىندا قازىرگى زاماناۋي باعىتتا تۇرلەنىپ، ترانسفورماتسيالانىپ بەرىلۋى، قازىرگى «Alpha»، «بەتا» ۇرپاقتارىنىڭ پسيحولوگيالىق، كوگنيتيۆتىك، مەنتالدىلىق ەرەكشەلىگىن، قابىلەت-قارىمىن، دۇنيەتانىمىن باسشىلىققا الا، ەسكەرە وتىرىپ، كونتەكستۋاليزاتسيالىق پرينتسيپتە ۇسىنىلۋى بۇل قالامگەردىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگى دەپ بىلەمىز. سونىمەن قاتار بالا قيالىن شىڭدايتىن، تانىمدىق قابىلەتىن ارتتىرۋعا قىزمەت ەتەتىن مەتاگراممالىق /ارىپتەر جۇمباعى/ ولەڭدەردىڭ دە تۇلعا تاربيەلەۋ ماقساتىندا اتقاراتىن ءرولى ايرىقشا دەپ سانايمىز. شىعارمالاردا تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن ەكولوگيالىق سانا ماسەلەسى دە ەرەكشە ورىن الادى. جىل مەزگىلدەرىنە ارنالعان ولەڭدەرى («كوكتەم»، «جاز»، «كۇز»، «قىس») جاس وقىرماندارعا تابيعاتقا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋدى، قامقور بولۋدى، ونىڭ سۇلۋلىعىن باعالاۋدى ۇيرەتەدى. مۇنداي تۋىندىلار بالالاردىڭ كوگنيتيۆتىك قابىلەتتەرىن، تابيعاتتى تانۋ جانە سەزىنۋ مۇمكىندىكتەرىن دامىتىپ، ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى. وسى تۇرعىدان، اقىننىڭ شىعارمالارى ەكولوگيالىق تاربيە مەن ەستەتيكالىق ءبىلىمدى بىرىكتىرەتىن ينتەگراتيۆتى ءبىلىم بەرۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىرىلادى. سونىمەن قاتار جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن بالا تۇيسىگىنە، تۇسىنىگىنە ساي ولەڭگە ءورىپ، ادام بالاسى مەن تابيعات اراسىنداعى بايلانىس، تابيعاتتى ايالاۋعا، ەكولوگيالىق تازالىق ماسەلەلەرىن جاس بۋىننىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە باعىتتايدى.

اقىن ولەڭدەرى لوگيكالىق ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ جانە تىلدىك داعدىلاردى دامىتۋعا ىقپال ەتەدى، ياعني كوگنيتيۆتىك تاربيەنىڭ ەلەمەنتتەرى كوركەم شىعارماشىلىقپەن ساباقتاستىقتا ۇسىنىلادى. مۇندا ديداكتيكالىق اسپەكتىلەر مەن تاريحي-مادەني اقپاراتتار ينتەگراتسيالانىپ، جاس وقىرمانداردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، تانىمىن كەڭەيتىپ، مادەني تۇرعىدان دامۋىنا ىقپال ەتەدى. بالالار اقىنى ق.اديستىڭ شىعارماشىلىعى جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن تۇجىرىمىمىزعا مىسال بولاتىن قۇندىلىق دەپ بىلەمىز. ونىڭ ولەڭدەرى جاي عانا كوركەم ءماتىن ەمەس، ۇلتتىق، گۋمانيستىك، ەستەتيكالىق مۇراتتاردى ارقاۋ ەتكەن رۋحاني تاربيە قۇرالى. اقىن ءومىردىڭ ءمانى، جاقسىلىق پەن جاماندىق، وتانعا، تۋعان تىلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك تۋرالى ديالوگ قۇرىپ، بالامەن تەڭ قۇقىلى اڭگىمەلەسۋشى رەتىندە رولگە كىرەدى. بۇل ءتاسىل ونىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىنىڭ جوعارى ەكەنىن ايقىندايدى.

