Abai.kz aqparattyq portalynda "Shynghyshannyng qazaq ekenine qatysty derekterdi Qytay men Resey qalay búrmalady?", "Taghy da Shynghyshannyng qazaq ekenine qatysty derekterding búrmalanuy haqynda..." atty Bekjan Ádenúlynyng maqalalary jariyalanghan edi. Sol materialdardyng jalghasy retinde avtordyng arab tarihshysy Ibn әl Asirding jazbalary negizinde dayyndaghan taghy bir maqalasyn oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

HIII ghasyrdaghy arab tarihshysy Ibn әl Asirding «Kitab әl-kamil fiy-t-ta'riyh» atty enbegi – Shynghyshan joryghy jayly senimdi derekter beretin birden-bir qújat. Ondaghy jariyalanymdar tarihy túlghagha qatysty qazirgi kóptegen dauly mәselelerge nýkte qoyatyn edi. Endi atalghan jazba derekterine zer salsaq: «V etom godu (1220 g) v strany islama yavilisi tatary, bolishoe turkskoe plemya, mesta obitaniya kotorogo gory Tamgadjskiya, okolo Kitaya; mejdu nimy y stranamy musulimanskimy bolee 6 mesyasev. Prichina ih poyavleniya byla takaya: sari iyh, po prozvanii Chingizhan, izvestnyy pod iymenem Temuchina, pokinuv svoy zemli, dvinulsya v strany Turkestana y otpravil partii kupsov y tyrkov s bolishim zapasom serebra, bobrov y dr. veshey v goroda Maverannehra: Samarkand y Buharu, kupiti dlya nego materiy na odejdu. Prishly ony v odin iz turkskih gorodov, prozyvaemyy Otrarom y sostavlyavshiy kraynee vladenie Harezmshaha, u kotorogo tam byl namestniyk. Harezmshah prislal emu prikazanie ubiti iyh, otobrati imushestvo, nahodyasheesya pry niyh, y prislati ego k nemu. On ubil ih y otoslal chto pry nih bylo, a veshey bylo mnogo. Kogda pribylo k Harezmshahu, to on razdelil ego mejdu kupsamy Buhary y Samarkanda y vzyal s nih stoimosti ego. S teh por, kak Harezmshah otnyal Maverannehr u hataysev, byl zagrajden puti iz stran Turkestana y iz teh zemeli, kotorye lejat za niym. V starinu, kogda ety strany prinadlejaly hataysam, tuda uje uspela probratisya takje chasti tatar, a kogda Harezmshah otnyal u hataysev Maverannehr y umertvil iyh, to ety tatary zavladely Turkestanom, Kashgarom, Belyasagunom y dr. y staly hoditi voynoy na voyska Harezmshaha. (To esti), Chingizhan uje priyshel v Turkestan y ovladel Kashgarom, Belyasagunom y vsey stranoy. On vygnal iz nee prejnih tatar; ne sohranilosi o nih izvestiya y ne ostalosi ot nih sleda, a razbrelisi oni, kak eto sluchilosi s hataysamiy. Vot pochemu on (Horezmshah) zapretil privoziti ot nih odejdy y proch... Potreboval on k sebe Shihaba Hivinskogo, a eto byl otlichnyy pravoved, polizovavshiysya bolishim pochetom u Harezmshaha. Predstal on pered nim y skazal Harezmshah emu: «sluchilosi velikoe delo; neobhodimo podumati o nem. Poday svoe mnenie o tom, kak nam postupiti. Delo vot v chem: na nas dvinulsya vrag iz turkskogo kraya, v beschislennom mnojestve».

Shynghyshan halqynyng týrkilerding tatar taypasy ekeni anyq jazylghan. Demek, tarihy túlgha da, onyng eli de – týrkiler, olardy «halha-manghol» degizgen – Reseding zymiyan sayasaty. Shynghyshan eli men músylman Maurenahr ólkesining arasy alty ailyq jol eken. Yaghni, onyng eli qazirgi Mangholiya aimaghy ekeni anyq. Shynghyshan Otyrar oqighasyna deyin Týrkistan, Qashqar, Talasaghyn (Balasaghyn) jәne t.b.aymaqtardy baghyndyryp qoyghanyn kórsetedi. Yaghni, Shynghyshan qazirgi Qazaqstan men Shynjan aimaqtaryn Otyrar oqighasynan búryn jaulap alghan. Bizding aimaqty odan búryn Qúz han As Shyng eli (hatay-hazaq) biylegenin, olardy jengen Tatar elin Shynghyshan quyp shyqqanyn eskertip ótedi. Shynghyshan Maurenahr aimaghyna saudagerler men týrkilerdi jibergen (osylaysha, Shynghyshan eli týrkiler ekenin taghy bayqatady). Horezmshah óz kenesshisine týrkiler elinen kóp jau qoly kele jatqanyn aityp, kenes súraghanyn jazghan (osy tústa Shynghyshan elining týrkiler ekenin taghy angharamyz).

