T.Júrtbay. Túrpayy sosiologiyalyq syn – mahabbatyng ózinen taptyq astar izdedi
Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
http://abai.kz/post/view?id=11260
http://abai.kz/post/view?id=11485
http://abai.kz/post/view?id=11583
http://abai.kz/post/view?id=12512
http://abai.kz/post/view?id=12602
http://abai.kz/post/view?id=12674
http://abai.kz/post/view?id=12762
http://abai.kz/post/view?id=12863
II
Qiyal qúsy sharyqtap, jýreging alyp-úshyp úmtylghanmen, әdeby zertteuding qúlaq kýii – kórkem shygharma bolghandyqtan da, «úlyp júrtqa qaytqan oidyn» sonyna ilesip, ainalyp kelip qazyghyndy tabasyn. Qazirgi rette «Qarakózdin» aldyna kep tize býgesin. «Áyteuir belgili bir adamdy túlgha etip suretteging keledi eken, endeshe ózinnen basta» – depti I. S. Turgenev. Dúrys. Ivan Sergeevichting erkine kónsek, «Qarakózdin» jazylu tarihyn, prototiptik sypatyn, avtordyng shygharmashylyq psihologiyasyn saralau barysynda Múhtar shygharmalarynyng kórkemdik jinaqtauynda búryn-sondy kezdespegen tәlimge tap boldyq. Ilgergi dýniyelerdegi sujettik jeliske ómirde bolghan bir ghana oqighanyng kózinen arna alatyn kórkemdik sheshim men jazushynyng óz basynan keshirgen sezimderi negiz qalasa, «Qarakózde» mýldem tosyn tәjiriybege kóshken. Ruhany tebirenis, poetikalyq buyrqanys túrghysynan ózining jan dýniyesindegi syryn «tókkenimen de», piesanyng sýiegin qúraghan jaylardyng ómirlik derekteri tarau-tarau taramdargha tartady. Eger, naqty prototiptik shyndyqty izdesek, onda ol bireu emes, ekeu emes, ýsheu emes, tórt týrli taghdyrdyng tamyryn qosady. Árbir oqighanyng janghyryghyn bir-birine tely otyryp, kónilinde ekshep, solardyng barlyghyna ortaq әuen men saryn tauyp, tebirene jyrlaydy. Tipti, «Qarógózdegi» basty keyipker jeke adam emes, «asyqtyq pen aqyndyq qúmarlyghy biylegen – biyik sezim». Múhtardyng ózi osynday dep bagha bergendikten de bolar úsaq-týiek túrmystyq tirshilikti qazbalamaghan. Qajet dep tappaghan. Syrym men Qaragóz de, Narsha da, tipti qarama-qarsy eki toptyng ýlken-kishisi, erkek-әieli, sal-serisi sol sayranshyl kónildi týsine otyryp, ózderi qaharmandarymen birge kýrsinedi. Bәrine ortaq – «qayghy-zar» bar, bәrine ortaq «asyqtyq pen aqyndyq» bar. Sol «jeke bastyng kýy sherinen bastap baryp, kóp múndar, jylaular kýiindegi azapty úghynugha halyqtyq kayghy-qamdy úghynugha bettegen shabytty kórsetpek... Qayghy-qasiret qazasynan tughan yzaly shabytty beynelegen». Múhtar, «Qaragózdin» óndelgen ekinshi núsqasynda qatarynan eki ret qaytalaghan «shabyt» sózinin qoldanyluyn óz basyndaghy tolquy, tolqymaly kónil kýii deyik. Al, qalghan oqighalar she? Qarama qarsy eki keyipker bir-birimen týsinisip, ashy zapyranyn tógip, qosyla jylaytyny nesi?
«N a r sh a (Syrymgha). Syrym, sen jalyndaghan asyl sózding iyesisin. Sening sózing ajaldygha kez kelsin deushi edi júrt. Biraq sharay toptyng kózinshe púshpaghyna ilingen ajaldy kiyik men boldym ba? Azaly, qayghyly jalghyz Qarakóz emes, sen de armanda kórinesin» – deydi syily, syrly sózben.
S y r y m. «Qaraghym meni jerlep qaytesin? Men jol men jónnen adasqan әure janmyn... Mening elim – jylaghan qyz ben jyrlaghan jigit... Odan basqa elding bәrine men jatpyn, maghan sen de jat. Til alsang meni qajama. Senimen shiyelenispey-aq qoyayyn» – dedi Narshagha ish tartyp.
Eki ortada sher kýiigine órtengen – Qarakóz jýr qamyghyp. Búl psihologiya Múhtargha tanys, ystyq taby úmytylmaghan Kәmilanyng búrynghy kýieui men ózining arasyndaghy sózderdin, jan týkpirindegi janghyryqtardyng sәulesi shyghar. Sonda, búl Kәmilanyng kýni erteng Qarakóz taghdyryn qaytalaydy degen emeurin be? Ángime – ólimde emes, jan azabyn sheguding arpalysynda. Qarakóz Narshany da kem kórmeydi, teng ústaydy. Biraq Syrym – Syrym ghoy! Tek sezim tebirenisine qúrylghan shygharmadaghy keyipkerding arasyndaghy birin-biri jylap jýrip, jyrlap jýrip damityn psihologiyalyq shiyelenisting ashy úitqysy ne? Qarakóz ben Syrymnyng qosyluyna jol bermegen qanday «ker zamannyng qayghy qasireti?» Ol – Qarakózding jengesi Aqbalanyng auzynan shyqqan, shoshynyp jaghasyn ústap:
«Astapyralla, mynau ne degen súmdyq! Bir tuysqan әkelerding balalary kózderi tiride... Qúday-ay, qaharynan saqta. Tórem! Seni qara basqan eken ghoy» – degen jalghyz auyz sózinde.
Zar jylaudyn, bar jylaudyng qobyz kýii – Qarakóz ben Syrymnyng nemere tuysqandyghynda! Jeti atagha jetpegen aghaly-qaryndastardyng bir-birine ghashyqtyghynda. Sodan qymsynghan Qarakóz:
«Jeneshe men saghan bәrin aitqanda atyn nege aitpaydy deysin? Aytugha auzym barmaghandyqtan kózi kórsin degenmin. Sýigenim Syrym bolmasa men jalghyzbyn der me edim», – dep múnyn shaghady.
«N a r sh a (Syrymgha)... Qarakózding kýiigin jyr qylushynyng basy sen bolghan son, qaryndasynda ne arman bolsyn. Jalghyz-aq keregi joq... Bú da kezi kelgen zaman shyghar» – dep ókpe-naz aitady. Óshpendik emes – ókpe-naz. Al Syrym: «Ol – Qarakóz, men – Syrym... Qarakózding Syrymnan artyq jary bolushy ma edi? Bizdi qúdaydyng ózi qosqan. Sәulemning menen ózge teni kim? Men jylap jýrip tilep alghamyn» – deydi aqtalyp.
