Qazirgi tanda әlemdegi iri qalalar (megapolister) tek ekonomikalyq jәne mәdeny ortalyqtar ghana emes, sonymen birge iri qalalar «kýrdeli ekologiyalyq aimaqtar» bolyp sanalady. Ondaghy halyq sanynyng kóptigi, kólik qozghalysynyng qarqyny, óndiris oryndarynyng shoghyrlanuy jәne túrmys qaldyqtarynyng shamadan tys artuy  ‑ megapolis túrghyndarynyng ómir sapasyna tikeley әser etushi faktorlar qataryna jatady.

Qazaqstanda resmy týrde bekitilgen Respublikalyq dengeydegi 4 qala bar, olar: Almaty, Astana, Aqtóbe, Shymkent. Sonyng ishinde  halqynyng sany jaghynan Almaty qalasy alda túr: qazir Almatyda – 2 292 333 adam, Astanada – 1 528 887 adam, Shymkentte – 1 256 263 adam, Aqtóbede – 584 769 adam túrady.

Qazir Qazaqstanda ishki migrasiyalyq prosesster óte belsendi jýrude. Oghan sebep: Respublika kólemindegi:

• logistikanyng damuy: avtomobili joldarynyng jaqsaruy, ónirler arasyndaghy qarym‑qatynas uaqytynyng qysqaruy, adamdardyng avtokólikke qol jetimdiligi;
• kommunikasiyanyng damuy: ózara audio‑beyne qatynastyng damuy, tez sheshim qabyldau mýmkindigining artuy.

Osy túrghyda aita keterlik bir mәsele bar: songhy derekterde biylghy jyly Týrkistan oblysynan 37 myng adam shetke qonys audarghan delinedi. Búl kóshi‑qonnyng basym bóligi Almaty jәne Astana qalasyna qaray baghyt alghan... Jambyl oblysynan da osy eki baghytqa kóshu aldynghy orynda túr.

Osynday ýzdiksiz kóshi‑qon qysymyna úshyraghan búl eki megapolis qazirding ózinde halyq sanynyng shúghyl artuyna baylanysty ekonomikalyq, әleumettik jәne ekologiyalyq shiyelenisti jaghdaydy ayqyn sezine bastady.

Endeshe, búdan: «toqtamay aghylghan kósh legi búl qalalardaghy osy mәselelerdi der kezinde sheshuge, nemese, aldyn ala dayyndalugha eshbir múrsat qaldyrmay otyr. Búl qalalar ýnemi de ekologiyalyq jәne әleumettik mәseleler ótinde túratyn qalalargha ainaldy»  degen qorytyndy jasaugha bolady.

Memleket osy mәseleni sheshudi qolgha alyp jatyr ma?  

Osydan biraz jyldar búryn memleket halqy tyghyz ornalasqan, júmyssyzdyq basym ontýstik ónirlerden  halqynyng sany kýrt azayyp ketken, halyqtyng Reseyge kóshui jappay oryn alghan soltýstikke qaray kóshirudi kózdegen «Ontýstikten – Soltýstikke» atty kóshi‑qon baghdarlamasyn qolgha alghan bolatyn.

Biraq, qazirgi zamandaghy urbanizasiyalanu prosesi oghan óz týzetulerin engizude: barlyq ónirlerden kóshken halyq aldymen iri qalalargha kóshudi tandaytynyn kórsetude. Yaghni, sol sebepti elimizdegi «Ontýstikten – Soltýstikke» baghdarlamasy tiyimdiligi tómen kýide qaluda.

Osy baghytta enbek etip jatqan barlyq is‑sharany jekelegen azamattar ghana moynyna alyp, el bolashaghy ýshin jankeshti qyzmet etude. Onyng biri – Burahan Daqanov degen azamat bar kýsh jigerin osyghan arnauda... Al, tútas memlekettik jýie ózining kýshi men jigerin osy azamat әreketi dengeyinde kórsete almauda.

Biz múny nege aityp otyrmyz?

Aytuymyzdyng sebebi, búl mәselening Almaty men Astananyng «taghdyryna» tikeley qatysty bolghanynda! Óitkeni, әrbir oblys basshylary ózderine  «Oblysymyzdan halyq nege ketip jatyr?» degen súraqty ashyq qoymaydy. Ol súraq olardyng júmysynyng «negativti kórsetkishi» bolyp esepteledi. Súraq joq bolghasyn, әriyne, búl mәsele boyynsha olardyng júmysyna eshkim «jauapkershilik» jýktemeydi. Endeshe, atqarushy biylik jýiesinde osy súraq olardyng qyzmetining barometri bolyp «taghayyndalsa» ‑ «әrbir әkim  әrbir adamy ýshin janyn beruge» baryn salar ma edi?...

