جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271

http://abai.kz/post/view?id=7292

http://abai.kz/post/view?id=7363

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7819

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

http://abai.kz/post/view?id=12863

http://abai.kz/post/48131

http://abai.kz/post/50997

http://abai.kz/post/50447

http://abai.kz/post/52092

http://abai.kz/post/52363

http://abai.kz/post/53678 

http://abai.kz/post/54041

http://abai.kz/post/55896

II

قيال قۇسى شارىقتاپ، جۇرەگىڭ الىپ-ۇشىپ ۇمتىلعانمەن، ادەبي زەرتتەۋدىڭ قۇلاق كۇيى – كوركەم شىعارما بولعاندىقتان دا، «ۇلىپ جۇرتقا قايتقان ويدىڭ» سوڭىنا ىلەسىپ، اينالىپ كەلىپ قازىعىڭدى تاباسىڭ. قازىرگى رەتتە «قاراكوزدىڭ» الدىنا كەپ تىزە بۇگەسىڭ. «ايتەۋىر بەلگىلى ءبىر ادامدى تۇلعا ەتىپ سۋرەتتەگىڭ كەلەدى ەكەن، ەندەشە وزىننەن باستا» – دەپتى ي. س. تۋرگەنەۆ. دۇرىس. يۆان سەرگەەۆيچتىڭ ەركىنە كونسەك، «قاراكوزدىن» جازىلۋ تاريحىن، پروتوتيپتىك سىپاتىن، اۆتوردىڭ شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىن سارالاۋ بارىسىندا مۇحتار شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك جيناقتاۋىندا بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن تالىمگە تاپ بولدىق. ىلگەرگى دۇنيەلەردەگى سيۋجەتتىك جەلىسكە ومىردە بولعان ءبىر عانا وقيعانىڭ كوزىنەن ارنا الاتىن كوركەمدىك شەشىم مەن جازۋشىنىڭ ءوز باسىنان كەشىرگەن سەزىمدەرى نەگىز قالاسا،   «قاراكوزدە» مۇلدەم توسىن تاجىريبەگە كوشكەن. رۋحاني تەبىرەنىس، پوەتيكالىق بۋىرقانىس تۇرعىسىنان ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىندەگى سىرىن «توككەنىمەن دە»، پەسانىڭ سۇيەگىن قۇراعان جايلاردىڭ ومىرلىك دەرەكتەرى تاراۋ-تاراۋ تارامدارعا تارتادى. ەگەر، ناقتى پروتوتيپتىك شىندىقتى ىزدەسەك، وندا ول بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ ەمەس، ۇشەۋ ەمەس، ءتورت ءتۇرلى تاعدىردىڭ تامىرىن قوسادى. ءاربىر وقيعانىڭ جاڭعىرىعىن ءبىر-بىرىنە تەلي وتىرىپ، كوڭىلىندە ەكشەپ، سولاردىڭ بارلىعىنا ورتاق اۋەن مەن سارىن تاۋىپ، تەبىرەنە جىرلايدى. ءتىپتى، «قاروگوزدەگى» باستى كەيىپكەر جەكە ادام ەمەس، «اسىقتىق پەن اقىندىق قۇمارلىعى بيلەگەن – بيىك سەزىم». مۇحتاردىڭ ءوزى وسىنداي دەپ باعا بەرگەندىكتەن دە بولار ۇساق-تۇيەك تۇرمىستىق تىرشىلىكتى قازبالاماعان.   قاجەت دەپ تاپپاعان. سىرىم مەن قاراگوز دە، نارشا دا، ءتىپتى قاراما-قارسى ەكى توپتىڭ ۇلكەن-كىشىسى، ەركەك-ايەلى، سال-سەرىسى سول سايرانشىل كوڭىلدى تۇسىنە وتىرىپ، وزدەرى قاھارماندارىمەن بىرگە كۇرسىنەدى. بارىنە ورتاق – «قايعى-زار» بار، بارىنە ورتاق «اسىقتىق پەن اقىندىق» بار. سول «جەكە باستىڭ كۇي شەرىنەن باستاپ بارىپ، كوپ مۇڭدار، جىلاۋلار كۇيىندەگى ازاپتى ۇعىنۋعا حالىقتىق كايعى-قامدى ۇعىنۋعا بەتتەگەن شابىتتى كورسەتپەك... قايعى-قاسىرەت قازاسىنان تۋعان ىزالى شابىتتى بەينەلەگەن». مۇحتار، «قاراگوزدىڭ» وڭدەلگەن ەكىنشى نۇسقاسىندا قاتارىنان ەكى رەت قايتالاعان «شابىت» ءسوزىنىڭ   قولدانىلۋىن ءوز باسىنداعى تولقۋى، تولقىمالى كوڭىل كۇيى دەيىك. ال، قالعان وقيعالار شە؟ قاراما قارسى ەكى كەيىپكەر ءبىر-بىرىمەن ءتۇسىنىسىپ، اششى زاپىرانىن توگىپ، قوسىلا جىلايتىنى نەسى؟

«ن ا ر ش ا (سىرىمعا). سىرىم، سەن جالىنداعان اسىل ءسوزدىڭ يەسىسىڭ. سەنىڭ ءسوزىڭ اجالدىعا كەز كەلسىن دەۋشى ەدى جۇرت. بىراق شاراي توپتىڭ كوزىنشە پۇشپاعىنا ىلىنگەن اجالدى كيىك مەن بولدىم با؟ ازالى، قايعىلى جالعىز قاراكوز ەمەس، سەن دە ارماندا كورىنەسىڭ» – دەيدى سىيلى، سىرلى سوزبەن.

س ى ر ى م. «قاراعىم مەنى جەرلەپ قايتەسىڭ؟ مەن جول مەن جوننەن اداسقان اۋرە جانمىن... مەنىڭ ەلىم – جىلاعان قىز بەن جىرلاعان جىگىت...   ودان باسقا ەلدىڭ بارىنە مەن جاتپىن، ماعان سەن دە جات. ءتىل الساڭ مەنى قاجاما. سەنىمەن شيەلەنىسپەي-اق قويايىن» – دەدى نارشاعا ءىش تارتىپ.

ەكى ورتادا شەر كۇيىگىنە ورتەنگەن – قاراكوز ءجۇر قامىعىپ. بۇل پسيحولوگيا مۇحتارعا تانىس، ىستىق تابى ۇمىتىلماعان كاميلانىڭ بۇرىنعى كۇيەۋى مەن ءوزىنىڭ اراسىنداعى سوزدەردىڭ، جان تۇكپىرىندەگى جاڭعىرىقتاردىڭ ساۋلەسى شىعار. سوندا، بۇل كاميلانىڭ كۇنى ەرتەڭ قاراكوز تاعدىرىن قايتالايدى دەگەن ەمەۋرىن بە؟ اڭگىمە – ولىمدە ەمەس، جان ازابىن شەگۋدىڭ ارپالىسىندا. قاراكوز نارشانى دا كەم كورمەيدى، تەڭ ۇستايدى. بىراق سىرىم – سىرىم عوي! تەك سەزىم تەبىرەنىسىنە قۇرىلعان شىعارماداعى كەيىپكەردىڭ اراسىنداعى ءبىرىن-ءبىرى جىلاپ ءجۇرىپ، جىرلاپ ءجۇرىپ داميتىن پسيحولوگيالىق شيەلەنىستىڭ اششى ۇيتقىسى نە؟ قاراكوز بەن سىرىمنىڭ قوسىلۋىنا جول بەرمەگەن قانداي «كەر زاماننىڭ قايعى قاسىرەتى؟» ول – قاراكوزدىڭ جەڭگەسى اقبالانىڭ اۋزىنان شىققان، شوشىنىپ جاعاسىن ۇستاپ:

«استاپىراللا، مىناۋ نە دەگەن سۇمدىق! ءبىر تۋىسقان اكەلەردىڭ بالالارى كوزدەرى تىرىدە... قۇداي-اي، قاھارىنان ساقتا. تورەم! سەنى قارا باسقان ەكەن عوي» – دەگەن جالعىز اۋىز سوزىندە.

زار جىلاۋدىڭ، بار جىلاۋدىڭ قوبىز كۇيى – قاراكوز بەن سىرىمنىڭ نەمەرە تۋىسقاندىعىندا! جەتى اتاعا جەتپەگەن اعالى-قارىنداستاردىڭ ءبىر-بىرىنە عاشىقتىعىندا. سودان قىمسىنعان قاراكوز:

«جەڭەشە مەن ساعان ءبارىن ايتقاندا اتىن نەگە ايتپايدى دەيسىڭ؟ ايتۋعا اۋزىم بارماعاندىقتان كوزى كورسىن دەگەنمىن. سۇيگەنىم سىرىم بولماسا مەن جالعىزبىن دەر مە ەدىم»، – دەپ مۇڭىن شاعادى.

«ن ا ر ش ا (سىرىمعا)... قاراكوزدىڭ كۇيىگىن جىر قىلۋشىنىڭ باسى سەن بولعان سوڭ، قارىنداسىڭدا نە ارمان بولسىن. جالعىز-اق كەرەگى جوق... بۇ دا كەزى كەلگەن زامان شىعار» – دەپ وكپە-ناز ايتادى. وشپەندىك ەمەس – وكپە-ناز. ال سىرىم: «ول – قاراكوز، مەن – سىرىم... قاراكوزدىڭ سىرىمنان ارتىق جارى بولۋشى ما ەدى؟ ءبىزدى قۇدايدىڭ ءوزى قوسقان. ساۋلەمنىڭ مەنەن وزگە تەڭى كىم؟ مەن جىلاپ ءجۇرىپ تىلەپ العامىن» – دەيدى اقتالىپ.