Býkil shygharmadaghy aqyl-oy azaby – eki uyz jastyng arasyndaghy aqyndyq, albyrttyqpen tútasyp ketken sezimderin dattamay, olardyng osynau nәzik te oghash qylyqtaryna qarghys jaudyrmay, ayanysh tanytyp, aqtap alu jaghynda. Tuystyq qannan góri pәk niyetti órt minezdi ayalay jyrlaydy. Múhtar neni megzep, kimdi kórsetip, kimdi aqtap otyr? Kәmila men ekeuining arasyndaghy «nemerelestikti» oidan qúrap, jauyzdyq pighylmen taratqan ghaybatshylargha jan tazalyghyn pash etip, jalpy ghashyqtyq sezimning kez kelgen tirshilik úghymynan biyik әri qaterli ekenin aitqysy keldi me. Keyipkerding atyn – Syrym qongy: «Búl mening syrym, jan syrym, sizderge aitar syrym» edi degen isharadan tughan joq pa? Múnyng barlyghy – әr adamnyng sana arqyly túspaldaytyn týisigining erkindegi ilham.
Eger de, «Qarakózdin» ekinshi núsqasynda shygharmanyng alghashqy renin әlsiretken, «sal-seri, búlang jigit, ker maral erke totylardyn» ayaq astynan әnin de, sәnin de úmytyp, zarlay jóneluining mәnisi ashylmay qalatynday kómeski qalghan kórkemdik sebep bolsa – ol osy tuystyq qarym-qatynas. Múhtar Áuezov ekinshi núsqadaghy alghy sózde: «Shygharmanyng erte kýndegi qatelikterin joyyp, janghyrghan jana variantyn aldarynyzgha úsynamyn», – degendegi qatelikting ýlkeni, seriler sahnasy, prology bolsa, ekinshisi osy nemere adamdardyng ghashyqtyghy edi. Keyingi núsqada Syrym men Qarakózding arasy «alty atagha» shegeriledi. Búl orayda kinәni jazushygha artudyng esh qisyny joq. Ol ózgertuler, 1932 jylghy 10 shildedegi «Sosialdy Qazaqstan» gazetinde jariyalanghan ashyq hatyndaghy: «Mening ótkendegi jazushylyq qyzmetimning aiqyn belgileri «Enlik-Kebek», «Qarakóz» siyaqtylary edi. Búlar býgingi tónkeris dәuirinen alystaghy qazaq saltyn kórsetumen qatar, ózderining ekshelip alynghan taqyryptary boyynsha tónkeris tematikasynan әdeyi aulaqqa jayylyp ketkendikti jәne últshyl jazushylardyng tabyna ketkendikti bildiretin nәrseler» – degen sózinen song jasaldy.
Túrpayy sosiologiyalyq syn – mahabbatyng ózinen taptyq astar izdep, kórkem ónerding sharttary men zandylyqtaryn nazardan tys qaldyrghan kezende, tek Qazaqstanda ghana emes, býkil el kólemindegi óner iyeleri syrtqa qaqpaylandy. Sergey Eseniyn, Vladimir Mayakovskiy, Aleksey Tolstoy, Anna Ahmatova, Marina Svetaeva taghdyrlaryna da salqyny tiyip edi. Ózgeni bylay qoyghanda, mahabbat mәselesining ózine «óshpendilikpen» qarap, Qarakóz ben Syrymdy jazagha tartugha shaqyrdy. Ekeuining ghashyqtyghy «qylmysqa» sanaldy. «Enlik-Kebekten» artyqshylyghy bolmaghan Qarakóz ben Syrymdy eki ru birigip nege at qúiryghyna tanbaydy. Onyng ýstine Syrym men Qarakóz qazaq elining tarihynda bolmaghan isterdi istedi, bir әkening balalary. Bir-birine ghashyq bolyp, jigitshilik jóninde masqara bolyp otyr. Ol kýndegidey elge múnan artyq ólim bar ma, búl ekeuin at qúiryghyna taghugha ol kýndegi qanday ru qarsy boldy. Qayta qyby qanbay ma?... Tipti qazir de zanda jol bermeydi ghoy. Tipti erte mezgilde qazaqta múnday oqigha bolghanyna kim senedi. Jazushy ony nemen sendiredi. Kitaptyng eng negizdi orny, negizgi oqigha osy ekeuiniki bolsa, qazaq enbekshilerining jana júrtshylyghyna múnan qanday payda, ýlgi alatyn jemis kýtuge bolady» – dep jazghyrdy Ormanbayúly. «Ózining aghasyna ghashyq bolyp, kórine kózge eki rudyng namysyn ayaqqa basqan Qarakózdi Narsha nege typ-tynysh alyp jýre beredi... Qarakózdi ong jaqqa tastap ketip, eki el bolyp nege sózge kelmeydi, eki elding kýshimen Syrymdy ústap, Qarakóz ben Syrymgha Enlik-Kebekting kerin nege keltirmeydi... Múnday oqigha ol kýndegi qazaq dәstýrinde eshbir uaqytta bolghandyghy joq, bolghandyghyna «Enlik-Kebek», «Qalqaman-Mamyr» dәlel bola alady. Qarakóz bolghan da shyghar. Biraq basqasha bolar. Ol kýndegi qazaqtyng ru zanynan syrt boluy mýmkin emes».
Jazalau, ýkim kesu túrghysynan alghanda Qaz APP synshysy Kengirbaydan da, Kókenaydan da, Espenbetten de asyp týsti. Múhtargha degen jekkórinish onyng shygharmasyndaghy bas bostandyghy ýshin kýresken qyzdyng taghdyryna auysyp ketti. «...Qarakóz siyaqty búzylyp barghan әieldi «it kózi týtin tanymaydy» qylyp it qorlyqpen jer-oshaq basynda óltirmey me, jazushy Qarakózdi bylay etip kórsetpeydi, kayta Qarakóz barghan jerine aiybynyng ýstine ýstem bolady» – dep te aqyl beredi.
Sonda, «Áyel tendigi», «qalyng mal joyylsyn» dep úran tastaghan «kedeyshilderdin» búl ýkimin qalay týsinu kerek? «Tayaghym tiyse – basqa, tiymese – tasqa» – degenning keri búl. Kózdegeni – Qarakóz emes, Múhtar. Realistik óner zandylyghy ol oghashtyqtardyng esesin toltyrdy, tiyisti baghasyn berdi. Biraq ta Múhtar Áuezov keybir shygharmalaryndaghy әuelgi avtorlyq pozisiyasy men túspalyna qayta oralyp, ornyna qoygha ýlgire almady.
Búl endi jazushy men shygharma arasyndaghy baylanysty retteudegi taghdyrdyng raqymsyzdyghyna jatady.
