قازىرگى تاڭدا الەمدەگى ءىرى قالالار (مەگاپوليستەر) تەك ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىقتار عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءىرى قالالار «كۇردەلى ەكولوگيالىق ايماقتار» بولىپ سانالادى. ونداعى حالىق سانىنىڭ كوپتىگى، كولىك قوزعالىسىنىڭ قارقىنى، ءوندىرىس ورىندارىنىڭ شوعىرلانۋى جانە تۇرمىس قالدىقتارىنىڭ شامادان تىس ارتۋى  ‑ مەگاپوليس تۇرعىندارىنىڭ ءومىر ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتۋشى فاكتورلار قاتارىنا جاتادى.

قازاقستاندا رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى 4 قالا بار، ولار: الماتى، استانا، اقتوبە، شىمكەنت. سونىڭ ىشىندە  حالقىنىڭ سانى جاعىنان الماتى قالاسى الدا تۇر: قازىر الماتىدا – 2 292 333 ادام، استانادا – 1 528 887 ادام، شىمكەنتتە – 1 256 263 ادام، اقتوبەدە – 584 769 ادام تۇرادى.

قازىر قازاقستاندا ىشكى ميگراتسيالىق پروتسەسستەر وتە بەلسەندى جۇرۋدە. وعان سەبەپ: رەسپۋبليكا كولەمىندەگى:

• لوگيستيكانىڭ دامۋى: اۆتوموبيل جولدارىنىڭ جاقسارۋى، وڭىرلەر اراسىنداعى قارىم‑قاتىناس ۋاقىتىنىڭ قىسقارۋى، ادامداردىڭ اۆتوكولىككە قول جەتىمدىلىگى;
• كوممۋنيكاتسيانىڭ دامۋى: ءوزارا اۋديو‑بەينە قاتىناستىڭ دامۋى، تەز شەشىم قابىلداۋ مۇمكىندىگىنىڭ ارتۋى.

وسى تۇرعىدا ايتا كەتەرلىك ءبىر ماسەلە بار: سوڭعى دەرەكتەردە بيىلعى جىلى تۇركىستان وبلىسىنان 37 مىڭ ادام شەتكە قونىس اۋدارعان دەلىنەدى. بۇل كوشى‑قوننىڭ باسىم بولىگى الماتى جانە استانا قالاسىنا قاراي باعىت العان... جامبىل وبلىسىنان دا وسى ەكى باعىتقا كوشۋ الدىڭعى ورىندا تۇر.

وسىنداي ۇزدىكسىز كوشى‑قون قىسىمىنا ۇشىراعان بۇل ەكى مەگاپوليس قازىردىڭ وزىندە حالىق سانىنىڭ شۇعىل ارتۋىنا بايلانىستى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ەكولوگيالىق شيەلەنىستى جاعدايدى ايقىن سەزىنە باستادى.

ەندەشە، بۇدان: «توقتاماي اعىلعان كوش لەگى بۇل قالالارداعى وسى ماسەلەلەردى دەر كەزىندە شەشۋگە، نەمەسە، الدىن الا دايىندالۋعا ەشبىر مۇرسات قالدىرماي وتىر. بۇل قالالار ۇنەمى دە ەكولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەر وتىندە تۇراتىن قالالارعا اينالدى»  دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى.

مەملەكەت وسى ماسەلەنى شەشۋدى قولعا الىپ جاتىر ما؟  

وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن مەملەكەت حالقى تىعىز ورنالاسقان، جۇمىسسىزدىق باسىم وڭتۇستىك وڭىرلەردەن  حالقىنىڭ سانى كۇرت ازايىپ كەتكەن، حالىقتىڭ رەسەيگە كوشۋى جاپپاي ورىن العان سولتۇستىككە قاراي كوشىرۋدى كوزدەگەن «وڭتۇستىكتەن – سولتۇستىككە» اتتى كوشى‑قون باعدارلاماسىن قولعا العان بولاتىن.

بىراق، قازىرگى زامانداعى ۋربانيزاتسيالانۋ پروتسەسى وعان ءوز تۇزەتۋلەرىن ەنگىزۋدە: بارلىق وڭىرلەردەن كوشكەن حالىق الدىمەن ءىرى قالالارعا كوشۋدى تاڭدايتىنىن كورسەتۋدە. ياعني، سول سەبەپتى ەلىمىزدەگى «وڭتۇستىكتەن – سولتۇستىككە» باعدارلاماسى تيىمدىلىگى تومەن كۇيدە قالۋدا.