بۇكىل شىعارماداعى اقىل-وي ازابى – ەكى ۋىز جاستىڭ اراسىنداعى اقىندىق، البىرتتىقپەن تۇتاسىپ كەتكەن سەزىمدەرىن داتتاماي، ولاردىڭ وسىناۋ نازىك تە وعاش قىلىقتارىنا قارعىس جاۋدىرماي، ايانىش تانىتىپ، اقتاپ الۋ جاعىندا. تۋىستىق قاننان گورى پاك نيەتتى ءورت مىنەزدى ايالاي جىرلايدى. مۇحتار نەنى مەگزەپ، كىمدى كورسەتىپ، كىمدى اقتاپ وتىر؟ كاميلا مەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى «نەمەرەلەستىكتى» ويدان قۇراپ، جاۋىزدىق پيعىلمەن تاراتقان عايباتشىلارعا جان تازالىعىن پاش ەتىپ، جالپى عاشىقتىق سەزىمنىڭ كەز كەلگەن تىرشىلىك ۇعىمىنان بيىك ءارى قاتەرلى ەكەنىن ايتقىسى كەلدى مە. كەيىپكەردىڭ اتىن – سىرىم قويۋى: «بۇل مەنىڭ سىرىم، جان سىرىم، سىزدەرگە ايتار سىرىم» ەدى دەگەن يشارادان تۋعان جوق پا؟ مۇنىڭ بارلىعى – ءار ادامنىڭ سانا ارقىلى تۇسپالدايتىن تۇيسىگىنىڭ ەركىندەگى ءىلحام.

ەگەر دە، «قاراكوزدىڭ» ەكىنشى نۇسقاسىندا شىعارمانىڭ العاشقى رەڭىن السىرەتكەن، «سال-سەرى، بۇلاڭ جىگىت، كەر مارال ەركە توتىلاردىڭ» اياق استىنان ءانىن دە، ءسانىن دە ۇمىتىپ، زارلاي جونەلۋىنىڭ ءمانىسى اشىلماي قالاتىنداي كومەسكى قالعان كوركەمدىك سەبەپ بولسا – ول وسى تۋىستىق قارىم-قاتىناس. مۇحتار اۋەزوۆ ەكىنشى نۇسقاداعى العى سوزدە: «شىعارمانىڭ ەرتە كۇندەگى قاتەلىكتەرىن جويىپ، جاڭعىرعان جاڭا ۆاريانتىن الدارىڭىزعا ۇسىنامىن»، – دەگەندەگى قاتەلىكتىڭ ۇلكەنى، سەرىلەر ساحناسى، پرولوگى بولسا، ەكىنشىسى وسى نەمەرە ادامداردىڭ عاشىقتىعى ەدى. كەيىنگى نۇسقادا سىرىم مەن قاراكوزدىڭ اراسى «التى اتاعا» شەگەرىلەدى. بۇل ورايدا كىنانى جازۋشىعا ارتۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. ول وزگەرتۋلەر، 1932 جىلعى 10 شىلدەدەگى «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان اشىق حاتىنداعى: «مەنىڭ وتكەندەگى جازۋشىلىق قىزمەتىمنىڭ ايقىن بەلگىلەرى «ەڭلىك-كەبەك»، «قاراكوز» سياقتىلارى ەدى. بۇلار بۇگىنگى توڭكەرىس داۋىرىنەن الىستاعى قازاق سالتىن كورسەتۋمەن قاتار، وزدەرىنىڭ ەكشەلىپ الىنعان تاقىرىپتارى بويىنشا توڭكەرىس تەماتيكاسىنان ادەيى اۋلاققا جايىلىپ كەتكەندىكتى جانە ۇلتشىل جازۋشىلاردىڭ تابىنا كەتكەندىكتى بىلدىرەتىن نارسەلەر» – دەگەن سوزىنەن سوڭ جاسالدى.

تۇرپايى سوتسيولوگيالىق سىن – ماحابباتىڭ وزىنەن تاپتىق استار ىزدەپ، كوركەم ونەردىڭ شارتتارى مەن زاڭدىلىقتارىن نازاردان تىس قالدىرعان كەزەڭدە، تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل ەل كولەمىندەگى ونەر يەلەرى سىرتقا قاقپايلاندى. سەرگەي ەسەنين، ۆلاديمير ماياكوۆسكي، الەكسەي تولستوي، اننا احماتوۆا، مارينا تسۆەتاەۆا تاعدىرلارىنا دا سالقىنى ءتيىپ ەدى. وزگەنى بىلاي قويعاندا، ماحاببات ماسەلەسىنىڭ وزىنە «وشپەندىلىكپەن» قاراپ، قاراكوز بەن سىرىمدى جازاعا تارتۋعا شاقىردى. ەكەۋىنىڭ عاشىقتىعى «قىلمىسقا» سانالدى. «ەڭلىك-كەبەكتەن» ارتىقشىلىعى بولماعان قاراكوز بەن سىرىمدى ەكى رۋ بىرىگىپ نەگە ات قۇيرىعىنا تاڭبايدى. ونىڭ ۇستىنە سىرىم مەن قاراكوز قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا بولماعان ىستەردى ىستەدى، ءبىر اكەنىڭ بالالارى. ءبىر-بىرىنە عاشىق بولىپ، جىگىتشىلىك جونىندە ماسقارا بولىپ وتىر. ول كۇندەگىدەي ەلگە مۇنان ارتىق ءولىم بار ما، بۇل ەكەۋىن ات قۇيرىعىنا تاعۋعا ول كۇندەگى قانداي رۋ قارسى بولدى. قايتا قىبى قانباي ما؟... ءتىپتى قازىر دە زاڭدا جول بەرمەيدى عوي. ءتىپتى ەرتە مەزگىلدە قازاقتا مۇنداي وقيعا بولعانىنا كىم سەنەدى. جازۋشى ونى نەمەن سەندىرەدى. كىتاپتىڭ ەڭ نەگىزدى ورنى، نەگىزگى وقيعا وسى ەكەۋىنىكى بولسا، قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ جاڭا جۇرتشىلىعىنا مۇنان قانداي پايدا، ۇلگى الاتىن جەمىس كۇتۋگە بولادى» – دەپ جازعىردى ورمانبايۇلى. «ءوزىنىڭ اعاسىنا عاشىق بولىپ، كورىنە كوزگە ەكى رۋدىڭ نامىسىن اياققا باسقان قاراكوزدى نارشا نەگە تىپ-تىنىش الىپ جۇرە بەرەدى... قاراكوزدى وڭ جاققا تاستاپ كەتىپ، ەكى ەل بولىپ نەگە سوزگە كەلمەيدى، ەكى ەلدىڭ كۇشىمەن سىرىمدى ۇستاپ، قاراكوز بەن سىرىمعا ەڭلىك-كەبەكتىڭ كەرىن نەگە كەلتىرمەيدى... مۇنداي وقيعا ول كۇندەگى قازاق داستۇرىندە ەشبىر ۋاقىتتا بولعاندىعى جوق، بولعاندىعىنا «ەڭلىك-كەبەك»، «قالقامان-مامىر» دالەل بولا الادى. قاراكوز بولعان دا شىعار. بىراق باسقاشا بولار. ول كۇندەگى قازاقتىڭ رۋ زاڭىنان سىرت بولۋى مۇمكىن ەمەس».

جازالاۋ، ۇكىم كەسۋ تۇرعىسىنان العاندا قاز اپپ سىنشىسى كەڭگىربايدان دا، كوكەنايدان دا، ەسپەنبەتتەن دە اسىپ ءتۇستى. مۇحتارعا دەگەن جەككورىنىش ونىڭ شىعارماسىنداعى باس بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن قىزدىڭ تاعدىرىنا اۋىسىپ كەتتى. «...قاراكوز سياقتى بۇزىلىپ بارعان ايەلدى «يت كوزى ءتۇتىن تانىمايدى» قىلىپ يت قورلىقپەن جەر-وشاق باسىندا ولتىرمەي مە، جازۋشى قاراكوزدى بىلاي ەتىپ كورسەتپەيدى، كايتا قاراكوز بارعان جەرىنە ايىبىنىڭ ۇستىنە ۇستەم بولادى» – دەپ تە اقىل بەرەدى.

سوندا، «ايەل تەڭدىگى»، «قالىڭ مال جويىلسىن» دەپ ۇران تاستاعان «كەدەيشىلدەردىڭ» بۇل ۇكىمىن قالاي ءتۇسىنۋ كەرەك؟ «تاياعىم تيسە – باسقا، تيمەسە – تاسقا» – دەگەننىڭ كەرى بۇل. كوزدەگەنى – قاراكوز ەمەس، مۇحتار. رەاليستىك ونەر زاڭدىلىعى ول وعاشتىقتاردىڭ ەسەسىن تولتىردى، ءتيىستى باعاسىن بەردى. بىراق تا مۇحتار اۋەزوۆ كەيبىر شىعارمالارىنداعى اۋەلگى اۆتورلىق پوزيتسياسى مەن تۇسپالىنا قايتا ورالىپ، ورنىنا قويۋعا ۇلگىرە المادى.