«Qarakózdegi» oqigha jelisi órbiytin negizgi úitqy anyqtaldy. Basty sebep – nemereles uyz jastardyng tuysqandyq shekaradan attap etip, aghayyndyqtan ghashyqtyqqa, asyqtyqqa jeteleui. Kórkem shygharmanyng ómirlik deregin, demek, osy «nemereles ghashyqtardyn» ainalasynan izdeymiz. Onday oqighalar ilgerindi-keyindi dәuirlerde, alysta emes, sol Abay auylynda, úly aqynnyng kózi tirisinde ótken. Ózi de aralasqan jaylar. Bir emes, birneshe oqighanyng basyn qúraydy. Keyipkerdi kórkem kesteleuding tәjiriybesi mol. Sonyng bir salasy: «Eng kerekti, qisyndy oqighalarmen tiptik jaylardy tyrnaqtap jiyp, solardyng basyn qosyp kórkem qiyaldyng erkine beru qajet. Jinay jýrip ózinmen salystyrasyn, óz boyynnan ne qaraqshynyn, ne qiyalshyldyn, ne qyzghanshaq әieldin, sayqal men saramastyng minezin izdeysin» – dep A. N. Tolstoy aitqan jol. Múhtar da «Qarakózdi» jazghanda sol tәsildi qoldanghan. Múnda ómirdegi tórt týrli oqighanyng ózegi jymdasa órilgen.
Sonda Syrym kim, Qarakóz kim?
«Qarakóz» tragediyasynyng prototipterin izdestiru barysynda bir qyzyqty úqsastyqda keziktik. «Aqyldyng azaby» siyaqty tereng tamyrly qaharmany Chaskiyding bir ózine tórt adamnyng beynesin biriktirgeni tәrizdi, «Qarakózdin» de ómirde bolghan tórt oqighanyng negizinde jazylghanyna kóz jetkizdik.
Olar kimder? Qay zamanda ómir sýrgen. «Qarakóz» tragediyasynda sol oqighalar qalay tújyrymdalyp, jinaqy beynege úqsap, bir shygharmagha biriktirilgen. Múhtar Áuezov sol oqighamen qalay tanysty? Mine, osy jaylardy oqyrman nazaryna úsyna otyryp, salystyra taldap kóreyik.
Qart Shynghysty mekendegen adamdardyng taghdyry Múhtar shygharmashylyghynda erekshe dara, oqshau oryn alady. Amerika júrty Nobeli syilyghynyng laureaty
Uliyam Foliknerdi Missisipy shtatynyng «menshikti qalamgeri» dese, Múhtardyng da «Shynghystaudyng jyrshysy» dep atalugha tolyq haqysy bar jәne zandy da. «Abay joly» epopeyasyn qospaghannyng ózinde, klassikalyq әngime, dramalarynyng ózinen-aq anyq aishyqtanady.
«Qarakóz» tragediyasy da sol ónirdegi, onyng ishinde úly jazushynyng ózi aralasyp ósken Abay auyly tóniregindegi oqighalardyng negizinde órbigen. Tragediyalyq taghdyrlardyng sebep-syryn jetkinshek jasynan jýregine toqyghan Múhtar Qúnanbaydyng Ayqyzdan tughan ofiyser úly, Abaydyng teteles inisi Holiolla Óskenbaevting sonday-aq, sol Qúnanbaydyng Kýnkeden tughan nemeresi, sal-seri Ámir Qúdayberdiyevtin, Shaghan ózenining saghasyndaghy Ghaliya men Niyazbek atty ghashyqtardyng jәne «...jazushynyng ózi basynan keship, kuәger bolghan bir oqighany «Qarakózdi» jazu kezinde paydalanghan. Zeyin qoyyp, nazar audarghan jangha qay kórinisting qay oqighagha qatysty ekendigi onay angharylady. Piesanyng alghashqy núsqasynda Qarakóz ben Syrymnyng nemerelestigin taghy da eske salamyz. Ony basa kórsetudegi maqsatymyz taldau barysynda anyqtalady. Sonymen...
Birinshi prototiyp:
Ótken ghasyrdyng ekinshi jartysynda agha súltan Qúnanbay ózining úly Haliollany oryssha mektepke beredi. Ol 1859-1867 jyldary Ombydaghy Kadet korpusynda, keyin 1867-68 jyldary Mәskeudegi III Aleksandr atyndaghy әskery uchiliyshede oqyp, ofiyser shenin alady. Haliolla Shoqan Uәlihanovpen tanys. Óitkeni onyng inisi ekeui birge oqyghan. Jәne Uәlihan men Qúnanbay da ózara jaqyn qarym-qatynasta bolghan. Haliolla demalys kezinde Shynghysqa bara jatyp Semeydegi Tinibaydyng nemere qyzy Ayghanymdy únatyp, kónil qosady. Tinibaydyng ekinshi úly Mendibaydyng әieli Qýnanbaydyng qaryndasy, Haliollanyng әpkesi. Biraq Ayghanym Mendibaydyng basqa әielinen tuady. Yaghny qandyq jaqyndyghy joq. Biz tarihy mәlimetterdi tolyghyraq beru ýshin ekinshi bir joramaldy da úsynamyz. Onda – Qúnanbaydyng kenje qaryndasyn Tinibaydyng ózi toqaldyqqa alghan. Halliolla bәibishesinen tughan qyzgha ghashyq bolady. Sharighat joly boyynsha Tinibay da, Qúnanbay da Haliollagha qarsy bolghan delinedi. Qalay bolghan kýnde de bir shyndyq anyq. Ol – Haliollanyng әpkesi Mәkish Tinibaydyng ýiining bosaghasyn attaghan. Haliolla – sol Mәkishti toqaldyqqa alghan adamnyng bәibishesinis qyzyna ghashyq bolghan.
….Eger Haliollanyng 1868 jyly ofiyser shenin alghanyn eskersek, onda onyng Ayghanymgha ghashyq bolghany 1868-1869 jyldyng qysy edi degenge sayady. Biz – Ayghanym – Mendibaydyng qyzy, Mәken – Mendibaydyng әieli degenge jýginemiz. Áyteuir әke jaghynan nemere tuystyghy bary ras. Oqighanyng úzyn-yrghasy bylay.
Qysqy borandy-shashyndy uaqytta әke-sheshelerining rúqsat bermeytinin bilgen qos ghashyq jasyrynyp, qaladan qashyp shyghady. Haliollanyng qasyna әnet ruynan Myrzaqan esimdi adam eredi. Qyzdyng aghayyndary sondarynan quady. Olar adastyryp ketedi. Ústay almasyn bilgen song Semeyden әsker jaldap, sonynan salady. Shynghystyng silemi Tasbógetke jetkende әskerding qarasy kórinip, jaqyndap qalady. Qyz ben jigitting shanagha jekken aty boldyrady. Sonda salt atty Myrzaqan:
– Qyzdy maghan ber. Men búta-jyrany saghalap qútylyp ketem. Al ózine týk te istemeydi, әkel, – deydi.