وسى باعىتتا ەڭبەك ەتىپ جاتقان بارلىق ءىس‑شارانى جەكەلەگەن ازاماتتار عانا موينىنا الىپ، ەل بولاشاعى ءۇشىن جانكەشتى قىزمەت ەتۋدە. ونىڭ ءبىرى – بۋراحان داقانوۆ دەگەن ازامات بار كۇش جىگەرىن وسىعان ارناۋدا... ال، تۇتاس مەملەكەتتىك جۇيە ءوزىنىڭ كۇشى مەن جىگەرىن وسى ازامات ارەكەتى دەڭگەيىندە كورسەتە الماۋدا.

ءبىز مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟

ايتۋىمىزدىڭ سەبەبى، بۇل ماسەلەنىڭ الماتى مەن استانانىڭ «تاعدىرىنا» تىكەلەي قاتىستى بولعانىندا! ويتكەنى، ءاربىر وبلىس باسشىلارى وزدەرىنە  «وبلىسىمىزدان حالىق نەگە كەتىپ جاتىر؟» دەگەن سۇراقتى اشىق قويمايدى. ول سۇراق ولاردىڭ جۇمىسىنىڭ «نەگاتيۆتى كورسەتكىشى» بولىپ ەسەپتەلەدى. سۇراق جوق بولعاسىن، ارينە، بۇل ماسەلە بويىنشا ولاردىڭ جۇمىسىنا ەشكىم «جاۋاپكەرشىلىك» جۇكتەمەيدى. ەندەشە، اتقارۋشى بيلىك جۇيەسىندە وسى سۇراق ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ بارومەترى بولىپ «تاعايىندالسا» ‑ «ءاربىر اكىم  ءاربىر ادامى ءۇشىن جانىن بەرۋگە» بارىن سالار ما ەدى؟...

ارينە، ءبىز وسىلاي دەي وتىرىپ، ادامداردىڭ كوشى‑قونىنا مەيلىنشە تيىم سالىنسىن دەگەلى وتىرعان جوقپىز. دەموكراتيالىق ەلدە كوشىپ‑قونۋعا بارلىق ازاماتتار ەرىكتى.  بىراق، بۇل وزدەرى باسقارىپ وتىرعان وڭىرگە جاۋاپتى شەنەۋنىكتەردى ودان تولىق بوساتۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى. اكىم اكەتەم دەدى، كەتتى، مەن نە ىستەي الامىن؟» دەپ، ول ماسەلەنى دەموكراتياعا سىرعىتا سالماۋى كەرەك. اكىم ءاربىر ادام ءۇشىن ەسەپ بەرۋى كەرەك: «نەگە كەتتى؟»، «قالاي كەتتى؟» دەگەندەي...

بۇل ماسەلە وتە وزەكتى، ويتكەنى، وسى كورسەتكىش بويىنشا اكىمدەردىڭ جۇمىس ىستەۋ ستراتەگياسى ء(پرينتسيپى) ايقىندالادى: وڭتۇستۇكتىڭ اكىمى «ۇزدىكسىز كوبەيىپ جاتقان  حالىققا جاعدايدى قالاي جاسايمىن؟» دەگەن ۇستانىمدى باسشىلىققا السا، حالقىنىڭ سانى ازايىپ، اۋىلدارى بوس قالىپ، مەكتەپتەرى جابىلىپ جاتقان اكىمدەر «اۋىلدى قالاي حالىققا تولتىرامىن؟ قالاي وڭتۇستۇكتەگى «باسى ارتىق» (بۇل ءسوزىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن) اعايىنداردى وسىندا كوشىرىپ الا الامىن؟» دەگەن سۇراقپەن باس قاتىرار ەدى...

دەگەنمەن، ەكى ءوڭىردىڭ اكىمى دە ءوزارا بايلانىسىپ، بۇل ماسەلەنى شىنايى دەموكراتيالىق جولمەن شەشە الاتىنىن دا ۇمىتپاۋ كەرەك: ءبىرى – كوشىپ كەلۋشىگە لايىقتى جاعدايىن جاسايدى، ەكىنشىسى – مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا كوشتى دايىندادى... ءبارى ەرىكتى تۇردە... مىنە، «دەموكراتيالىق پرينتسيپ» دەگەنىمىز دە وسى بولسا كەرەك!

ال، ازىرگە وسى پرينتسيپ جۇمىس جاساماي جاتىر، ءسويتىپ، كوش لەگى ءالى دە «جۇمىسى بار، مەكتەبى بار، ءسىڭىپ كەتۋگە مۇمكىندىگى جوعارى» الماتى مەن استانانى نىساناعا الىپ تۇر...

الماتى مەن استانا – قانشالىقتى ءومىر سۇرۋگە قولايلى، بالالار ءۇشىن بولاشاعى بار قالالار بولىپ وتىرعانىمەن دە، بۇل قالالاردىڭ دا  «شەگاراسى شەكتەۋلى». ول، ەڭ الدىمەن، ەكولوگيا ماسەلەسىندە كورىنىس تابۋدا. ودان كەيىن، «مەكتەپ» ماسەلەسى،  كولىك جانە ت.ت. دەپ جالعاسا بەرەدى...