بۇل ەندى جازۋشى مەن شىعارما اراسىنداعى بايلانىستى رەتتەۋدەگى تاعدىردىڭ راقىمسىزدىعىنا جاتادى.

«قاراكوزدەگى» وقيعا جەلىسى ءوربيتىن نەگىزگى ۇيتقى انىقتالدى. باستى سەبەپ – نەمەرەلەس ۋىز جاستاردىڭ تۋىسقاندىق شەكارادان اتتاپ ەتىپ، اعايىندىقتان عاشىقتىققا، اسىقتىققا جەتەلەۋى. كوركەم شىعارمانىڭ ومىرلىك دەرەگىن، دەمەك، وسى «نەمەرەلەس عاشىقتاردىڭ» اينالاسىنان ىزدەيمىز. ونداي وقيعالار ىلگەرىندى-كەيىندى داۋىرلەردە، الىستا ەمەس، سول اباي اۋىلىندا، ۇلى اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە وتكەن. ءوزى دە ارالاسقان جايلار. ءبىر ەمەس، بىرنەشە وقيعانىڭ باسىن قۇرايدى. كەيىپكەردى كوركەم كەستەلەۋدىڭ تاجىريبەسى مول. سونىڭ ءبىر سالاسى: «ەڭ كەرەكتى، قيسىندى وقيعالارمەن تيپتىك جايلاردى تىرناقتاپ جيىپ، سولاردىڭ باسىن قوسىپ كوركەم قيالدىڭ ەركىنە بەرۋ قاجەت. جيناي ءجۇرىپ وزىڭمەن سالىستىراسىڭ، ءوز بويىڭنان نە قاراقشىنىڭ، نە قيالشىلدىڭ، نە قىزعانشاق ايەلدىڭ، سايقال مەن ساراماستىڭ مىنەزىن ىزدەيسىڭ» – دەپ ا. ن. تولستوي ايتقان جول. مۇحتار دا «قاراكوزدى» جازعاندا سول ءتاسىلدى قولدانعان. مۇندا ومىردەگى ءتورت ءتۇرلى وقيعانىڭ وزەگى جىمداسا ورىلگەن.

سوندا سىرىم كىم، قاراكوز كىم؟

 

«قاراكوز» تراگەدياسىنىڭ پروتوتيپتەرىن ىزدەستىرۋ بارىسىندا ءبىر قىزىقتى ۇقساستىقدا كەزىكتىك. «اقىلدىڭ ازابى» سياقتى تەرەڭ تامىرلى قاھارمانى چاتسكيدىڭ ءبىر وزىنە ءتورت ادامنىڭ بەينەسىن بىرىكتىرگەنى ءتارىزدى، «قاراكوزدىڭ» دە ومىردە بولعان ءتورت وقيعانىڭ نەگىزىندە جازىلعانىنا كوز جەتكىزدىك.

ولار كىمدەر؟ قاي زاماندا ءومىر سۇرگەن. «قاراكوز» تراگەدياسىندا سول وقيعالار قالاي تۇجىرىمدالىپ، جيناقى بەينەگە ۇقساپ، ءبىر شىعارماعا بىرىكتىرىلگەن. مۇحتار اۋەزوۆ سول وقيعامەن قالاي تانىستى؟ مىنە، وسى جايلاردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنا وتىرىپ، سالىستىرا تالداپ كورەيىك.

قارت شىڭعىستى مەكەندەگەن ادامداردىڭ تاعدىرى مۇحتار شىعارماشىلىعىندا ەرەكشە دارا، وقشاۋ ورىن الادى. امەريكا جۇرتى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

ۋليام فولكنەردى ميسسيسيپي شتاتىنىڭ «مەنشىكتى قالامگەرى» دەسە، مۇحتاردىڭ دا «شىڭعىستاۋدىڭ جىرشىسى» دەپ اتالۋعا تولىق حاقىسى بار جانە زاڭدى دا. «اباي جولى» ەپوپەياسىن قوسپاعاننىڭ وزىندە، كلاسسيكالىق اڭگىمە، درامالارىنىڭ وزىنەن-اق انىق ايشىقتانادى.

«قاراكوز» تراگەدياسى دا سول وڭىردەگى، ونىڭ ىشىندە ۇلى جازۋشىنىڭ ءوزى ارالاسىپ وسكەن اباي اۋىلى توڭىرەگىندەگى وقيعالاردىڭ نەگىزىندە وربىگەن. تراگەديالىق تاعدىرلاردىڭ سەبەپ-سىرىن جەتكىنشەك جاسىنان جۇرەگىنە توقىعان مۇحتار قۇنانبايدىڭ ايقىزدان تۋعان وفيتسەر ۇلى، ابايدىڭ تەتەلەس ءىنىسى حوليوللا وسكەنباەۆتىڭ سونداي-اق، سول قۇنانبايدىڭ كۇنكەدەن تۋعان نەمەرەسى، سال-سەرى ءامىر قۇدايبەرديەۆتىڭ، شاعان وزەنىنىڭ ساعاسىنداعى عاليا مەن نيازبەك اتتى عاشىقتاردىڭ جانە «...جازۋشىنىڭ ءوزى باسىنان كەشىپ، كۋاگەر بولعان ءبىر وقيعانى «قاراكوزدى» جازۋ كەزىندە پايدالانعان. زەيىن قويىپ، نازار اۋدارعان جانعا قاي كورىنىستىڭ قاي وقيعاعا قاتىستى ەكەندىگى وڭاي اڭعارىلادى. پەسانىڭ العاشقى نۇسقاسىندا قاراكوز بەن سىرىمنىڭ نەمەرەلەستىگىن تاعى دا ەسكە سالامىز. ونى باسا كورسەتۋدەگى ماقساتىمىز تالداۋ بارىسىندا انىقتالادى. سونىمەن...

ءبىرىنشى پروتوتيپ:

وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اعا سۇلتان قۇنانباي ءوزىنىڭ ۇلى حاليوللانى ورىسشا مەكتەپكە بەرەدى. ول 1859-1867 جىلدارى ومبىداعى كادەت كورپۋسىندا، كەيىن 1867-68 جىلدارى ماسكەۋدەگى III الەكساندر اتىنداعى اسكەري ۋچيليششەدە وقىپ، وفيتسەر شەنىن الادى. حاليوللا شوقان ۋاليحانوۆپەن تانىس. ويتكەنى ونىڭ ءىنىسى ەكەۋى بىرگە وقىعان. جانە ءۋاليحان مەن قۇنانباي دا ءوزارا جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان. حاليوللا دەمالىس كەزىندە شىڭعىسقا بارا جاتىپ سەمەيدەگى ءتىنىبايدىڭ نەمەرە قىزى ايعانىمدى ۇناتىپ، كوڭىل قوسادى. ءتىنىبايدىڭ ەكىنشى ۇلى مەندىبايدىڭ ايەلى قۇنانبايدىڭ قارىنداسى، حاليوللانىڭ اپكەسى. بىراق ايعانىم مەڭدىبايدىڭ باسقا ايەلىنەن تۋادى. ياعني قاندىق جاقىندىعى جوق. ءبىز تاريحي مالىمەتتەردى تولىعىراق بەرۋ ءۇشىن ەكىنشى ءبىر جورامالدى دا ۇسىنامىز. وندا – قۇنانبايدىڭ كەنجە قارىنداسىن ءتىنىبايدىڭ ءوزى توقالدىققا العان. حالليوللا بايبىشەسىنەن تۋعان قىزعا عاشىق بولادى. شاريعات جولى بويىنشا ءتىنىباي دا، قۇنانباي دا حاليوللاعا قارسى بولعان دەلىنەدى. قالاي بولعان كۇندە دە ءبىر شىندىق انىق. ول – حاليوللانىڭ اپكەسى ماكىش ءتىنىبايدىڭ ءۇيىنىڭ بوساعاسىن اتتاعان. حاليوللا – سول ماكىشتى توقالدىققا العان ادامنىڭ بايبىشەسىنىتس قىزىنا عاشىق بولعان.

 

….ەگەر حاليوللانىڭ 1868 جىلى وفيتسەر شەنىن العانىن ەسكەرسەك، وندا ونىڭ ايعانىمعا عاشىق بولعانى 1868-1869 جىلدىڭ قىسى ەدى دەگەنگە سايادى. ءبىز – ايعانىم – مەندىبايدىڭ قىزى، ماكەن – مەڭدىبايدىڭ ايەلى دەگەنگە جۇگىنەمىز. ايتەۋىر اكە جاعىنان نەمەرە تۋىستىعى بارى راس. وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسى بىلاي.

قىسقى بوراندى-شاشىندى ۋاقىتتا اكە-شەشەلەرىنىڭ رۇقسات بەرمەيتىنىن بىلگەن قوس عاشىق جاسىرىنىپ، قالادان قاشىپ شىعادى. حاليوللانىڭ قاسىنا انەت رۋىنان مىرزاقان ەسىمدى ادام ەرەدى. قىزدىڭ اعايىندارى سوڭدارىنان قۋادى. ولار اداستىرىپ كەتەدى. ۇستاي الماسىن بىلگەن سوڭ سەمەيدەن اسكەر جالداپ، سوڭىنان سالادى. شىڭعىستىڭ سىلەمى تاسبوگەتكە جەتكەندە اسكەردىڭ قاراسى كورىنىپ، جاقىنداپ قالادى. قىز بەن جىگىتتىڭ شاناعا جەككەن اتى بولدىرادى. سوندا سالت اتتى مىرزاقان:

– قىزدى ماعان بەر. مەن بۇتا-جىرانى ساعالاپ قۇتىلىپ كەتەم. ال وزىڭە تۇك تە ىستەمەيدى، اكەل، – دەيدى.