Halel (Haliolla – T. J.) shanadaghy qyzdy kóterip alyp, jaqynday bere kilt toqtaydy.
– Áy, Myrzaqan, qalyndyghyn at artyna mingestirip jiberdi degen jaman ataqqa qalamyz. Múnymyz bolmas. Ne jazsa da kóreyik. Jýregimiz bir, sertten taymaymyz, – deydi.
Sóitip eki ghashyq qolgha týsedi. Ekeuin abaqtygha qamap, sot isin qozghaydy. El ishinde de ýlken tartys tuyndaydy. Qúnanbay men Tinibay biri úlyn, biri qyzyn jazagha tartady. Tek Abay ghana ara týsedi. Sol kezinde qyz sózinen, sertinen taymaydy. Abaqtyda otyrsa da moyymaydy. Haliolla da zar-múnyn shaghady. Qatal ýkim oryndalady. Ekeuin qospaydy. Qúnanbaydyng qataldyghyna, katygez minezine renjip, әri ghashyghynan airylghan Haliolla auylgha soqpay, sol betinde Ombygha ketip qalady. Qyz ben ekeui ólenmen hat jazysypty. Aghayyndarynyng qorlyghy men qoqan-loqqysynan qatty azap shegip, shoshynyp qalghan qyz shermende kýige shydamay esinen adasady. Onyng qyzba aurugha shaldyqqanyn estip, ózi de qúsalanyp 1870 jyly 2 shildede qaytys bolady.
Óler aldynda Abaygha hat jazypty (Halelding bir hatyn akademik Á. Marghúlan Leningrad uniyversiytetining professory Berezinning arhiyvinen tapqan – T. J.) Onda ózining úzamay o dýniyege attanatynyn aityp, ózin Shynghystyng qara dauylynyng ýnine salyp, ashy dauyspen joqtauyn ótinipti. «Ol mening qúsaly ómirimnin ýni. Kózge eshkim jas almasyn» – depti. Sonday-aq sol jaqta jýrip, óz ata-babasynyn qatygezdigin suretteytin tarihy dastan da jazsa kerek. Aytqanday, hat sonynan qayghyly habar ilese keledi. Haliollanyng sýiegin Qúnanbay Ombydan atpen aldyrady. «Abay jolyndaghy» kezdesetin Saryapa dauyldyng dauysyn salady. Aldyn ala sýiek kelgenshe ózgelerge de (әielderge) ýiretip, ýsh jyl boyy kýnine bir uaqyt joqtap otyrypty.
Mine, «Qarakózdegi» qyzdyng sýigen, jýregi qalaghan Syrymnan aiyrylghannan songhy jyndanu ssenasy osy oqighadan alynghan. Oghan negizgi dәlel: jogharydaghy Haliolla men Ayghanymnyng taghdyrynyng piesamen astasyp jatuy. Múhtar Áuezov sol múnlyqtardyng ómirimen jaqsy tanys. Ol – endi avtordyng kórkemdik oy eksheuining enshisindegi mәsele.
Haliollanyng taghdyryn Ábish Jiyrenshin de bilgeni Abay shygharmalary jinaghynyng 1961 jylghy basylymynda biraz derek keltiredi. Osy oqighany úly jazushynyng ózinen estigen qariya, Haliollanyng bir anadan tughan nemere inisi Ahat Shәkerimúly Qúdayberdiyev bylay deydi: (Ángime 1976 jyly jazyp alyndy. Ahat Qúdayberdiyevting kózi tirisinde jinaqta jariyalandy – T. J.)
– «Qarakózdin» songhy týiini Haliollanyng ómirinen alynghanyn Múhang onasha bir әngimelesip otyrghanymyzda maghan syr ghyp aitqan. Romandaghy Dәrmen – Mәken arasyndaghy oqighany nege ózgertip kiristiruining sebebin de eskertken. Abay obrazyn biyiktete týsu ýshin ghoy. Haliollanyng Semeydegi sotyna Abay agha aralasqan. Biraq diny joldy qatty ústaghan qos әke – Tinibay men Qúnanbay jastargha ese-tendik bermepti. Bar qolynan kelgeni Haliollany ýlken shyghynnan, daudan qútqarypty. Tinibay túqymy qughynshy әskerge júmsalghan qarjy men sot shyghynyn Halelge (Haliollagha – T. J.) jýktepti. Bir kómegi tiyer degen ýmitpen ony Halel óz moynyna alyp; qol hat jazyp beripti. Abay qalagha kelgende kepildeme Semeyding bas haziretinde eken. Sәlem bergen bolyp barypty. Haziretten:
– Qolhat jalghan shyghar. Kórset – dep ótinedi.
– Mineki, – dep úsynghan qaghazdy kýldey ghyp jyrtyp tastapty.
– Oibay, Abay, payghambar aldynda tek kýnәgha ghana batyrdyn, moynyna sen al, – degende:
– Joq, haziret, kýnәdәn endi aryldyn. Áytpese eki jastyng kóz jasy sening moynynda qalatyn edi, – depti.
Ekinshi bir esimde qalghan әngime, Zere apamyz Halelding jyly ótken son, onyng mýlikterin balalaryna ýlestirip beripti. Bireui qylyshyn, bireui beldigin, bireui ofiyserlik kiyimin alypty. Zere: «Qaraghym Abayjan, qaysysyn alasyn» degende «Áje, maghan ýnli jatqan kitabyn beriniz», dep kitaptaryn qalap alypty, Haliolla jónindegi maghlúmatym osy. Al, oqighasy da jogharydaghyday, – dedi Ahan.
Áuel basta Múhtar Áuezov Haliolla ómirin óz atymen jazudy úigharyp jospar da jasapty. Onda: «Tinibay ýii. Qala jasynyng qyzyghy. Oqudan kelgen Halel, Tinibay qyzymen eki arasy. Qazaq jayyn bilmeydi. Tinibay qyzyn alyp qashady. Abay Ayakózge quyp barghan. Alyp qaytady. Halel minezsiz tóreshik. Abay úrsady» – dep kórsetipti. Biraq obrazdyng tútastyghyn saqtau maqsatymen búl oqighany Dәrmen beynesin asha týsu ýshin qoldanghan. Jazushynyng Haliollagha erekshe kónil qony – jogharydaghy oqighanyng shyn ekendigin dәleldeydi. «Qarakóz» ashyqtyqtyng saldarynan jyndy bolady. Ashyq bolghan kisi jyndy bola ma eken. Qazaq balasynda bir-birine ashyq bolyp jyndy bolghandar bar ma, jyndy bolsa – kimder boldy? –degen Júmabay joldastyng da «ayyptauyna» berer jauap osy.