Áriyne, biz osylay dey otyryp, adamdardyng kóshi‑qonyna meylinshe tiym salynsyn degeli otyrghan joqpyz. Demokratiyalyq elde kóship‑qonugha barlyq azamattar erikti.  Biraq, búl ózderi basqaryp otyrghan ónirge jauapty sheneunikterdi odan tolyq bosatu kerek degendi bildirmeydi. Ákim әKetem dedi, ketti, men ne istey alamyn?» dep, ol mәseleni demokratiyagha syrghyta salmauy kerek. Ákim әrbir adam ýshin esep berui kerek: «nege ketti?», «qalay ketti?» degendey...

Búl mәsele óte ózekti, óitkeni, osy kórsetkish boyynsha әkimderding júmys isteu strategiyasy (prinsiypi) aiqyndalady: ontýstýkting әkimi «Ýzdiksiz kóbeyip jatqan  halyqqa jaghdaydy qalay jasaymyn?» degen ústanymdy basshylyqqa alsa, halqynyng sany azayyp, auyldary bos qalyp, mektepteri jabylyp jatqan әkimder «Auyldy qalay halyqqa toltyramyn? Qalay ontýstýktegi «basy artyq» (búl sózim ýshin keshirim súraymyn) aghayyndardy osynda kóshirip ala alamyn?» degen súraqpen bas qatyrar edi...

Degenmen, eki ónirding әkimi de ózara baylanysyp, búl mәseleni shynayy demokratiyalyq jolmen sheshe alatynyn da úmytpau kerek: biri – kóship kelushige layyqty jaghdayyn jasaydy, ekinshisi – memlekettik baghdarlama ayasynda kóshti dayyndady... Bәri erikti týrde... Mine, «demokratiyalyq prinsiyp» degenimiz de osy bolsa kerek!

Al, әzirge osy prinsip júmys jasamay jatyr, sóitip, kósh legi әli de «júmysy bar, mektebi bar, sinip ketuge mýmkindigi joghary» Almaty men Astanany nysanagha alyp túr...

Almaty men Astana – qanshalyqty ómir sýruge qolayly, balalar ýshin bolashaghy bar qalalar bolyp otyrghanymen de, búl qalalardyng da  «shegarasy shekteuli». Ol, eng aldymen, ekologiya mәselesinde kórinis tabuda. Odan keyin, «mektep» mәselesi,  kólik jәne t.t. dep jalghasa beredi...

Sondyqtan da, Alamty qalasynyng әkimdigi qyzmetkerleri kýndelikti tanerteng júmysqa bararda «maydangha shyqqanday» kýide bolaryn da jasyrugha bolmas, sirә...

Almatylyq shendilerding búl jay‑kýiin «basy artyq adamyn» (búl sózim ýshin keshirim súraymyn) kóshirip tastap, jaybaraqat jatqan» ontýstýkting әkimning ómirimen, bolmasa, «auylynda adamy az, biraq jaybaraqat jatqan»  soltýstýkting әkimining ómirimen salystyrugha bola ma? Bolmaydy!

Mәselen, Almaty qanshama әsem qala bolsa da, mýndaghy avtomobili kóptigi, jol keptelisteri, qoqystyng artuy, jyldan jylgha júmys tabuydyng da qiynday bastauy, kriminaldy ahualdyng nasharlauy, qala túrghyndarynyng «biregey qala mәdeniyetine» ie boluy, «kóshe mәdeniyeti» men  «qoghamdyq oryndar mәdeniyeti» әrtektiligi – Almatygha say әri qajet biregey «ekologiyalyq mәdeniyet» pen «ekologiyalyq sananyn» qalyptasuyna mýmkindik bermeude.

Endeshe, búl mәsele Respublikalyq dengeyde sheshimin tappasa, onda Almaty da, Astana da, (al, jaqyn bolashaqta Shymkent, odan әri Aqtóbe) – mindetti týrde ekologiyalyq shiyelenisti jaghday ótinde túra beretin bolady...

Áriyne, Almatyda ekomәdeniyetti qalyptastyru ýshin orasan zor júmystar jasaluda, oghan orasan zor qarjy bólinude. Ony әrkim de kózben kórip, kókeyde ústap otyr: qala tazalyghy jaqsy jolgha qoyylghan, jol keptelisterin azaytatyn jol qúrylystary men merto qúrylysy  ýzilmey jalghasuda...  Qalada ekoavtobustar parkining artuy, gazdandyru jәne t.t. sharalar qazirgi Almatyny edәuir ózgertip, taza aua‑taza su mәselesinde ondy yqpal etude...

Alayda, búl mәseleni memlekettik dengeyge kótermesek, sol dengeyde sheshim qabyldanbasa  – uaqyt óte Almaty da «temir de tozady» degenning keypine kelui әbden mýmkin.