حالەل (حاليوللا – ت. ج.) شاناداعى قىزدى كوتەرىپ الىپ، جاقىنداي بەرە كىلت توقتايدى.

– ءاي، مىرزاقان، قالىڭدىعىن ات ارتىنا مىنگەستىرىپ جىبەردى دەگەن جامان اتاققا قالامىز. مۇنىمىز بولماس. نە جازسا دا كورەيىك. جۇرەگىمىز ءبىر، سەرتتەن تايمايمىز، – دەيدى.

ءسويتىپ ەكى عاشىق قولعا تۇسەدى. ەكەۋىن اباقتىعا قاماپ، سوت ءىسىن قوزعايدى. ەل ىشىندە دە ۇلكەن تارتىس تۋىندايدى. قۇنانباي مەن ءتىنىباي ءبىرى ۇلىن، ءبىرى قىزىن جازاعا تارتادى. تەك اباي عانا ارا تۇسەدى. سول كەزىندە قىز سوزىنەن، سەرتىنەن تايمايدى. اباقتىدا وتىرسا دا مويىمايدى. حاليوللا دا زار-مۇڭىن شاعادى. قاتال ۇكىم ورىندالادى. ەكەۋىن قوسپايدى. قۇنانبايدىڭ قاتالدىعىنا، كاتىگەز مىنەزىنە رەنجىپ، ءارى عاشىعىنان ايرىلعان حاليوللا اۋىلعا سوقپاي، سول بەتىندە ومبىعا كەتىپ قالادى. قىز بەن ەكەۋى ولەڭمەن حات جازىسىپتى. اعايىندارىنىڭ قورلىعى مەن قوقان-لوققىسىنان قاتتى ازاپ شەگىپ، شوشىنىپ قالعان قىز شەرمەندە كۇيگە شىداماي ەسىنەن اداسادى. ونىڭ قىزبا اۋرۋعا شالدىققانىن ەستىپ، ءوزى دە قۇسالانىپ 1870 جىلى 2 شىلدەدە قايتىس بولادى.

ولەر الدىندا ابايعا حات جازىپتى (حالەلدىڭ ءبىر حاتىن اكادەميك ءا. مارعۇلان لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بەرەزيننىڭ ارحيۆىنەن تاپقان – ت. ج.) وندا ءوزىنىڭ ۇزاماي و دۇنيەگە اتتاناتىنىن ايتىپ، ءوزىن شىڭعىستىڭ قارا داۋىلىنىڭ ۇنىنە سالىپ، اششى داۋىسپەن جوقتاۋىن ءوتىنىپتى. «ول مەنىڭ قۇسالى ءومىرىمنىن ءۇنى. كوزگە ەشكىم جاس الماسىن» – دەپتى. سونداي-اق سول جاقتا ءجۇرىپ، ءوز اتا-باباسىنىن قاتىگەزدىگىن سۋرەتتەيتىن تاريحي داستان دا جازسا كەرەك. ايتقانداي، حات سوڭىنان قايعىلى حابار ىلەسە كەلەدى. حاليوللانىڭ سۇيەگىن قۇنانباي ومبىدان اتپەن الدىرادى. «اباي جولىنداعى» كەزدەسەتىن سارىاپا داۋىلدىڭ داۋىسىن سالادى. الدىن الا سۇيەك كەلگەنشە وزگەلەرگە دە (ايەلدەرگە) ۇيرەتىپ، ءۇش جىل بويى كۇنىنە ءبىر ۋاقىت جوقتاپ وتىرىپتى.

مىنە، «قاراكوزدەگى» قىزدىڭ سۇيگەن، جۇرەگى قالاعان سىرىمنان ايىرىلعاننان سوڭعى جىندانۋ ستسەناسى وسى وقيعادان الىنعان. وعان نەگىزگى دالەل: جوعارىداعى حاليوللا مەن ايعانىمنىڭ تاعدىرىنىڭ پەسامەن استاسىپ جاتۋى. مۇحتار اۋەزوۆ سول مۇڭلىقتاردىڭ ومىرىمەن جاقسى تانىس. ول – ەندى اۆتوردىڭ كوركەمدىك وي ەكشەۋىنىڭ ەنشىسىندەگى ماسەلە.

حاليوللانىڭ تاعدىرىن ءابىش جيرەنشين دە بىلگەنى اباي شىعارمالارى جيناعىنىڭ 1961 جىلعى باسىلىمىندا ءبىراز دەرەك كەلتىرەدى. وسى وقيعانى ۇلى جازۋشىنىڭ وزىنەن ەستىگەن قاريا، حاليوللانىڭ ءبىر انادان تۋعان نەمەرە ءىنىسى احات شاكەرىمۇلى قۇدايبەرديەۆ بىلاي دەيدى: (اڭگىمە 1976 جىلى جازىپ الىندى. احات قۇدايبەرديەۆتىڭ كوزى تىرىسىندە جيناقتا جاريالاندى – ت. ج.)

– «قاراكوزدىڭ» سوڭعى ءتۇيىنى حاليوللانىڭ ومىرىنەن الىنعانىن مۇحاڭ وڭاشا ءبىر اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا ماعان سىر عىپ ايتقان. رومانداعى   دارمەن – ماكەن اراسىنداعى وقيعانى نەگە وزگەرتىپ كىرىستىرۋىنىڭ سەبەبىن دە ەسكەرتكەن. اباي وبرازىن بيىكتەتە ءتۇسۋ ءۇشىن عوي. حاليوللانىڭ سەمەيدەگى سوتىنا اباي اعا ارالاسقان. بىراق ءدىني جولدى قاتتى ۇستاعان قوس اكە – ءتىنىباي مەن قۇنانباي جاستارعا ەسە-تەڭدىك بەرمەپتى. بار قولىنان كەلگەنى حاليوللانى ۇلكەن شىعىننان، داۋدان قۇتقارىپتى. ءتىنىباي تۇقىمى قۋعىنشى اسكەرگە جۇمسالعان قارجى مەن سوت شىعىنىن حالەلگە (حاليوللاعا – ت. ج.) جۇكتەپتى. ءبىر كومەگى تيەر دەگەن ۇمىتپەن ونى حالەل ءوز موينىنا الىپ; قول حات جازىپ بەرىپتى. اباي قالاعا كەلگەندە كەپىلدەمە سەمەيدىڭ باس حازىرەتىندە ەكەن. سالەم بەرگەن بولىپ بارىپتى. حازىرەتتەن:

– قولحات جالعان شىعار. كورسەت – دەپ وتىنەدى.

– مىنەكي، – دەپ ۇسىنعان قاعازدى كۇلدەي عىپ جىرتىپ تاستاپتى.

– ويباي، اباي، پايعامبار الدىندا تەك كۇناعا عانا باتىردىڭ، موينىڭا سەن ال، – دەگەندە:

– جوق، حازىرەت، كۇنادان ەندى ارىلدىڭ. ايتپەسە ەكى جاستىڭ كوز جاسى سەنىڭ موينىڭدا قالاتىن ەدى، – دەپتى.

ەكىنشى ءبىر ەسىمدە قالعان اڭگىمە، زەرە اپامىز حالەلدىڭ جىلى وتكەن سوڭ، ونىڭ مۇلىكتەرىن بالالارىنا ۇلەستىرىپ بەرىپتى. بىرەۋى قىلىشىن، بىرەۋى بەلدىگىن، بىرەۋى وفيتسەرلىك كيىمىن الىپتى. زەرە: «قاراعىم ابايجان، قايسىسىن الاسىڭ» دەگەندە «اجە، ماعان ءۇيۋلى جاتقان كىتابىن بەرىڭىز»، دەپ كىتاپتارىن قالاپ الىپتى، حاليوللا جونىندەگى ماعلۇماتىم وسى. ال، وقيعاسى دا جوعارىداعىداي، – دەدى احاڭ.

اۋەل باستا مۇحتار اۋەزوۆ حاليوللا ءومىرىن ءوز اتىمەن جازۋدى ۇيعارىپ جوسپار دا جاساپتى. وندا: «ءتىنىباي ءۇيى. قالا جاسىنىڭ قىزىعى. وقۋدان   كەلگەن حالەل، ءتىنىباي قىزىمەن ەكى اراسى. قازاق جايىن بىلمەيدى. ءتىنىباي قىزىن الىپ قاشادى. اباي اياكوزگە قۋىپ بارعان. الىپ قايتادى. حالەل مىنەزسىز تورەشىك. اباي ۇرسادى» – دەپ كورسەتىپتى. بىراق وبرازدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ماقساتىمەن بۇل وقيعانى دارمەن بەينەسىن اشا ءتۇسۋ ءۇشىن قولدانعان. جازۋشىنىڭ حاليوللاعا ەرەكشە كوڭىل قويۋى – جوعارىداعى وقيعانىڭ شىن ەكەندىگىن دالەلدەيدى. «قاراكوز» اشىقتىقتىڭ سالدارىنان جىندى بولادى. اشىق بولعان كىسى جىندى بولا ما ەكەن. قازاق بالاسىندا ءبىر-بىرىنە اشىق بولىپ جىندى بولعاندار بار ما، جىندى بولسا – كىمدەر بولدى؟ –دەگەن   جۇماباي جولداستىڭ دا «ايىپتاۋىنا» بەرەر جاۋاپ وسى.