ك.ءاديستىڭ اكسيولوگيالىق جۇيەسىنىڭ نەگىزگى نىسانى – وتان تاقىرىبى. ونىڭ «وتان» اتتى ولەڭىندە تۋعان ەل، جەردى ءسۇيۋ يدەياسى ادام بولمىسىنىڭ باستى قۇندىلىعى بولىپ بەلگىلەنگەن:

«وتان – سەنىڭ ءتۇپ قازىعىڭ، تۇعىرىڭ،

وتان – سەنىڭ كەلەشەگىڭ-عۇمىرىڭ.

وتان – سەنىڭ باقىتىڭ ءھام بايلىعىڭ،

وتان باردا بولمادى ەش قايعى، مۇڭ»، - دەپ، اقىن ساكرالدى «وتان» ۇعىمىنىڭ قۇندىلىعىن دارىپتەپ، ناسيحاتتاپ وقىرمانىنا، جاس بۋىننىڭ جۇرەگىنە وتانشىلدىق سەزىمدى، پاسسيونارلىق رۋحتى دارىتۋعا تىرىسادى. پاتريوتيزم – ەلىن، جەرىن قۇرمەتتەۋ، ءسۇيۋ، قىزمەت ەتۋ ارقىلى كورىنىس بەرەتىن ىشكى سەزىمنىڭ جەمىسى، ناتيجەسى. ق.اديس ولەڭدەرىنەن وتان مەن پەرزەنت، تۋعان جەر، تابيعات الەمىنىڭ ەرەكشە بايلانىسىن بايقاۋعا بولادى. اقىن ءۇشىن دالا جاي عانا پەيزاج ەمەس، اتا-بابا اماناتى مەن حالىقتىڭ سول اماناتقا ادال بولۋ جاۋاپكەرشىلىگىن تانىتاتىن قۇندىلىق.

«انا ءتىلى» اتتى ولەڭىندە:

«انا ءتىلىم سەنسىز اتپاي تاڭ مۇلدەم،

جالعاندىڭ سەن سان عاسىرمەن، سان جىلمەن.

انا ءتىلىم – ۇلتتىڭ التىن تامىرى،

سەن بار بولساڭ، جۇمىر جەردە بارمىن مەن»، - دەپ انا ءتىلى رۋحاني ساباقتاستىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە ايشىقتالادى. اقىن ءۇشىن ءتىل – جادتىڭ، سالت-ءداستۇردىڭ، مادەنيەتتىڭ ساقتاۋشىسى، وتكەن مەن بولاشاقتىڭ دانەكەرى. ول انا ءتىلىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋدى ءار ادامنىڭ قاسيەتتى بورىشى دەپ ساناپ، تۋىندىسىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبىنا اينالدىرادى. ءسوز زەرگەرى ءتىل ارقىلى ۇلتتىق ماقتانىش پەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن ۇيالاتادى. بۇل ءموتيۆتىڭ اكسيولوگيالىق قىزمەتى بالالاردىڭ بويىندا انا ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتسيالىق قۇرال عانا ەمەس، حالىقتىڭ ءدىلى، جانى ەكەنىن ۇعىندىرۋ.

ق.اديس پوەزياسىندا انا تاقىرىبى ايرىقشا ورىن الادى. «باقىتتىمىز انامەن» شىعارماسىندا انا – ماحاببات، مەيىرىم، نۇر، باقىت بەينەسى، بالاماسى رەتىندە سيپاتتالادى.

«شۋاق شاشقان ومىرگە،

كۇنىسىڭ سەن الەمنىڭ.

جانارىڭنان توگىلگەن،

مەيىرىمگە بولەندىم...

قوسايىقشى ءان-جىرعا،

باقىتتىمىز انامەن.

انا سەنىڭ الدىڭدا،

باس يەدى بار الەم». مۇندا انانى بارشا تىرشىلىك يەسىنە ءومىر بەرەتىن كۇنگە تەڭەيدى. وسىلايشا، ق.اديس تۋىندىسىنداعى انا بەينەسى امبەباپ اكسيولوگيالىق قۇندىلىق قۇبىلىسى سانالادى. اقىن انا بەينەسى ارقىلى بالالاردىڭ بويىنا اتا-اجەسىن، اتا-اناسىن، وتباسىن قۇرمەتتەۋ يدەياسىن دارىتۋدى ماقسات ەتەدى.