Haliolla – Qúnanbaydyng bәibishesi Ayqyzdan tughan. Ol Omby, Mәskeu qalalarynan auylgha oralghanda shetel jәne orys jazushylarynyng shygharmalaryn alyp kelip, mazmúnyn júrtqa aityp berip otyrghan. Ol turaly 1896 jyly «Russkoe bogatstvoda» oqymysty ghalym G. N. Potanin sýiine bayandaghan. «Maghan Ombynyng kadet korpusyn bitirgen, Semey manynda tughan, qyrda túrghan qazaqtyng bir súltany (osy kýnde qaytys bolghan Óskenbaev) turaly bireu әngime aitty. Ol keshke jaqyn ózderining jerlesterine orys romandary men povesterining mazmúnyn týsindiredi eken, al qazaqtar ony sondaylyq yntamen elty tyndap, odan aitqandaryn jazyp berudi ótinedi, sonyng arqasynda Turgenev, Lermontov, Tolstoy, taghy basqalardyng shygharmalaryn oisha audarghan dәpterler payda bolghan. Keyde múnday әdebiyet keshterinde kiyiz ýiding ishinde ózara talastar tuatyn, kórgen adamdardyng aituynsha sol kezde Óskenbaev orys bedeline sýienedi eken de: «Tyndanyzdar, búl jóninde orystyng belgili synshysy Belinskiy ne deydi eken»: ne bolmasa: «búl jóninde orys synshysy Dobrolubov bylay degen» – dep týsinik berip otyrypty», dep jazdy G. N. Potanin jurnaldaghy maqalasynda.
Tәrbiyeli, bilimdi Haliolla Óskenbaev Shynghys ónirine túnghysh ret aghasy Abaydan búryn orys әdebiyetining lebin, tynysyn, ýrdisti ýlgisin әkelgen. Búl dәstýrdi keyin Abay odan әri jalghastyrdy. Keybir derekterge qaraghanda Haliolla Shoqannyn ústazy N. F. Kostyleskiyge «Enlik-Kebek», «Qozy Kórpesh – Bayan súlu» jyryn, Jiyrenshe sheshenning әngimelerin aityp bergen. Kostyleskiydin, dosy, professor Berezinning arhiyvinen Haliollanyng haty tabyluynyng ózi osy tújyrymdy rastaydy.
Akademik Álkey Marghúlannyng qoljazbalarynyn: ishinde býrkenshik atpen jazylghan, Resey gazetterinde jariyalanghan kóptegen materialdar saqtalghan. «Han tauy turaly anyz» maqalasyn bizge oqyp berip edi. Shy-ghystanushy ghalymdar N. Yadrinsev pen N. Naumov Haliollanyng qoljazbalaryn jinastyrghan, kadet korpusynda oqy jýrip, el anyzyn baspasózge, ne ghalymdargha joldap otyrghan. Qalayda, ómiri erte ýzilgen Haliolla Óskenbaev turaly osynshama derekterding jinaluy, onyn jas kezining ózinde ýlken talant iyesi bolghandyghyn bayqatady. Qúnanbaydyng ózi de erekshe ýmit artypty. Jalyndaghan jas ómirding jýrek oty erte óshti. Múhtar Áuezovting «Qarakóz» piesasynyng tújyrymyna ómiri arqau etip alynghan Haliolla Óskenbaev jónindegi arhiv derekteri men el auzyndaghy әngime, mine, osynday.
Al ekinshi prototiyp...
...Ol – Saryarqany әnge bólegen kýmis kómey sal Birjannyng serigi, kezinde serilik qúryp, qyzyldy-jasyldy kiyinip, astyndaghy sәigýlikterining jal-qúiryghyna týrli týsti shýberek taghyp, sәn-sauyqtyng duy bolghan Ámir Qúdayberdiyev. Búl da Haliollanyng inisi. Shәkerim aqynnyng tughan aghasy. Qúnanbaydyng ýlken bәibishesi Kýnkeden tughan jalghyz úly Qúdayberdining balasy. Ámir jeti jasynda jetim qalyp, ýlken ýiding erkesi atanyp ósedi. Ózi ótkir, ójet, ónerli eken. Bozbala shaghynan әn aityp, 30-40 jas jigitti qasyna ertip, arqany әsem әuenge bólep, el-júrt aralaghan. Onyng saldyq ónerine Qúnanbay narazylyq bildirip, qatty azapqa salyp, arbanyng artyna tanyp tastaghan. Sonda da ótkir tilimen Qúnanbaydy týirep, alghan betinen qaytpaghan. Ámirding saldyq óneri, Ýmitey qyzben aradaghy meyirimge toly qimas mahabbaty, «Abay joly» epopeyasynyng «Jaylauda», «Oqapta» atty taraularynda tamyljyta surettelgen. Sondaghy bólimde Ámir men Ýmiteyding ghashyqtyq syry keng tolghanyp, múnly syrgha úlasady. Búl oqshau ýziktegi oqigha «Qarakózdin» sujetimen sabaqtas. Ásirese, eki asyqtyng onashada tabysyp, mún-sherin aghytyp túrghan jerindegi qyz kýieuining ústap aluy, sonda da ekeuining bir-birinen ajyramauy, tipti keybir sóilemder men dialogtargha deyin óte úqsas. Áriyne, eki shygharmada aiyrmashylyqtar da bar. Ol proza men dramaturgiya siyaqty әdebiyetting eki úday janrynyng ishki zandylyqtarynay tuyndaghan ózgerister.
Romanda da, dramada da, Ámir men Ýmitey, Syrym mem men Qarakóz atalas, tuystyghy jeti atadan baryp toghysady. Ekeui de bir auyldan. Qos shygharmada da qyzdyng úzatylu sәti suretteledi.
Demek, Ámir men Ýmitey taghdyry «Qarakóz» tragediyasynyng birinshi bólimine kórkem material retinde jeli tartqan. Áriyne, «qayghyly hal» epopeyadaghy taraudan jiyrma bes jylday búryn jazyldy. Jazushynyng she-berligi de ósip, derekti oqighagha ózgeshe tyn, tolysqan kózqaraspen keldi. Abay ómirine ózektestire órdi. Degenmen de, sujet saraby qabysa damyp, qatarlasa kógendelgen. Til kestesindegi saryn da tórkindes. Tek dramada sóz salmaghy qatqyldau, salmaqty, shiraq, sóilemder yqsham. Epopeyada syrly saz, oily óris, tereng tolghau basym.