حاليوللا – قۇنانبايدىڭ بايبىشەسى ايقىزدان تۋعان. ول ومبى، ماسكەۋ قالالارىنان اۋىلعا ورالعاندا شەتەل جانە ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن الىپ كەلىپ، مازمۇنىن جۇرتقا ايتىپ بەرىپ وتىرعان. ول تۋرالى 1896 جىلى «رۋسسكوە بوگاتستۆودا» وقىمىستى عالىم گ. ن. پوتانين سۇيىنە بايانداعان. «ماعان ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن، سەمەي ماڭىندا تۋعان، قىردا تۇرعان قازاقتىڭ ءبىر سۇلتانى (وسى كۇندە قايتىس بولعان وسكەنباەۆ) تۋرالى بىرەۋ اڭگىمە ايتتى. ول كەشكە جاقىن وزدەرىنىڭ جەرلەستەرىنە ورىس روماندارى مەن پوۆەستەرىنىڭ مازمۇنىن تۇسىندىرەدى ەكەن، ال قازاقتار ونى سوندايلىق ىنتامەن ەلتي تىڭداپ، ودان ايتقاندارىن جازىپ بەرۋدى وتىنەدى، سونىڭ ارقاسىندا تۋرگەنەۆ، لەرمونتوۆ، تولستوي، تاعى باسقالاردىڭ شىعارمالارىن ويشا اۋدارعان داپتەرلەر پايدا بولعان. كەيدە مۇنداي ادەبيەت كەشتەرىندە كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ءوزارا تالاستار تۋاتىن، كورگەن ادامداردىڭ ايتۋىنشا سول كەزدە وسكەنباەۆ ورىس بەدەلىنە سۇيەنەدى ەكەن دە: «تىڭداڭىزدار، بۇل جونىندە ورىستىڭ بەلگىلى سىنشىسى بەلينسكي نە دەيدى ەكەن»: نە بولماسا: «بۇل جونىندە ورىس سىنشىسى دوبروليۋبوۆ بىلاي دەگەن» – دەپ تۇسىنىك بەرىپ وتىرىپتى»، دەپ جازدى گ. ن. پوتانين جۋرنالداعى ماقالاسىندا.

تاربيەلى، ءبىلىمدى حاليوللا وسكەنباەۆ شىڭعىس وڭىرىنە تۇڭعىش رەت اعاسى ابايدان بۇرىن ورىس ادەبيەتىنىڭ لەبىن، تىنىسىن، ءۇردىستى ۇلگىسىن اكەلگەن. بۇل ءداستۇردى كەيىن اباي ودان ءارى جالعاستىردى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا حاليوللا شوقاننىن ۇستازى ن. ف. كوستىلەتسكيگە «ەڭلىك-كەبەك»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىن، جيرەنشە شەشەننىڭ اڭگىمەلەرىن ايتىپ بەرگەن. كوستىلەتسكيدىڭ، دوسى، پروفەسسور بەرەزيننىڭ ارحيۆىنەن حاليوللانىڭ حاتى تابىلۋىنىڭ ءوزى وسى تۇجىرىمدى راستايدى.

اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ قولجازبالارىنىن: ىشىندە بۇركەنشىك اتپەن جازىلعان، رەسەي گازەتتەرىندە جاريالانعان كوپتەگەن ماتەريالدار ساقتالعان. «حان تاۋى تۋرالى اڭىز» ماقالاسىن بىزگە وقىپ بەرىپ ەدى. شى-عىستانۋشى عالىمدار ن. يادرينتسەۆ پەن ن. ناۋموۆ حاليوللانىڭ قولجازبالارىن جيناستىرعان، كادەت كورپۋسىندا وقي ءجۇرىپ، ەل اڭىزىن باسپاسوزگە، نە عالىمدارعا جولداپ وتىرعان. قالايدا، ءومىرى ەرتە ۇزىلگەن حاليوللا وسكەنباەۆ تۋرالى وسىنشاما دەرەكتەردىڭ جينالۋى، ونىن جاس كەزىنىڭ وزىندە ۇلكەن تالانت يەسى بولعاندىعىن بايقاتادى. قۇنانبايدىڭ ءوزى دە ەرەكشە ءۇمىت ارتىپتى. جالىنداعان جاس ءومىردىڭ جۇرەك وتى ەرتە ءوشتى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاراكوز» پەساسىنىڭ تۇجىرىمىنا ءومىرى ارقاۋ ەتىپ الىنعان حاليوللا وسكەنباەۆ جونىندەگى ارحيۆ دەرەكتەرى مەن ەل اۋزىنداعى اڭگىمە، مىنە، وسىنداي.

ال ەكىنشى پروتوتيپ...

...ول – سارىارقانى انگە بولەگەن كۇمىس كومەي سال ءبىرجاننىڭ سەرىگى،    كەزىندە سەرىلىك قۇرىپ، قىزىلدى-جاسىلدى كيىنىپ، استىنداعى سايگۇلىكتەرىنىڭ جال-قۇيرىعىنا ءتۇرلى ءتۇستى شۇبەرەك تاعىپ، ءسان-ساۋىقتىڭ دۋى بولعان ءامىر قۇدايبەرديەۆ. بۇل دا حاليوللانىڭ ءىنىسى. شاكەرىم اقىننىڭ تۋعان اعاسى.   قۇنانبايدىڭ ۇلكەن بايبىشەسى كۇنكەدەن تۋعان جالعىز ۇلى قۇدايبەردىنىڭ بالاسى. ءامىر جەتى جاسىندا جەتىم قالىپ، ۇلكەن ءۇيدىڭ ەركەسى اتانىپ وسەدى. ءوزى وتكىر، وجەت، ونەرلى ەكەن. بوزبالا شاعىنان ءان ايتىپ، 30-40 جاس جىگىتتى قاسىنا ەرتىپ، ارقانى اسەم اۋەنگە بولەپ، ەل-جۇرت ارالاعان. ونىڭ سالدىق ونەرىنە قۇنانباي نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قاتتى ازاپقا سالىپ، اربانىڭ ارتىنا تاڭىپ   تاستاعان. سوندا دا وتكىر تىلىمەن قۇنانبايدى تۇيرەپ، العان بەتىنەن قايتپاعان. ءامىردىڭ سالدىق ونەرى، ۇمىتەي قىزبەن اراداعى مەيىرىمگە تولى قيماس ماحابباتى، «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «جايلاۋدا»، «وقاپتا» اتتى تاراۋلارىندا تامىلجىتا سۋرەتتەلگەن. سونداعى بولىمدە ءامىر مەن ۇمىتەيدىڭ عاشىقتىق سىرى كەڭ تولعانىپ، مۇڭلى سىرعا ۇلاسادى. بۇل وقشاۋ ۇزىكتەگى وقيعا «قاراكوزدىڭ» سيۋجەتىمەن ساباقتاس. اسىرەسە، ەكى اسىقتىڭ وڭاشادا تابىسىپ، مۇڭ-شەرىن اعىتىپ تۇرعان جەرىندەگى قىز كۇيەۋىنىڭ ۇستاپ الۋى، سوندا دا ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنەن اجىراماۋى، ءتىپتى كەيبىر سويلەمدەر مەن ديالوگتارعا دەيىن وتە ۇقساس. ارينە، ەكى شىعارمادا ايىرماشىلىقتار دا بار. ول پروزا مەن دراماتۋرگيا سياقتى ادەبيەتتىڭ ەكى ۇداي جانرىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىناي تۋىنداعان وزگەرىستەر.

روماندا دا، درامادا دا، ءامىر مەن ۇمىتەي، سىرىم مەم مەن قاراكوز اتالاس، تۋىستىعى جەتى اتادان بارىپ توعىسادى. ەكەۋى دە ءبىر اۋىلدان. قوس شىعارمادا دا قىزدىڭ ۇزاتىلۋ ءساتى سۋرەتتەلەدى.

دەمەك، ءامىر مەن ۇمىتەي تاعدىرى «قاراكوز» تراگەدياسىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە كوركەم ماتەريال رەتىندە جەلى تارتقان. ارينە، «قايعىلى حال» ەپوپەياداعى تاراۋدان جيىرما بەس جىلداي بۇرىن جازىلدى. جازۋشىنىڭ شە-بەرلىگى دە ءوسىپ، دەرەكتى وقيعاعا وزگەشە تىڭ، تولىسقان كوزقاراسپەن كەلدى. اباي ومىرىنە وزەكتەستىرە ءوردى. دەگەنمەن دە، سيۋجەت سارابى قابىسا دامىپ، قاتارلاسا كوگەندەلگەن. ءتىل كەستەسىندەگى سارىن دا توركىندەس. تەك درامادا ءسوز سالماعى قاتقىلداۋ، سالماقتى، شيراق، سويلەمدەر ىقشام. ەپوپەيادا سىرلى ساز، ويلى ءورىس، تەرەڭ تولعاۋ باسىم.