Kelesi oqighalar jelisin jalghastyrayyq: «Chingizhan otpravil poslanie k Horezmshahu. On, ugrojaya, zayaviyl: «Vy ubily moih ludey y zabraly ih dobro. Gotovitesi k voyne! Ya idu k vam s voyskom, kotoromu vy ne smojete protivostoyati». Kogda tot uslyshal ego, on prikazal ubiti posla, y tot byl ubiyt. Tem, kto soprovojdal ego, on prikazal otrezati borody y vernul k ih hozyainu Chingizhanu. Horezmshah podgotovilsya k pohodu y srazu je posle posla vystupiyl, chtoby operediti vesti o svoem y vnezapno napasti na Chingizhana. On pustilsya v puti y dvigalsya bez ostanovok, tak chto pokryl vse eto rasstoyanie za chetyre mesyasa, poka ne pribyl k ih jilisham. No v nih on uviydel lishi jenshiyn, podrostkov y detey. On napal na niyh, zahvatil ih y otpravil jenshin s ih detimy v nevolu. Prichinoy otsutstviya nevernyh v ih jilishah bylo to, chto ony otpravilisi na voynu s odnim iyz turkskih hanov po iymeny Kushluhan. Ony srazilisi s niym, nanesly emu porajeniye, zahvatily ego imushestvo y otpravilisi obratno. Po doroge ih zastigla vesti o tom, chto sdelal horezmshah s ostavlennymy imi. Ony stremiytelino dvinulisi vpered y zastigly horezmshaha prejde, chem on pokinul ih stanoviyshe. Obe storony prilojily vse svoy sily y mujestvo v etom boy, a vsya eta bitva velasi s synom Chingiyz-hana. Otes ego ne byl v srajeniy y daje ne znal o nem. Boy prodoljalsya troe sutok, y s obeih storon bylo ubito nesmetnoe chislo ludey, y nikto ne bejal. Dlya vseh nih stalo nevynosimym srajatisya dalishe. Nevernye vernulisi k svoemu saru Chingizhanu, a musulimane – v Buharu. Horezmshah stal gotovitisya k osade, znaya o svoey slabostiy. Horezmshah prikazal jiytelyam Buhary y Samarkanda prigotovitisya k osade. On sobral pripasy dlya oborony y raspolojil v Buhare dlya ee zashity dvadsati tysyach vsadnikov, a v Samarkande pyatidesyat tysyach, skazav iym: «Zashishayte gorod, poka ya ne vernusi v Horezm y Horasan, gde soberu voyska, y prizovu na pomoshi musuliman y vernusi k vam».

Shynghyshan jibergen elshini óltirip, qalghanynyng saqalyn kýzep eline qaytarghan Horezmshah, jedel jýrip olardan búryn tórt aida Shynghyshan ordasyna jetkeni aitylghan. Ondaghy barlyq er adamdardyng Tatar hany Kushlykqa qarsy joryqqa ketkenin paydalanghan Horezmshah jas balalar men әielderdi tútqyngha alyp, jolgha shyqqan. Alayda, olardy Kushlyk handy jenip qaytyp kele jatqan Shynghyshannyng úly әskerimen toqtatqan. Aralarynda ýlken shayqas bolyp kóp adam qaza tabady, aqyry eki jaghy da sharshap, әrqaysysy óz túraghyna qaytqan. Búl soghysqa Shynghyshan qatyspaghan, shayqas onyng úly men Horezmshah әskerleri arasynda bolghan. Sol kezde Horezmshah ózining әlsiz ekenin týsingeni aitylady. Horezmshah Búhara men Samarhandtyng qorghanysyn kýsheytken. Ózi ýlken әsker jinap keluge uәde berip, Horasan men Horezm aimaghyna bettegen (osy derekten Horezm qalasy kәzirgi Iran aumaghynda bolghany bayqalady, yaghni, Reseylikterding kóne Ýrgenish qalasyn Horezm deui jalghan búrmalau bolyp tabylady).

Odan keyngi oqighalar jelisi bylay órbiydi: «Nevernye je pribyly k Buhare cherez 5 mesyasev posle prihoda Harezmshaha, osadily ee y try dnya vely protiv nee jestokiy y nepreryvnyy boy. Pribyl sam Chingiyz-han, okrujil kreposti y obiyavil v gorode, chtoby nikto ne protivilsya emu, a esly kto budet protivitisya, ego ubiut. On skazal jiytelyam Buhary: «Ya trebuiy ot vas te slitky serebra, kotorye prodal vam horezmshah. Ony prinadlejat mne y vzyaty u moih ludey. Seychas ony u vas». Zatem on prikazal uyty iz goroda. Ony ushli, liyshennye svoego imushestva. Ny u kogo iz nih ne ostalosi nichego, krome toy odejdy, chto na nem. Nevernye voshly v gorod y staly grabiti y ubivati vsyakogo, kogo nahodiliy. Stala Buhara «razrushennoy do osnovaniya», «kak budto by y ne byla ona bogatoy vchera».