Qashan da kórkem shygharmanyng óz shyndyghy bar. Ol qalamgerding shygharmashylyq qiyalynyng sharyqtauyna, shygharmanyng negizgi maqsatyna, keyipkerding filosofiyalyq kózqarasynda, oqigha órisine qaray óris tauyp, órbip, qúbylyp otyrady. Búl, әriyne, tarihy shyndyqtan bas tartu emes, qayta sol oqighany kórkem tilmen, qisyndy jýiemen mol maghlumat anghartyp, jýrekte iz qaldyratynday etip suretteu maqsatynan tuyndaytyn baysaldy baylam. Kórkem tuyndygha auaday qajet qasiyet. M. Áuezovting ózi aitqanday «kórkem qiyalgha erkin erik bergen», Abaydyng nemereles bauyry Ahat Shәkerimúly Qúdayberdiyev jogharydaghy oqighanyng ómirde qalay óristegeni haqynda qyzyqty bir derek aitty. Ahat aqsaqaldyng әkesi Shәkerim men Ámir bir әke, bir shesheden tughan. Ekeui de Qúdayberdining balasy. Ámirding jeke ómirin de Ahat Qúdayberdiyev jaqsy biledi. Ámirding ómiri lap etip janyp, shoghynyng qyzuy tez kýidirip, tez óshetin sekseuil siyaqty ghoy. Laulady da óshti. Ghúmyry az boldy. Abay «ózi de órtenip turatyn», – dep esine alady eken. Epopeyada osy jayda: «...Abaydyng eng bir qadirles aghasy Qúdayberdi jastay ólgende, sodan jetim qalghan bes balanyng ortanshysy Ámir bolatyn. Qúdayberdi ólerde Abay oghan; «Balalardy әke ornyna baghu, – qaryzymyz bolar», dep, «jetimdik kórsetpeymin» dep ant etkendey bolatyn. Ayt-qanynday, Abay sodan beri Qúdayberdi balalaryn ózimen tuysqan Ospannan da, óz balalarynan da qatty erkeletetin. Al Ámir bolsa, sol balalardyng ishindegi әnshi, ónerlisi bop keledi. Erke, seriligi de bar. Ózinde shalqyp, serpip shygharlyqtay bir shyghymy bar, dәmeli jas. Asa tileules aghasy Abay onyng aldynan shyqpaydy jәne eshkimge betin de qaqtyrmaydy» – dep bayypty bayandalghan. Birjannyng ýlgisin kórip, әnshilik tәrbiyesin alghan.
Ámir de saldyq qúryp, qyzyl-jasyl kiyingen, dombyralaryna ýki taqqan, astyndaghy attarynyng jal-qúiryghyna shýberek baylap, ónerdi ómirlik maqsat etken, Shynghys ónirining 30-40 jastaryn biriktirip, qatar týzep, sәn-sauyq qúryp jýredi eken. Bizding auyldaghy jaqyn bir aghayynnyng qyzyna ghashyq bolypty. Búl ekeui de qajy atanghan Kýnekenning jýregine tikendey qadalady. Qodar – Qamqa oqighasyn esine salyp, óz tentegindi qaytesin degen ishara bildirip, emeurin tanytqandar da shyghady. Bir joly barlyq saldarynyng basyn qosyp, ózara dayyndyq jasap, qyzyldy-jasyldy kiyinip, endi jana sapargha attanghaly jatqanda Qúnanbay May apamdy (sol kezdegi Qúnanbay әuleti Núrghanym toqaldy osylay ataghan – T. J.) Ámirge jiberip, ózine shaqyrtypty. Maybasardyng úly, әnshi, skripkashy Múhamedjan ekeui Qúnanbaygha sәlem bere kelipti.
Olar tabaldyryqtan attar attamastan qaharyn tógip:
– Sender ne istep jýrsinder? Nege eldi azdyryp, júrtty tozdyrasyndar? Toqtatyndar! – depti.
Olardyng saldyq ónerin estise de Qúnanbay atamyz әli kórmegen eken. Sony paydalanyp ójet te ótkir Ámir sózin ilip әketipti:
– Jala ghoy, әke. Ony qaydan bilesiz?
– Bilem, bәri de maghlúm maghan.
– Kózben kórmeseniz ótirik bolghany. Ay astynda qylang mingen jigitti qaydan bilesin. Baran minip, qay jaqqa baryp ediniz, – degende, shyday almay ashulanady da atshysyn shaqyrtady.
– Tәit, betbaq! Áy, Myrzaqan! Eki-ýsh kisi shaqyryp kel de, bayla myna ekeuin. Qane kim qolymdy qaghar eken! Bol, shaqyr kisilerdi!..
– Shaqyrtyp әure bolmanyz. Siz aittynyz, biz kóndik. Qarsylyq kórsetpeymiz. Myrzaqan baylasa da jetedi ghoy, – deydi Ámir ekilenip.
– Bayla! Arbanyng artyna arqan salyp tartyndar! Qajynyng ýkimi oryndalady. Ámir men Múhamedjannyng qos qolyn artyna qayyryp baylap, keudelerinen orap alyp, terezeden arqandy syrtqa shygharyp, pәueskege iledi de jeguli dayyn atty jetektey tartady. Eki jigitting de keudesi qysylyp, etteri kógerip, talaurap ketedi. Sonda Núrghanym ornynan úshyp túryp Qúnanbaydan saugha súrap:
– Jeti jasta qalghan jetiming emes pe, keshsenshi. Ayaushylyq jasasanshy, – dep úmtylghanda, ony:
– Ket! – dep keudesinen iyterip jiberdi.
Arbanyn shen temirine baylanghan arqangha tartylghan Ámir men Múhamedjan sol kýii biraz túrady. Qúnanbay namaz oqugha kiriskende Myrzaqan arqandy bosatady. Tynys alghan Ámir ashynyp:
– Áy, Múhamedjan ónering ótkir de, ózing jasyqsyn. Ensendi týsirme. Kóter basyndy! Men bir әn bastaymyn. Sen qosyl. Osy shal qayter eken, kóreyik. Ózi namaz oqyp otyr. Sony búzayyq. Áyteuir dinsiz deydi. Al kettik, – deydi de ózining «Sypyra boydaq» degen әnin syzyltyp shyrqay jóneledi. Oghan qonyr dauysty Múhamedjan da ilesedi. Ol әnning sózi bylay:
Salghanym salqara atqa ómildirik,
Órtennen jylqy aidadym tógildirip.
Bolghanda jana tanys qaraghym-ay,
Kettin-au qabyrghamdy sógildirip.
Sypyra boydaq, sylqyldaq,
Buyny joq, bylqyldaq.
Kerim jengey, kerbez qyz,
Óltiredi qutyndap.
Qarshygham qazgha salsam qaz iledi,
Jiylyp qyz, bozbala bir jýredi.
Qúday-au jas kýnimde ólim berme,
Kól shayqap, jem jeytúghyn mezgil edi.
Oymaq auyz, kýlim kóz,
Qay uaqytta bolar kez.