قاشان دا كوركەم شىعارمانىڭ ءوز شىندىعى بار. ول قالامگەردىڭ شىعارماشىلىق قيالىنىڭ شارىقتاۋىنا، شىعارمانىڭ نەگىزگى ماقساتىنا، كەيىپكەردىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسىندا، وقيعا ورىسىنە قاراي ءورىس تاۋىپ، ءوربىپ، قۇبىلىپ وتىرادى. بۇل، ارينە، تاريحي شىندىقتان باس تارتۋ ەمەس، قايتا سول وقيعانى كوركەم تىلمەن، قيسىندى جۇيەمەن مول ماعلۋمات اڭعارتىپ، جۇرەكتە ءىز قالدىراتىنداي ەتىپ سۋرەتتەۋ ماقساتىنان تۋىندايتىن بايسالدى بايلام. كوركەم تۋىندىعا اۋاداي قاجەت قاسيەت. م. اۋەزوۆتىڭ ءوزى ايتقانداي «كوركەم قيالعا ەركىن ەرىك بەرگەن»، ابايدىڭ نەمەرەلەس باۋىرى احات شاكەرىمۇلى قۇدايبەرديەۆ جوعارىداعى وقيعانىڭ ومىردە قالاي ورىستەگەنى حاقىندا قىزىقتى ءبىر دەرەك ايتتى. احات اقساقالدىڭ اكەسى شاكەرىم مەن ءامىر ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان. ەكەۋى دە قۇدايبەردىنىڭ بالاسى. ءامىردىڭ جەكە ءومىرىن دە احات قۇدايبەرديەۆ جاقسى بىلەدى. ءامىردىڭ ءومىرى لاپ ەتىپ جانىپ، شوعىنىڭ قىزۋى تەز كۇيدىرىپ، تەز وشەتىن سەكسەۋىل سياقتى عوي. لاۋلادى دا ءوشتى. عۇمىرى از بولدى. اباي «ءوزى دە ورتەنىپ تۋراتىن»، – دەپ ەسىنە الادى ەكەن. ەپوپەيادا وسى جايدا: «...ابايدىڭ ەڭ ءبىر قادىرلەس اعاسى قۇدايبەردى جاستاي ولگەندە، سودان جەتىم قالعان بەس بالانىڭ ورتانشىسى ءامىر بولاتىن. قۇدايبەردى ولەردە اباي وعان; «بالالاردى اكە ورنىنا باعۋ، – قارىزىمىز بولار»، دەپ، «جەتىمدىك كورسەتپەيمىن» دەپ انت ەتكەندەي بولاتىن. ايت-قانىنداي، اباي سودان بەرى قۇدايبەردى بالالارىن وزىمەن تۋىسقان وسپاننان دا، ءوز بالالارىنان دا قاتتى ەركەلەتەتىن. ال ءامىر بولسا، سول بالالاردىڭ ىشىندەگى ءانشى، ونەرلىسى بوپ كەلەدى. ەركە، سەرىلىگى دە بار. وزىندە شالقىپ، سەرپىپ شىعارلىقتاي ءبىر شىعىمى بار، دامەلى جاس. اسا تىلەۋلەس اعاسى اباي ونىڭ الدىنان شىقپايدى جانە ەشكىمگە بەتىن دە قاقتىرمايدى» – دەپ بايىپتى باياندالعان. ءبىرجاننىڭ ۇلگىسىن كورىپ، انشىلىك تاربيەسىن العان.

ءامىر دە سالدىق قۇرىپ، قىزىل-جاسىل كيىنگەن، دومبىرالارىنا ۇكى تاققان، استىنداعى اتتارىنىڭ جال-قۇيرىعىنا شۇبەرەك بايلاپ، ونەردى ومىرلىك ماقسات ەتكەن، شىڭعىس ءوڭىرىنىڭ 30-40 جاستارىن بىرىكتىرىپ، قاتار تۇزەپ، ءسان-ساۋىق قۇرىپ جۇرەدى ەكەن. ءبىزدىڭ اۋىلداعى جاقىن ءبىر اعايىننىڭ قىزىنا عاشىق بولىپتى. بۇل ەكەۋى دە قاجى اتانعان كۇنەكەڭنىڭ جۇرەگىنە تىكەندەي قادالادى. قودار – قامقا وقيعاسىن ەسىنە سالىپ، ءوز تەنتەگىڭدى قايتەسىن دەگەن يشارا ءبىلدىرىپ، ەمەۋرىن تانىتقاندار دا شىعادى. ءبىر جولى بارلىق سالدارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءوزارا دايىندىق جاساپ، قىزىلدى-جاسىلدى كيىنىپ، ەندى جاڭا ساپارعا اتتانعالى جاتقاندا قۇنانباي ماي اپامدى (سول كەزدەگى قۇنانباي اۋلەتى نۇرعانىم توقالدى وسىلاي اتاعان – ت. ج.) امىرگە جىبەرىپ، وزىنە شاقىرتىپتى. مايباساردىڭ ۇلى، ءانشى، سكريپكاشى مۇحامەدجان ەكەۋى قۇنانبايعا سالەم بەرە كەلىپتى.

ولار تابالدىرىقتان اتتار اتتاماستان قاھارىن توگىپ:

– سەندەر نە ىستەپ جۇرسىڭدەر؟ نەگە ەلدى ازدىرىپ، جۇرتتى توزدىراسىڭدار؟ توقتاتىڭدار! – دەپتى.

ولاردىڭ سالدىق ونەرىن ەستىسە دە قۇنانباي اتامىز ءالى كورمەگەن ەكەن. سونى پايدالانىپ وجەت تە وتكىر ءامىر ءسوزىن ءىلىپ اكەتىپتى:

– جالا عوي، اكە. ونى قايدان بىلەسىز؟

– بىلەم، ءبارى دە ماعلۇم ماعان.

– كوزبەن كورمەسەڭىز وتىرىك بولعانى. اي استىندا قىلاڭ مىنگەن جىگىتتى   قايدان بىلەسىڭ. باران ءمىنىپ، قاي جاققا بارىپ ەدىڭىز، – دەگەندە، شىداي الماي اشۋلانادى دا اتشىسىن شاقىرتادى.

– ءتايت، بەتباق! ءاي، مىرزاقان! ەكى-ءۇش كىسى شاقىرىپ كەل دە، بايلا مىنا ەكەۋىن. قانە كىم قولىمدى قاعار ەكەن! بول، شاقىر كىسىلەردى!..

– شاقىرتىپ اۋرە بولماڭىز. ءسىز ايتتىڭىز، ءبىز كوندىك. قارسىلىق كورسەتپەيمىز. مىرزاقان بايلاسا دا جەتەدى عوي، – دەيدى ءامىر ەكىلەنىپ.

– بايلا! اربانىڭ ارتىنا ارقان سالىپ تارتىڭدار! قاجىنىڭ ۇكىمى ورىندالادى. ءامىر مەن مۇحامەدجاننىڭ قوس قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ، كەۋدەلەرىنەن وراپ الىپ، تەرەزەدەن ارقاندى سىرتقا شىعارىپ، پاۋەسكەگە ىلەدى دە جەگۋلى دايىن اتتى جەتەكتەي تارتادى. ەكى جىگىتتىڭ دە كەۋدەسى قىسىلىپ، ەتتەرى كوگەرىپ، تالاۋراپ كەتەدى. سوندا نۇرعانىم ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ قۇنانبايدان ساۋعا سۇراپ:

– جەتى جاستا قالعان جەتىمىڭ ەمەس پە، كەشسەڭشى. اياۋشىلىق جاساساڭشى، – دەپ ۇمتىلعاندا، ونى:

– كەت! – دەپ كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەردى.

اربانىن شەن تەمىرىنە بايلانعان ارقانعا تارتىلعان ءامىر مەن مۇحامەدجان سول كۇيى ءبىراز تۇرادى. قۇنانباي ناماز وقۋعا كىرىسكەندە مىرزاقان ارقاندى بوساتادى. تىنىس العان ءامىر اشىنىپ:

– ءاي، مۇحامەدجان ونەرىڭ وتكىر دە، ءوزىڭ جاسىقسىڭ. ەڭسەڭدى تۇسىرمە. كوتەر باسىڭدى! مەن ءبىر ءان باستايمىن. سەن قوسىل. وسى شال قايتەر ەكەن، كورەيىك. ءوزى ناماز وقىپ وتىر. سونى بۇزايىق. ايتەۋىر ءدىنسىز دەيدى. ال كەتتىك، – دەيدى دە ءوزىنىڭ «سىپىرا بويداق» دەگەن ءانىن سىزىلتىپ شىرقاي جونەلەدى. وعان قوڭىر داۋىستى مۇحامەدجان دا ىلەسەدى. ول ءاننىڭ ءسوزى بىلاي:

سالعانىم سالقارا اتقا ومىلدىرىك،

ورتەڭنەن جىلقى ايدادىم توگىلدىرىپ.

بولعاندا جاڭا تانىس قاراعىم-اي،

كەتتىڭ-اۋ قابىرعامدى سوگىلدىرىپ.

سىپىرا بويداق، سىلقىلداق،

بۋىنى جوق، بىلقىلداق.

كەرىم جەڭگەي، كەربەز قىز،

ولتىرەدى قۋتىڭداپ.

قارشىعام قازعا سالسام قاز ىلەدى،

جيىلىپ قىز، بوزبالا ءبىر جۇرەدى.

قۇداي-اۋ جاس كۇنىمدە ءولىم بەرمە،

كول شايقاپ، جەم جەيتۇعىن مەزگىل ەدى.

ويماق اۋىز، كۇلىم كوز،

قاي ۋاقىتتا بولار كەز.

ويناپ كۇلىپ قالايىن،

جاستىق داۋرەن وتەر تەز.