Al, qazirgi jaghdayda atqarylatyn júmystar sipatyn bylay kórsetuge bolady:

Birinshi kezekte, ekologiyalyq mәdeniyet bilim men aqparattandyrudan bastalady:

Mektepter men Joghary oqu oryndarynda ekologiyagha qatysty pәnderding mazmúnyn kýsheytu, qala túrghyndary ýshin ekologiyalyq sauattylyqqa baghyttalghan treningter, seminarlar men aqparattyq nauqandar úiymdastyru.

Basty leytmotiyv: Ekologiyalyq mәdeniyeti joghary qogham eng aldymen tabighatqa ziyan keltirmeuding joldaryn biledi jәne kýndelikti túrmysta sol bilimdi qoldana alady.

Ekinshi baghyt – qalanyng infraqúrylymyn ekologiyalyq talaptargha say damytu.

Qalalyq kólik jýiesin elektr avtobustar men metro siyaqty ekologiyalyq taza týrlerge kóshiru, velosiyped jolaqtaryn keneytu, jayau jýrginshilerge qolayly orta qalyptastyru – qala aua sapasyn jaqsartugha ýlken yqpal etedi. Sonymen birge qaldyqtardy súryptau jýiesining tiyimdi júmys isteui, qayta óndeu zauyttarynyng kóbengi jәne túrmystyq qaldyqtar kólemin azaytatyn tehnologiyalardy engizu de manyzdy qadamdardyng biri.

Ýshinshi, megapolister ýshin jasyl aimaqtardyng róli erekshe. Sayabaqtar, skverler, aghash otyrghyzu aksiyalary, jasyl aimaqtardy kóbeytu – ekojýieni qalpyna keltiruge ghana emes, túrghyndardyng psihologiyalyq jaylylyghyna da әser etedi. Tabighatpen baylanys adamdy jauapty ekologiyalyq minez-qúlyqqa beyimdeydi. Óz aulasyndaghy nemese kóshesindegi jasyl jelekti kýtip-baptaugha túrghyndardyng belsendi qatysuy ekologiyalyq mәdeniyetting qalyptasuyna serpin beredi.

Tórtinshi manyzdy jol – qoghamdyq baqylau men azamattyq belsendilik. Ekologiyalyq normalardyng saqtaluyn tek memlekettik organdar ghana emes, túrghyndar, eriktiler úiymdary, ekologiyalyq qozghalystar da qadaghalauy qajet. Qoghamnyng belsendiligi artqan sayyn, óndiris oryndary da, memlekettik qúrylymdar da jauapkershiligin kýsheytedi. Ashyqtyq pen eseptilik ekologiyalyq ahualdy jaqsartugha kómektesedi.

Besinshiden, әrbir adamnyng kýndelikti tandauy megapolistegi ekologiyalyq mәdeniyetting negizin qúraydy. Plastik qoldanudy azaytu, sudy ýnemdeu, energiyany tiyimdi paydalanu, qaldyqty súryptau, qoghamdyq kólikke kóshu nemese velosiypedti tandau — kishkentay siyaqty kóringenimen, ýlken ózgeristerge bastaytyn qadamdar.

Qorytyndylay kele aitarymyz, iri megapoliste ekologiyalyq mәdeniyetti qalyptastyru — keshendi, kópjaqty ýderis.

Ol bilim berudi, infraqúrylymdy, qoghamdyq belsendilikti jәne jeke jauapkershilikti biriktirgende ghana nәtiyjeli bolady. Ekologiyalyq mәdeniyeti joghary qala — tek taza әri jasyl orta ghana emes, keler úrpaqqa amanat etip qaldyrugha túrarlyq ómir sapasynyng ýlgisi.

Osy jaghdayda ekologiyalyq mәdeniyetti qalyptastyru –  memlekettik dengeydegi mindet jәne әrbir azamattyng jauapkershiligi sanalatyn manyzdy ýderis.

Negizi, qazaq dýniyetanymynyng irgetasynda «tabighatpen etene ómir sýru» filosofiyasy jatady. Biraq, urbanizasiya zamanynda búl dýniyetanym modernizasiyalanyp, ghylymiy‑tehnikalyq progreske sәikestenui – zandy qúbylys. Búl salada biz «auyl mәdeniyeti» men «qala mәdeniyeti» sinkrettiligine qol jetkizuge úmtyludamyz.

Al, Almaty manayynan salynyp jatqan, 2 million halyq túrady dep jobalanghan Alatau qalasy – bolashaqta Almatyny ekologiyalyq qayshylyqtan qútqaratyn eng iri joba dep baghalau qajet... Alatau qalasy – «Ýkimet qomqorlyghyndaghy qala» statusyna ie boldy. Al, Ýkimette aqsha kóp qoy...

Olay bolsa, búl joba Almatyny «Taqiyaly perishte» filiminde aitylghanday «ekinshi Shveysariya» jasaydy dep senemiz...

Abai.kz