Oynap kýlip qalayyn,
Jastyq dәuren óter tez.
Sharighat ýrdisi boyynsha namaz oqyghanda eshkim bóget jasamau kerek jәne alandamau qajet. Qajy mynaghan ne isterin bilmey sasqalaqtap, bar bolghany basyn sәl ongha búryp, namazyn ýzip:
– Áy, Myrzaqan, myna bәtshaghar kәpirlerdi bosat. Dinnen bezgenge daua joq, – depti de ayatyn jalghastyra beripti” – dep ayaqtady sózin Ahat qariya.
Mine, Áuezov surettegen oqigha osy jayttan órken jayyp, qiyal qúsynyng shiyrshyq atqan oqighagha úlasqan. Qúnanbaydyng Ámirdi jazalau sebebi, Núrghanymnyng arasha týsui, Myrzaqannyng eki jasqa tynys aldyruy romanda shiraq ta, shynayy kórkem órnekpen әdiptelgen. Tipti Ámirding óz atasyna kektene aitqan “Kópsingening tirilik bolsa, ózi alar. Búiyrar ólimine búiyrdyng ghoy, biraq ókinbeymin. Otqa órteseng de ókinbeymin” – degen sózi orayyn tauyp, oryndy qamtylghan. Búl sózde Ámirding ólenindegi “qúday-au jas kýnimde ólim berme” degen jolynyng mazmúny jatyr. “Sypyra boydaq” әnin Qúnanbaygha osy oqigha barysynda Múhamedjan ekeuining birigip shyrqaghanyn Áuezov bilgen.
Oghan Ahat Qúdayberdiyev aqsaqaldyng sózi kuә. Ámir Qúnanbay qaqtyghysy arqyly Abaydyng әdil de, turashyldyq beynesin, jat týgil jaqynyna ozbyrlyqtyng tizginin bermentin, el qamyn oilaghan azamattyng er qimylyn daralap kórsetu maqsatymen әdeyi ózekti oqighany әsirelep, әserlep bayandaghan. Dәl osy bólimnen jana Abay, el Abayy boy tanytqan. Eki zaman, eki kózqaras teketiresken tús.
Sal-seri Ámir Qúdayberdi úly 27 jasynda auyryp, sodan aiyqpay dýniyeden ketken. Ol eki әiel alghan. Aqymay atty әieli keyin basqa adamgha túrmysqa shyqqan. Ámirding qystauy – Jiydebaydaghy Qúnanbay auylynyng manynda bolghan. Ózi Qúdayberdining ziratyna jerlengen.
Jastayynan qyrshynan qiylsa da Ámirding әnderi onyng qysqa ghúmyryn odan әri jalghastyrghan. Qalyng qauymnyng jýreginde qattalyp, keybir múrasy býginge jetip otyr. «Abay jolyndaghy» Birjan saldyng әuelete shyrqaytyn «Qozy kósh» әni osy Ámirdiki. Qynjylatyn jay sol: Ámir әnderining әueni saqtalmady. Mýmkin, el ishinde biletin kóne kózder bar da shyghar. Biraq ony notagha týsirtu mәselesi men izdeu júmystary jýzege asyrylghan joq. Ánderining sózderi de ishinara saqtalghan.
Shirkin-ay, qazaq әnining jas qarshyghasynyng kókiregin jaryp shyqqan әnning әuenining de Shynghys aspanyna sinip, mәngi óshkeni me?!
Ámirding ónerles serigi Múhamedjan Maybasar úly haqynda birer sóz. Ol әnshi, skripkashy. Qonyr dausy bolghan. Ámir shyrqaytyn «Boz qoyan» sonyng tel tuyndysy. Keyingi úrpaqqa jetken biraz múrasy bar. Mәken Túraghúl qyzy Múhamedjannyng biraz әuenining maqamyn, sózin kókireginde saqtaghan.
Syrt kózge «Qarakózdin» oqighasy osymen týgeldengen tәrizdi. Negizgi oqigha, is-әreket, tartys – bәri de Haliolla men Ámirding ómirinen órilip bitken tәrizdi. Biraq Shynghys ónirindegi ómir sýrgen taghy bir qos múnlyqtyng – Niyazbek pen Ghaliyanyng qayghyly qasiretti hikayasy eriksiz nazar audarady. Toghjan aru úzatylyp barghan Shaghan ózenining boyynda ósken eki jas bir-birine qosyla almay, armanda ótedi. Ghaliya qúsalanyp, dertke úshyraydy. Áke-sheshesi onasha ýige qamap qoyyp, úshyqtaugha kirisedi. Baqsy balgerding dauasyz emi armandy arudy esinen tandyryp, shermende halge týsiredi. Shaghannyng toghayyn aralap, birese saq-saq kýlip, birese jylap, bútadan qorqyp, shoshymaly aurugha úshyraydy. Eki sózining birinde: «Toghay! Qalyng toghay! Niyazbek!» – dep qaytalaudan tanbaydy. Sol beysharalyq kýiden qalpyna kele almay, dalada adasyp ólipti.
Búl oqighany Semey oblysynyng Abay audanyna qarasty Shaghan selosynyng túrghyny Múqan Asqarov aityp berdi.
Oqigha tónkeris qarsanynda bolypty. Múhtar Áuezov jas kezinde Shaghan ózenining jaghasyna talay at basyn tiregen. «Oqyghan azamat», «Qyr әngimeleri», «Qaraly súlu» әngimelerining prototipterining mekeni búl. Sorly Ghaliyanyng qasiretin estigen. Qalamger jýregin tebirentken. Ásirese tragediyanyng songhy kórinisindegi Qarakózding shoshynuy, toghaydy jiyi-jii aituy, sandyraqtaulary Ghaliyanyng mýshkil halin kózge elestetedi. Oy iyirimi, sóz tolghamy, suretteuding dәldigi Múhtardyng búl oqighany da ózinshe paydalanghandyghyn megzeydi. Osynyng barlyghy Qarakóz – tiptik beyne degen úghymgha sayady. Áuezov mol materialdy keng tolghap, qiynnan qiystyryp, úshtastyra qoldanghan.
Tórtinshi tújyrym...
Atalmysh jaylargha qaraghanda songhy topshylau oqyrmangha tanys, avtordyng jeke ómirindegi qúbylystardyn, әserine, sezimdik tebirenisterge qatysty tarqatylady. Baghdarlap bayybyna barsaq prototiptik negizden góri, shygharmashylyq intuisiyany, jazushynyng kónil-kýiin, qolyna qalam alugha әser etken izdenisterding izin anghartady. Oqyrman qauymynyng arasynda, onyng ishinde әdebiyet zertteushileri men qalamgerlerdin, sonymen qatar sonau bir jyldary etene aralasqan adamdar da «Qarakózdin» jazylu tarihynyng sebepteri retinde Múhtar Áuezovting Kәmila Maghauiya qyzymen ajyrasu túsyndaghy ishki arpalysyn menzeydi.