 

شاريعات ءۇردىسى بويىنشا ناماز وقىعاندا ەشكىم بوگەت جاساماۋ كەرەك جانە الاڭداماۋ قاجەت. قاجى مىناعان نە ىستەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ، بار بولعانى باسىن ءسال وڭعا بۇرىپ، نامازىن ءۇزىپ:

– ءاي، مىرزاقان، مىنا باتشاعار كاپىرلەردى بوسات. دىننەن بەزگەنگە داۋا جوق، – دەپتى دە اياتىن جالعاستىرا بەرىپتى” – دەپ اياقتادى ءسوزىن احات قاريا.

مىنە، اۋەزوۆ سۋرەتتەگەن وقيعا وسى جايتتان وركەن جايىپ، قيال قۇسىنىڭ شيىرشىق اتقان وقيعاعا ۇلاسقان. قۇنانبايدىڭ ءامىردى جازالاۋ سەبەبى، نۇرعانىمنىڭ اراشا ءتۇسۋى، مىرزاقاننىڭ ەكى جاسقا تىنىس الدىرۋى روماندا شيراق تا، شىنايى كوركەم ورنەكپەن ادىپتەلگەن. ءتىپتى ءامىردىڭ ءوز اتاسىنا كەكتەنە ايتقان “كوپسىنگەنىڭ تىرىلىك بولسا، ءوزى الار. بۇيىرار ولىمىنە بۇيىردىڭ عوي، بىراق وكىنبەيمىن. وتقا ورتەسەڭ دە وكىنبەيمىن” – دەگەن ءسوزى ورايىن تاۋىپ، ورىندى قامتىلعان. بۇل سوزدە ءامىردىڭ ولەڭىندەگى “قۇداي-اۋ جاس كۇنىمدە ءولىم بەرمە” دەگەن جولىنىڭ مازمۇنى جاتىر. “سىپىرا بويداق” ءانىن قۇنانبايعا وسى وقيعا بارىسىندا مۇحامەدجان ەكەۋىنىڭ بىرىگىپ شىرقاعانىن اۋەزوۆ بىلگەن.

وعان احات قۇدايبەرديەۆ اقساقالدىڭ ءسوزى كۋا. ءامىر قۇنانباي قاقتىعىسى ارقىلى ابايدىڭ ءادىل دە، تۋراشىلدىق بەينەسىن، جات تۇگىل جاقىنىنا وزبىرلىقتىڭ تىزگىنىن بەرمەنتىن، ەل قامىن ويلاعان ازاماتتىڭ ەر قيمىلىن دارالاپ كورسەتۋ ماقساتىمەن ادەيى وزەكتى وقيعانى اسىرەلەپ، اسەرلەپ بايانداعان. ءدال وسى بولىمنەن جاڭا اباي، ەل ابايى بوي تانىتقان. ەكى زامان، ەكى كوزقاراس تەكەتىرەسكەن تۇس.

سال-سەرى ءامىر قۇدايبەردى ۇلى 27 جاسىندا اۋىرىپ، سودان ايىقپاي دۇنيەدەن كەتكەن. ول ەكى ايەل العان. اقىماي اتتى ايەلى كەيىن باسقا ادامعا تۇرمىسقا شىققان. ءامىردىڭ قىستاۋى – جيدەبايداعى قۇنانباي اۋىلىنىڭ ماڭىندا بولعان. ءوزى قۇدايبەردىنىڭ زيراتىنا جەرلەنگەن.

جاستايىنان قىرشىنان قيىلسا دا ءامىردىڭ اندەرى ونىڭ قىسقا عۇمىرىن ودان ءارى جالعاستىرعان. قالىڭ قاۋىمنىڭ جۇرەگىندە قاتتالىپ، كەيبىر مۇراسى بۇگىنگە جەتىپ وتىر. «اباي جولىنداعى» ءبىرجان سالدىڭ اۋەلەتە شىرقايتىن «قوزى كوش» ءانى وسى امىردىكى. قىنجىلاتىن جاي سول: ءامىر اندەرىنىڭ اۋەنى ساقتالمادى. مۇمكىن، ەل ىشىندە بىلەتىن كونە كوزدەر بار دا شىعار. بىراق ونى نوتاعا ءتۇسىرتۋ ماسەلەسى مەن ىزدەۋ جۇمىستارى جۇزەگە اسىرىلعان جوق. اندەرىنىڭ سوزدەرى دە ءىشىنارا ساقتالعان.

شىركىن-اي، قازاق ءانىنىڭ جاس قارشىعاسىنىڭ كوكىرەگىن جارىپ شىققان ءاننىڭ اۋەنىنىڭ دە شىڭعىس اسپانىنا ءسىنىپ، ماڭگى وشكەنى مە؟!

ءامىردىڭ ونەرلەس سەرىگى مۇحامەدجان مايباسار ۇلى حاقىندا بىرەر ءسوز. ول ءانشى، سكريپكاشى. قوڭىر داۋسى بولعان. ءامىر شىرقايتىن «بوز قويان» سونىڭ تەل تۋىندىسى. كەيىنگى ۇرپاققا جەتكەن ءبىراز مۇراسى بار. ماكەن تۇراعۇل قىزى مۇحامەدجاننىڭ ءبىراز اۋەنىنىڭ ماقامىن، ءسوزىن كوكىرەگىندە ساقتاعان.

سىرت كوزگە «قاراكوزدىڭ» وقيعاسى وسىمەن تۇگەلدەنگەن ءتارىزدى. نەگىزگى وقيعا، ءىس-ارەكەت، تارتىس – ءبارى دە حاليوللا مەن ءامىردىڭ ومىرىنەن ءورىلىپ بىتكەن ءتارىزدى. بىراق شىڭعىس وڭىرىندەگى ءومىر سۇرگەن تاعى ءبىر قوس مۇڭلىقتىڭ – نيازبەك پەن عاليانىڭ قايعىلى قاسىرەتتى حيكاياسى ەرىكسىز نازار اۋدارادى. توعجان ارۋ ۇزاتىلىپ بارعان شاعان وزەنىنىڭ بويىندا وسكەن ەكى جاس ءبىر-بىرىنە قوسىلا الماي، ارماندا وتەدى. عاليا قۇسالانىپ، دەرتكە ۇشىرايدى. اكە-شەشەسى وڭاشا ۇيگە قاماپ قويىپ، ۇشىقتاۋعا كىرىسەدى. باقسى بالگەردىڭ داۋاسىز ەمى ارماندى ارۋدى ەسىنەن تاندىرىپ، شەرمەندە حالگە تۇسىرەدى. شاعاننىڭ توعايىن ارالاپ، بىرەسە ساق-ساق كۇلىپ، بىرەسە جىلاپ، بۇتادان قورقىپ، شوشىمالى اۋرۋعا ۇشىرايدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: «توعاي! قالىڭ توعاي! نيازبەك!» – دەپ قايتالاۋدان تانبايدى. سول بەيشارالىق كۇيدەن قالپىنا كەلە الماي، دالادا اداسىپ ءولىپتى.

بۇل وقيعانى سەمەي وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىنا قاراستى شاعان سەلوسىنىڭ تۇرعىنى مۇقان اسقاروۆ ايتىپ بەردى.

وقيعا توڭكەرىس قارساڭىندا بولىپتى. مۇحتار اۋەزوۆ جاس كەزىندە شاعان وزەنىنىڭ جاعاسىنا تالاي ات باسىن تىرەگەن. «وقىعان ازامات»، «قىر اڭگىمەلەرى»، «قارالى سۇلۋ» اڭگىمەلەرىنىڭ پروتوتيپتەرىنىڭ مەكەنى بۇل. سورلى عاليانىڭ قاسىرەتىن ەستىگەن. قالامگەر جۇرەگىن تەبىرەنتكەن. اسىرەسە تراگەديانىڭ سوڭعى كورىنىسىندەگى قاراكوزدىڭ شوشىنۋى، توعايدى ءجيى-ءجيى ايتۋى، ساندىراقتاۋلارى عاليانىڭ مۇشكىل ءحالىن كوزگە ەلەستەتەدى. وي ءيىرىمى، ءسوز تولعامى، سۋرەتتەۋدىڭ دالدىگى مۇحتاردىڭ بۇل وقيعانى دا وزىنشە پايدالانعاندىعىن مەگزەيدى. وسىنىڭ بارلىعى قاراكوز – تيپتىك بەينە دەگەن ۇعىمعا سايادى. اۋەزوۆ مول ماتەريالدى كەڭ تولعاپ، قيىننان قيىستىرىپ، ۇشتاستىرا قولدانعان.

ءتورتىنشى تۇجىرىم...

اتالمىش جايلارعا قاراعاندا سوڭعى توپشىلاۋ وقىرمانعا تانىس، اۆتوردىڭ جەكە ومىرىندەگى قۇبىلىستاردىڭ، اسەرىنە، سەزىمدىك تەبىرەنىستەرگە قاتىستى تارقاتىلادى. باعدارلاپ بايىبىنا بارساق پروتوتيپتىك نەگىزدەن گورى، شىعارماشىلىق ينتۋيتسيانى، جازۋشىنىڭ كوڭىل-كۇيىن، قولىنا قالام الۋعا اسەر ەتكەن ىزدەنىستەردىڭ ءىزىن اڭعارتادى. وقىرمان قاۋىمىنىڭ اراسىندا، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى مەن قالامگەرلەردىڭ، سونىمەن قاتار سوناۋ ءبىر جىلدارى ەتەنە ارالاسقان ادامدار دا «قاراكوزدىڭ» جازىلۋ تاريحىنىڭ سەبەپتەرى رەتىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كاميلا ماعاۋيا قىزىمەن اجىراسۋ تۇسىنداعى ىشكى ارپالىسىن مەڭزەيدى.