سوندىقتان دا، الامتى قالاسىنىڭ اكىمدىگى قىزمەتكەرلەرى كۇندەلىكتى تاڭەرتەڭ جۇمىسقا باراردا «مايدانعا شىققانداي» كۇيدە بولارىن دا جاسىرۋعا بولماس، ءسىرا...

الماتىلىق شەندىلەردىڭ بۇل جاي‑كۇيىن «باسى ارتىق ادامىن» (بۇل ءسوزىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن) كوشىرىپ تاستاپ، جايباراقات جاتقان» وڭتۇستۇكتىڭ اكىمنىڭ ومىرىمەن، بولماسا، «اۋىلىندا ادامى از، بىراق جايباراقات جاتقان»  سولتۇستۇكتىڭ اكىمىنىڭ ومىرىمەن سالىستىرۋعا بولا ما؟ بولمايدى!

ماسەلەن، الماتى قانشاما اسەم قالا بولسا دا، مۇنداعى اۆتوموبيل كوپتىگى، جول كەپتەلىستەرى، قوقىستىڭ ارتۋى، جىلدان جىلعا جۇمىس تابۋىدىڭ دا قيىنداي باستاۋى، كريمينالدى احۋالدىڭ ناشارلاۋى، قالا تۇرعىندارىنىڭ «بىرەگەي قالا مادەنيەتىنە» يە بولۋى، «كوشە مادەنيەتى» مەن  «قوعامدىق ورىندار مادەنيەتى» ارتەكتىلىگى – الماتىعا ساي ءارى قاجەت بىرەگەي «ەكولوگيالىق مادەنيەت» پەن «ەكولوگيالىق سانانىڭ» قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك بەرمەۋدە.

ەندەشە، بۇل ماسەلە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە شەشىمىن تاپپاسا، وندا الماتى دا، استانا دا، (ال، جاقىن بولاشاقتا شىمكەنت، ودان ءارى اقتوبە) – مىندەتتى تۇردە ەكولوگيالىق شيەلەنىستى جاعداي وتىندە تۇرا بەرەتىن بولادى...

ارينە، الماتىدا ەكومادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن وراسان زور جۇمىستار جاسالۋدا، وعان وراسان زور قارجى بولىنۋدە. ونى اركىم دە كوزبەن كورىپ، كوكەيدە ۇستاپ وتىر: قالا تازالىعى جاقسى جولعا قويىلعان، جول كەپتەلىستەرىن ازايتاتىن جول قۇرىلىستارى مەن مەرتو قۇرىلىسى  ۇزىلمەي جالعاسۋدا...  قالادا ەكواۆتوبۋستار پاركىنىڭ ارتۋى، گازداندىرۋ جانە ت.ت. شارالار قازىرگى الماتىنى ەداۋىر وزگەرتىپ، تازا اۋا‑تازا سۋ ماسەلەسىندە وڭدى ىقپال ەتۋدە...

الايدا، بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرمەسەك، سول دەڭگەيدە شەشىم قابىلدانباسا  – ۋاقىت وتە الماتى دا «تەمىر دە توزادى» دەگەننىڭ كەيپىنە كەلۋى ابدەن مۇمكىن.

ال، قازىرگى جاعدايدا اتقارىلاتىن جۇمىستار سيپاتىن بىلاي كورسەتۋگە بولادى:

ءبىرىنشى كەزەكتە، ەكولوگيالىق مادەنيەت ءبىلىم مەن اقپاراتتاندىرۋدان باستالادى:

مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەكولوگياعا قاتىستى پاندەردىڭ مازمۇنىن كۇشەيتۋ، قالا تۇرعىندارى ءۇشىن ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىققا باعىتتالعان ترەنينگتەر، سەمينارلار مەن اقپاراتتىق ناۋقاندار ۇيىمداستىرۋ.

باستى لەيتموتيۆ: ەكولوگيالىق مادەنيەتى جوعارى قوعام ەڭ الدىمەن تابيعاتقا زيان كەلتىرمەۋدىڭ جولدارىن بىلەدى جانە كۇندەلىكتى تۇرمىستا سول ءبىلىمدى قولدانا الادى.

ەكىنشى باعىت – قالانىڭ ينفراقۇرىلىمىن ەكولوگيالىق تالاپتارعا ساي دامىتۋ.

قالالىق كولىك جۇيەسىن ەلەكتر اۆتوبۋستار مەن مەترو سياقتى ەكولوگيالىق تازا تۇرلەرگە كوشىرۋ، ۆەلوسيپەد جولاقتارىن كەڭەيتۋ، جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە قولايلى ورتا قالىپتاستىرۋ – قالا اۋا ساپاسىن جاقسارتۋعا ۇلكەن ىقپال ەتەدى. سونىمەن بىرگە قالدىقتاردى سۇرىپتاۋ جۇيەسىنىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى، قايتا وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ كوبەيۋى جانە تۇرمىستىق قالدىقتار كولەمىن ازايتاتىن تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ دە ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى.