ق.اديستىڭ پوەتيكالىق جۇيەسىندە تابيعاتتىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.

«حايۋاناتتار باعىندا» اتتى شىعارماسىندا:

«ماسەلە كوپ الاڭدار،

دامىعانمەن قارىشتاپ.

تابيعاتتان ادامدار،

بارا جاتىر الىستاپ...».

اقىن شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان تابيعات جاي پەيزاجدىق فون عانا ەمەس، ادام مەن تابيعات الەمى اراسىنداعى ساباقتاستىق، قارىم-قاتىناس، ادامگەرشىلىك، قامقورلىق سەزىمى جانە ەكولوگيالىق سانا، تاربيەنىڭ ماڭىزدى قىزمەتىن اتقاراتىن قۇبىلىس رەتىندە قىزمەت ەتەدى. اقىننىڭ تۋىندىلارى سيمۆولدىق، قۇندى مانگە يە. كۇن – جارىق، جىلۋ سيمۆولى. ق.اديس پوەزياسىنداعى «جارىق»، «نۇر» ۇعىمدارى جاقسىلىق، ءبىلىم، مەيىرىممەن استاسىپ جاتادى. ال «قاراڭعىلىق» – ناداندىق پەن ەنجارلىقتى بەينەلەيدى. وسىلايشا «جارىق–قاراڭعى» ديحوتومياسى بالانىڭ ەتيكالىق كاتەگوريالار تۋرالى تۇسىنىگىن دامىتا وتىرىپ، مورالدىق-فيلوسوفيالىق قىزمەت اتقارادى.

ق.اديس ءوز شىعارماشىلىعىندا بالانى ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك سىندى قۇندىلىقتاردىڭ قۇنداعىنا بولەنىپ، سول يگىلىكتى بولمىسىنا ءسىڭىرىپ وسكەن ازامات بولۋىن ماقسات ەتەدى، سول مۇراتقا جەتۋىنە تىلەكتەس بولادى. ونىڭ ولەڭدەرىندە بالالار دۇنيەنى وي ەلەگىنەن وتكىزەدى، سۇراق قويادى، باقىلايدى، قۋانادى، بەلگىلى ءبىر جەتىستىككە جەتەتىن وپتيميزمگە تولى تۇلعا. اقىن بالالىق شاق – ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ ىرگەتاسى قالاناتىن تازالىق پەن شىنايىلىقتىڭ كەزەڭى ەكەنىن كورسەتۋگە ۇمتىلادى. وسى ماقساتتا ق.اديس ولەڭەرىندە ويناقى ءستيلدى، جەڭىل ىرعاقتى، يۋمورلىق ەلەمەنتتەردى ءجيى پايدالانادى. الايدا بۇل قاراپايىم سوزدەردىڭ استارىندا تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي، ماعىنا جاتىر. ءسوز زەرگەرى ق.اديس ءوز شىعارماشىلىعىندا جاس بۋىننىڭ ەلدىك، ەرلىك، وتانشىلدىق سەزىمىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، ۇلتتىق رامىزدەرگە دەگەن قۇرمەتىن ارتتىرۋ قۇندىلىعىن باستى ورىنعا قويادى.

«ەلدىگىمنىڭ بەلگىسى» ولەڭىنە ءانۇران، تۋ، ەلتاڭبانى ارقاۋ ەتىپ، ولاردى ار-نامىس ۇعىمىمەن بايلانىستىرادى:

«ەگەمەن ەلمىن ەنشى العان،

بار الەم تانىپ، قاراسىن!

ءانۇران، كوك تۋ، ەلتاڭبام –

ۇلتىمنىڭ انىقتاماسىن.

ءانۇرانىم شىرقالىپ،

كوك تۋىم تۇر كوگىمدە.

نىشانىنان نۇر تامىپ،

ەلتاڭبام تۇر تورىمدە.