Jiyrmasynshy jyldary Múhtardyng jeke ómirinde, qoghamdyq kózqarastarynda kóptegen qarama-qayshylyqtar men qiynshylyqtardyn, eleuli ózgeristerding kezdeskeni, «Qarakózdi» jazugha iytermelegen tebirenis kózi ilgeridegi bayandau arqyly tanys.
Ishki tolghanys talant iyesine «Qarakóz» tragediyasynyng sarynyn dóp basyp, sәtti shygharuyna intuisiyalyq sezimning әser etkeni anyq. Tebirenis tolqyny jan týkpirinen qoparylyp shyqpasa – jýrekke jetpeydi. Tipti, suretker ómir sýrgen zamannan alys dәuirlerdi beynelese de, ondaghy keyipkerlerine ózining sezim-týisigi arqyly jan bitirdi. Key tústarda tvorchestvo adamdarynyng intuisiyasynyng kýshtiligi sonday, kýni erteng ne bolaryn kóbinese dәlme-dәl boljaytyn kórinedi. Keyipker men óz sezimining astasyp, ózge adam ýshin arpalysuy shynayy óner iyesine tәn. Gete «Jas Verterding qasireti» romanyn Sharlotte Bufqa esi kete ghashyq bop, mahabbat azabyna týsken kezde jazypty. Ózining egilgen jýregining ashy zapyrany Verterding qasiretine qosylghanda Geteni sharasyzdyq biylep, ómirden týniledi. Verterding ózine-ózi qol júmsaudan basqa amaly qalmaghanyn angharghanda qatty qapalanady da, búl da sonday sheshimge keledi. Jan týrshigerlik sheshimdi әzer jenedi. Gete: «Men ózimdi ózim óltiru turaly qatygez de aqylgha siymsyz pighyldan bas tartyp, ómir sýru kerek dep sheshtim. Búl maqsatty esh alansyz jýzege asyru ýshin ózimning barlyq qasiretimdi jetkize alatynday poetikalyq shygharma jazuym kerek boldy» – dep eske alady. Sonday tyghyrqa tirelgen shaqta kýieuge shyqqan әielge ghashyq bolghan, biraq tilegin qabyldamaghangha qorlanghan Karl Viligelim IYeruzalem degen jigitting ózin-ózi óltirgenin estiydi de Verterding taghdyryna sol oqighany telip baryp, ruhany azaptan qútylady.
Mine, Múhtar «Qarakózdi» jazghanda dәl Gete siyaqty shekten shyqqan sheshimge niyet qylghan joq. Biraq, jan dýniyesining qatty kýizelgeni ayan. Tipti, ol Qarakóz beynesinde elestetken Kәmilanyng úzamay qúsalyqpen dýniyeden ótetinin de ishtey sezgen siyaqty. Biz, tura maghynasynda emes, kórkemdik obrazdyng ruhany kýizelisining týnilu kolliziyasyn aityp otyrmyz. Anyghy sol: «Qarakózdin» sonshama «azapty shabytpen» jazyluyna otbasynyng tirshiligindegi búl ózgeristing tikeley әseri tiygeni sózsiz. Janyn jaralaghan «nemerelestik» haqyndaghy ghaybat-ósekter de otqa may qúighanday órshite týsken. Kәmila tek poetikalyq beyne. Al ómirlik derekterding mýldem basqa ekendigin jogharyda aityp óttik.
Ótken ómirding elesterin úmytu qiyn. Múhtar da Kәmilanyng beynesin esinen shygharmaghan. Ony ózgelerden jasyrmaghan da. Osy rette Kәmila men Múhtardyng arasyndaghy qarym-qatynasty san-saqqa jýgirtken alyp qashty pikirler oryn alyp keledi. Múhtar Áuezovting stenografistkasy Danabiyke Bayqadamovanyng «Qazaqstan әielderi» jurnalynish 1986 jylghy, № 7 sanynda «Kemel kónildegi óshpegen shoq» atty maqalasyndaghy biraz tújyrymdary sol qauesetke qúrylghan. Múhtardyng Kәmila turaly úzaq әri sýiine-kýiine әngimeleui, erekshe ystyq yqylasyn anghartuy shyndyq. Alayda tym әsirelep bayandaudyng nәtiyjesinde Múhtargha da, Kәmilagha da obal jasaytyn, kólenke týsiretin jala men jansaqtyqtar bar. Sol әbestikterge senip jýrgender de, senbese de sengisi keletinder de kóp. Búl qiyanat. Sondyqtan da, maqaladaghy qate týsinikterding negizgilerin kórsete ketudi paryzymyz dep sanadyq.
Birinshi: Kәmila – «Abaydyng balasy Jaghypardyng qyzy» emes. Jaghypardyng jas mólsheri – Múhtargha qayyn ata bolarlyqtay ýlken emes. Kәmila – Maghauiyanyng Marjannan tughan qyzy. Marjan Maghauiyadan song ile qaytys bolyp, Kәmila Dәmegóidin, Dilda men Áygerimning qolynda ósken. Ekinshi: Kәmilanyng densaulyghy jas kezinen dimkәs, nәrkes bolghandyqtan da gimnaziyada oqymaghan. Auyl múghaliminen hat tanyghan. Ýshinshi: Múhtar men Kәmila besikte jatqanda aittyrylmaghan. 1920 jyly úzatylyp ketken jerinen Jaqsylyq Telenov degen belgili bolishevikting shygharghan sot ýkimimen Múhtargha qosylghan. Tórtinshi: Leningradqa barghan emes. Demek «aziya súluy» atanuy, «qonaqqa jalghyz baryp, Kәmilany týn ortasynda bireuding shygharyp salyp jýrui» – qúr qiyaldyng jemisi. Ayrylysuynyng sebebining ózi – Kәmilanyng alys jol jýre almauynda, Leningradqa barugha kelispeuinde, Múhtardyng ýnemi salt jýruden jalyghuynda jatyr emes pe. Besinshi: Kәmila men Valentina Nikolaevnanyng kezdesui mýmkin emes. Tipti, 1928 jyly Abay úrpaqtarynyng barlyghy Tashkent, Shymkent jaqqa kóshkende, «Múhtarmen kezdesip qalamyn, ne izdep keledi» – dep Kәmila barmay, Semey qalasyndaghy Belaghashtaghy tuysqandarynda qalyp qoyghan. Mine, osynyng barlyghy dәieksiz sózge órt qoyady. «Shoq» emes, órt. Sol ósekting úshyghy ghoy, ekeuining arasyn suytyp tynghan. Asylgha Abay bolghangha ne jetsin.
(jalghasy bar)
Abai.kz