ءۇشىنشى، مەگاپوليستەر ءۇشىن جاسىل ايماقتاردىڭ ءرولى ەرەكشە. ساياباقتار، سكۆەرلەر، اعاش وتىرعىزۋ اكتسيالارى، جاسىل ايماقتاردى كوبەيتۋ – ەكوجۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋگە عانا ەمەس، تۇرعىنداردىڭ پسيحولوگيالىق جايلىلىعىنا دا اسەر ەتەدى. تابيعاتپەن بايلانىس ادامدى جاۋاپتى ەكولوگيالىق مىنەز-قۇلىققا بەيىمدەيدى. ءوز اۋلاسىنداعى نەمەسە كوشەسىندەگى جاسىل جەلەكتى كۇتىپ-باپتاۋعا تۇرعىنداردىڭ بەلسەندى قاتىسۋى ەكولوگيالىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا سەرپىن بەرەدى.

ءتورتىنشى ماڭىزدى جول – قوعامدىق باقىلاۋ مەن ازاماتتىق بەلسەندىلىك. ەكولوگيالىق نورمالاردىڭ ساقتالۋىن تەك مەملەكەتتىك ورگاندار عانا ەمەس، تۇرعىندار، ەرىكتىلەر ۇيىمدارى، ەكولوگيالىق قوزعالىستار دا قاداعالاۋى قاجەت. قوعامنىڭ بەلسەندىلىگى ارتقان سايىن، ءوندىرىس ورىندارى دا، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار دا جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتەدى. اشىقتىق پەن ەسەپتىلىك ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋعا كومەكتەسەدى.

بەسىنشىدەن، ءاربىر ادامنىڭ كۇندەلىكتى تاڭداۋى مەگاپوليستەگى ەكولوگيالىق مادەنيەتتىڭ نەگىزىن قۇرايدى. پلاستيك قولدانۋدى ازايتۋ، سۋدى ۇنەمدەۋ، ەنەرگيانى ءتيىمدى پايدالانۋ، قالدىقتى سۇرىپتاۋ، قوعامدىق كولىككە كوشۋ نەمەسە ۆەلوسيپەدتى تاڭداۋ — كىشكەنتاي سياقتى كورىنگەنىمەن، ۇلكەن وزگەرىستەرگە باستايتىن قادامدار.

قورىتىندىلاي كەلە ايتارىمىز، ءىرى مەگاپوليستە ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ — كەشەندى، كوپجاقتى ۇدەرىس.

ول ءبىلىم بەرۋدى، ينفراقۇرىلىمدى، قوعامدىق بەلسەندىلىكتى جانە جەكە جاۋاپكەرشىلىكتى بىرىكتىرگەندە عانا ناتيجەلى بولادى. ەكولوگيالىق مادەنيەتى جوعارى قالا — تەك تازا ءارى جاسىل ورتا عانا ەمەس، كەلەر ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىرۋعا تۇرارلىق ءومىر ساپاسىنىڭ ۇلگىسى.

وسى جاعدايدا ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ –  مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى مىندەت جانە ءاربىر ازاماتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى سانالاتىن ماڭىزدى ۇدەرىس.

نەگىزى، قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ ىرگەتاسىندا «تابيعاتپەن ەتەنە ءومىر ءسۇرۋ» فيلوسوفياسى جاتادى. بىراق، ۋربانيزاتسيا زامانىندا بۇل دۇنيەتانىم مودەرنيزاتسيالانىپ، عىلىمي‑تەحنيكالىق پروگرەسكە سايكەستەنۋى – زاڭدى قۇبىلىس. بۇل سالادا ءبىز «اۋىل مادەنيەتى» مەن «قالا مادەنيەتى» سينكرەتتىلىگىنە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋدامىز.

ال، الماتى ماڭايىنان سالىنىپ جاتقان، 2 ميلليون حالىق تۇرادى دەپ جوبالانعان الاتاۋ قالاسى – بولاشاقتا الماتىنى ەكولوگيالىق قايشىلىقتان قۇتقاراتىن ەڭ ءىرى جوبا دەپ باعالاۋ قاجەت... الاتاۋ قالاسى – «ۇكىمەت قومقورلىعىنداعى قالا» ستاتۋسىنا يە بولدى. ال، ۇكىمەتتە اقشا كوپ قوي...

ولاي بولسا، بۇل جوبا الماتىنى «تاقيالى پەرىشتە» فيلمىندە ايتىلعانداي «ەكىنشى شۆەيتساريا» جاسايدى دەپ سەنەمىز...

Abai.kz