ءانۇرانىم – ايبارىم،

ەلتاڭبام – ۇلت نىشانى.

نامىسىم – كوك بايراعىم،

قازاقتىڭ كەڭ قۇشاعى»، - دەپ جاس ۇرپاقتى ەلدىك ساناعا، ەرلىككە جانە وتانشىلدىققا تاربيەلەۋ، سونداي-اق ۇلتتىق رامىزدەردى قۇرمەتتەۋگە ۇندەيدى. ءانۇران، تۋ، ەلتاڭبا سياقتى مەملەكەتتىك رامىزدەردى تەك ۆيزۋالدى نەمەسە فورمالدى نىشان رەتىندە ەمەس، ولاردى ۇلتتىق ار-نامىس پەن تاريحي سانانىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشى رەتىندە سيپاتتايدى. ولەڭ ارقىلى رامىزدەردى ۇلتىمىزدىڭ ايبارى مەن بىرەگەيلىگىن، حالىقتىڭ نامىسىن ايشىقتايتىن قۇندىلىق قۇبىلىسى رەتىندە بەينەلەيدى. مۇنى جاس بۋىننىڭ ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەتىن فاكتور دەپ بىلەمىز.

اقىن ق.اديس بالالارعا تانىس وبرازدار ارقىلى قازاق مەنتاليتەتىنىڭ مادەني كودتارىن ناسيحاتتايدى. مىسالى، «مەن قازاقپىن» ولەڭىندە «...دومبىرا ىشەگىندە ءومىرىم بار...» دەپ دومبىرانى حالىقتىڭ ءومىرى، تاريحى، جادى مەن ءۇنىنىڭ نىشانى رەتىندە ناسيحاتتايدى. وسىلايشا كوركەم بەينەلەۋ ارقىلى جاس بۋىنعا مادەني ساباقتاستىقتى دارىپتەپ، ولاردىڭ جۇرەگىنە ۇلتتىق بولمىس، رۋحتىڭ ءدانىن ەگەدى.

بالالار اقىنى ق.اديس پوەزياسى قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتايتىن ديداكتيكالىق، اكسيولوگيالىق ءمانى زور تاربيە قۇرالى دەپ پايىمدايمىز. ىزگىلىك، سۇيىسپەنشىلىك، ادالدىق، دوستىق، كىشىپەيىلدىك، ەڭبەكقورلىق، ۇلكەندى سىيلاۋ، ادامگەرشىلىك، قاسيەتتەر ءسوز زەرگەرى شىعارماشىلىعىنىڭ التىن ارقاۋى، نەگىزگى جۇلگەسى.

قورىتىندىلاي كەلە، بالالار اقىنى قۋات اديس پوەزياسى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ارقاۋ ەتكەن كوپ قاتپارلى اكسيولوگيالىق، ديداكتيكالىق جۇيەگە قۇرىلعان تاربيە قۇرالى. ونىڭ شىعارماشىلىعى بالالاردى تەك وقىرمان رەتىندە عانا ەمەس، ازامات جانە جەكە تۇلعا رەتىندە تاربيەلەۋدە ۇلكەن ءرول اتقاراتىن قۇندىلىق دەپ باعالايمىز. اقىن حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرىن قازىرگى گۋمانيستىك مۇراتتارمەن ساباقتاستىرعان، وزەكتىلىگىن جوعالتپايتىن شوقتىعى بيىك شىعارمالار جازىپ جۇرگەن تۋىندىگەر. ونىڭ پوەزياسى وتان، تۋعان ەل، جەر، اتا-انا، وتباسى، ءتىل، ادەبيەت، تاريح، مادەنيەت، تابيعات الەمى، قورشاعان ورتاعا دەگەن قۇرمەت، سۇيىسپەنشىلىكتى قالىپتاستىراتىن، ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى ارقاۋ ەتكەن ومىرشەڭ تۋىندىلار دەپ تۇجىرىمدايمىز.

داۋرەن باقداۋلەتۇلى

ادەبيەت زەرتتەۋشى

Abai.kz

.