جيىرماسىنشى جىلدارى مۇحتاردىڭ جەكە ومىرىندە، قوعامدىق كوزقاراستارىندا كوپتەگەن قاراما-قايشىلىقتار مەن قيىنشىلىقتاردىڭ، ەلەۋلى وزگەرىستەردىڭ كەزدەسكەنى، «قاراكوزدى» جازۋعا يتەرمەلەگەن تەبىرەنىس كوزى ىلگەرىدەگى بايانداۋ ارقىلى تانىس.

ىشكى تولعانىس تالانت يەسىنە «قاراكوز» تراگەدياسىنىڭ سارىنىن ءدوپ باسىپ، ءساتتى شىعارۋىنا ينتۋيتسيالىق سەزىمنىڭ اسەر ەتكەنى انىق. تەبىرەنىس تولقىنى جان تۇكپىرىنەن قوپارىلىپ شىقپاسا – جۇرەككە جەتپەيدى. ءتىپتى، سۋرەتكەر ءومىر سۇرگەن زاماننان الىس داۋىرلەردى بەينەلەسە دە، ونداعى كەيىپكەرلەرىنە ءوزىنىڭ سەزىم-تۇيسىگى ارقىلى جان ءبىتىردى. كەي تۇستاردا تۆورچەستۆو ادامدارىنىڭ ينتۋيتسياسىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي، كۇنى ەرتەڭ نە بولارىن كوبىنەسە دالمە-ءدال بولجايتىن كورىنەدى. كەيىپكەر مەن ءوز سەزىمىنىڭ استاسىپ، وزگە ادام ءۇشىن ارپالىسۋى شىنايى ونەر يەسىنە ءتان. گەتە «جاس ۆەرتەردىڭ قاسىرەتى» رومانىن شارلوتتە بۋفقا ەسى كەتە عاشىق بوپ، ماحاببات ازابىنا تۇسكەن كەزدە جازىپتى. ءوزىنىڭ ەگىلگەن جۇرەگىنىڭ اششى زاپىرانى ۆەرتەردىڭ قاسىرەتىنە قوسىلعاندا گەتەنى شاراسىزدىق بيلەپ، ومىردەن تۇڭىلەدى. ۆەرتەردىڭ وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋدان باسقا امالى قالماعانىن اڭعارعاندا قاتتى قاپالانادى دا، بۇل دا سونداي شەشىمگە كەلەدى. جان تۇرشىگەرلىك شەشىمدى ازەر جەڭەدى. گەتە: «مەن ءوزىمدى ءوزىم ءولتىرۋ تۋرالى قاتىگەز دە اقىلعا سيىمسىز پيعىلدان باس تارتىپ، ءومىر ءسۇرۋ كەرەك دەپ شەشتىم. بۇل ماقساتتى ەش الاڭسىز جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءوزىمنىڭ بارلىق قاسىرەتىمدى جەتكىزە الاتىنداي پوەتيكالىق شىعارما جازۋىم كەرەك بولدى» – دەپ ەسكە الادى. سونداي تىعىرقا تىرەلگەن شاقتا كۇيەۋگە شىققان ايەلگە عاشىق بولعان، بىراق تىلەگىن قابىلداماعانعا قورلانعان كارل ۆيلگەلم يەرۋزالەم دەگەن جىگىتتىڭ ءوزىن-ءوزى ولتىرگەنىن ەستيدى دە ۆەرتەردىڭ تاعدىرىنا سول وقيعانى تەلىپ بارىپ، رۋحاني ازاپتان قۇتىلادى.

مىنە، مۇحتار «قاراكوزدى» جازعاندا ءدال گەتە سياقتى شەكتەن شىققان شەشىمگە نيەت قىلعان جوق. بىراق، جان دۇنيەسىنىڭ قاتتى كۇيزەلگەنى ايان. ءتىپتى، ول قاراكوز بەينەسىڭدە ەلەستەتكەن كاميلانىڭ ۇزاماي قۇسالىقپەن دۇنيەدەن وتەتىنىن دە ىشتەي سەزگەن سياقتى. ءبىز، تۋرا ماعىناسىندا ەمەس، كوركەمدىك وبرازدىڭ رۋحاني كۇيزەلىسىنىڭ ءتۇڭىلۋ كولليزياسىن ايتىپ وتىرمىز. انىعى سول: «قاراكوزدىڭ» سونشاما «ازاپتى شابىتپەن» جازىلۋىنا وتباسىنىڭ تىرشىلىگىندەگى بۇل وزگەرىستىڭ تىكەلەي اسەرى تيگەنى ءسوزسىز. جانىن جارالاعان «نەمەرەلەستىك» حاقىنداعى عايبات-وسەكتەر دە وتقا ماي قۇيعانداي ورشىتە تۇسكەن. كاميلا تەك پوەتيكالىق بەينە. ال ومىرلىك دەرەكتەردىڭ مۇلدەم باسقا ەكەندىگىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك.

وتكەن ءومىردىڭ ەلەستەرىن ۇمىتۋ قيىن. مۇحتار دا كاميلانىڭ بەينەسىن ەسىنەن شىعارماعان. ونى وزگەلەردەن جاسىرماعان دا. وسى رەتتە كاميلا مەن مۇحتاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى سان-ساققا جۇگىرتكەن الىپ قاشتى پىكىرلەر ورىن الىپ كەلەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ستەنوگرافيستكاسى دانابيكە بايقاداموۆانىڭ «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىنشش 1986 جىلعى، № 7 سانىندا «كەمەل كوڭىلدەگى وشپەگەن شوق» اتتى ماقالاسىنداعى ءبىراز تۇجىرىمدارى سول قاۋەسەتكە قۇرىلعان. مۇحتاردىڭ كاميلا تۋرالى ۇزاق ءارى سۇيىنە-كۇيىنە اڭگىمەلەۋى، ەرەكشە ىستىق ىقىلاسىن اڭعارتۋى شىندىق. الايدا تىم اسىرەلەپ بايانداۋدىڭ ناتيجەسىندە مۇحتارعا دا، كاميلاعا دا وبال جاسايتىن، كولەڭكە تۇسىرەتىن جالا مەن جاڭساقتىقتار بار. سول ابەستىكتەرگە سەنىپ جۇرگەندەر دە، سەنبەسە دە سەنگىسى كەلەتىندەر دە كوپ. بۇل قيانات. سوندىقتان دا، ماقالاداعى قاتە تۇسىنىكتەردىڭ نەگىزگىلەرىن كورسەتە كەتۋدى پارىزىمىز دەپ سانادىق.

ءبىرىنشى: كاميلا – «ابايدىڭ بالاسى جاعىپاردىڭ قىزى» ەمەس. جاعىپاردىڭ جاس مولشەرى – مۇحتارعا قايىن اتا بولارلىقتاي ۇلكەن ەمەس. كاميلا – ماعاۋيانىڭ مارجاننان تۋعان قىزى. مارجان ماعاۋيادان سوڭ ىلە قايتىس بولىپ، كاميلا دامەگويدىڭ، ءدىلدا مەن ايگەرىمنىڭ قولىندا وسكەن. ەكىنشى: كاميلانىڭ دەنساۋلىعى جاس كەزىنەن دىمكاس، ناركەس بولعاندىقتان دا گيمنازيادا وقىماعان. اۋىل مۇعالىمىنەن حات تانىعان. ءۇشىنشى: مۇحتار مەن كاميلا بەسىكتە جاتقاندا ايتتىرىلماعان. 1920 جىلى ۇزاتىلىپ كەتكەن جەرىنەن جاقسىلىق تەلەنوۆ دەگەن بەلگىلى بولشەۆيكتىڭ شىعارعان سوت ۇكىمىمەن مۇحتارعا قوسىلعان. ءتورتىنشى: لەنينگرادقا بارعان ەمەس. دەمەك «ازيا سۇلۋى» اتانۋى، «قوناققا جالعىز بارىپ، كاميلانى ءتۇن ورتاسىندا بىرەۋدىڭ شىعارىپ سالىپ ءجۇرۋى» – قۇر قيالدىڭ جەمىسى. ايرىلىسۋىنىڭ سەبەبىنىڭ ءوزى – كاميلانىڭ الىس جول جۇرە الماۋىندا، لەنينگرادقا بارۋعا كەلىسپەۋىندە، مۇحتاردىڭ ۇنەمى سالت جۇرۋدەن جالىعۋىندا جاتىر ەمەس پە. بەسىنشى: كاميلا مەن ۆالەنتينا نيكولاەۆنانىڭ كەزدەسۋى مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى، 1928 جىلى اباي ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى تاشكەنت، شىمكەنت جاققا كوشكەندە، «مۇحتارمەن كەزدەسىپ قالامىن، نە ىزدەپ كەلەدى» – دەپ كاميلا بارماي، سەمەي قالاسىنداعى بەلاعاشتاعى تۋىسقاندارىندا قالىپ قويعان. مىنە، وسىنىڭ بارلىعى دايەكسىز سوزگە ءورت قويادى. «شوق» ەمەس، ءورت. سول وسەكتىڭ ۇشىعى عوي، ەكەۋىنىڭ اراسىن سۋىتىپ تىنعان. اسىلعا اباي بولعانعا نە جەتسىن.

(جالعاسى بار)

Abai.kz