Shynghyshan әskerimen bes aida Búharagha jetken eken (osy derek han ordasynyng qazirgi Mangholiyada bolghanyn taghy rastaydy). Shynghyshannyng Búhara túrghyndary aldynda eki ret sóz sóilegeni jazylghan (búl Shynghyshannyng týrkitildi ekenin dәleldeydi). Búhara qalasy tolyq qiratylghany bayandalghan (arab ghalymy Ibn Batuta Búharanyng HIV ghasyrda sol talqandalghanynan keyin onala qoymaghanyn mәlimdeydi).

Kelesi oqighalargha kóz jýgirtsek: «Kogda ony priblizilisi k Samarkandu, ony poslaly vpered konnisu, ostaviv pozady peshiyh, plennyh y obozy, kotorye postepenno dvigalisi, vselyaya strah v serdsa musuliman. Nevernye okrujily gorod, v kotorom bylo pyatidesyat tysyach horezmskih voinov. Chto je kasaetsya vsego naseleniya goroda, to ego bylo nesmetnoe mnojestvo. Protiv nevernyh vyshly samye smelye, besstrashnye y silinye, togda kak ne vyshel ny odin iz horezmskih voinov, ispugavshihsya etih proklyatyh. Ony srajalisi s nimy peshimy za predelamy goroda. Vse do odnogo byly ubity muchenikamy za veru, da budet dovolen imy Allah! Togda voysko, sostoyavshee iz tirkov, skazalo: «my iz roda iyh, ony ne ubiut nas», y poprosilo pomilovaniya. Ony soshlisi s nimy na etom y otkryly gorodskie vorota. Voydya v gorod, ony razgrabily ego y sojgly sobornuy mecheti, a ostalinoe ostavili, kak bylo».

Búl joldardan Samarhand qalasynda әsker bolyp otyrghan týrkiler ózderining Shynghyshan halqynan ekenin paydalanyp bastaryn aman alyp qalugha tyrysqanyn, ózara kelisim boyynsha olardyng qala qaqpasyn ashyp bergenin kóremiz. Sonymen qatar osy derek Shynghyshan halqynyng týrki ghana emes, qazaq halqy ekenin de aighaqtaydy. Óitkeni, sonau Mangholiyadan shyqqan týrkiler men Samarhandta erteden әsker bolyp kelgen týrkilerge ortaq halyq tek qazaq boluy mýmkin. Samarhand qalasyndaghy basty meshitti ghana órtepti, jalpy qalanyng ózi qiraudan aman qalghan. Geografiyalyq kartagha qarasaq, Shynghyshan әskeri әueli Samarhandty, sosyn Búharany aluy tiyis edi. Bir qyzyghy, Búhara evreyleri ataularyna zer salsanyz, olar sol Búharada ómir sýrui kerek siyaqty. Alayda, olar negizinen Samarhandta shoghyrlanghan. Ibn Batuta HIV ghasyrda hadis ghylymynyng úly ghúlamasy Ál Búhariyding molasy Búhara manynda ekenin kórsetedi. Al qazir ol kesene Samarhand qalasynyng manynda ekeni mәlim. Búhara qalasynyng simvoly – Kalyan múnarasy HII ghasyrda salynghan delinedi. Alayda, Ibn Batuta HIV ghasyrda Búharada onday erekshe múnara bolghanyn jazbaydy. Búdan qos shahardyng tarihynda ýlken shiykilik baryn angharamyz. Shamasy, Resey imperiyasy nemese Búhara evreyleri yqpalymen eki qala atauy auystyrylghan, әriyne ol iyezuidterding týrkiler tarihyn búrmalau ýshin jasaghan josparly isi boluy da mýmkin.

Kelesi tarihy derekterdi sholayyq: «Posle togo, kak nevernye zavladely Samarkandom, Chingiyz-han napravil v pohod dvadsati tysyach vsadnikov, skazav iym: «Ishiyte horezmshaha, gde by on ny byl, daje esly on usepilsya za nebesa, poka ne otyshiyte y ne zahvatiyte ego!». Kogda horezmshah uslyshal ob ih pribliyjenii, on otpravilsya v Mazandaran, takje prinadlejavshiy emu. Tatary ustremilisi vsled za niym. Horezmshah doshel do gavany na More Tabaristana, izvestnoy pod nazvaniyem Abaskun, a u nego byla tam kreposti v more. Posle pribytiya v tu upomyanutui kreposti, horezmshah skonchalsya v ney.  Posle togo, kak tatary, ushedshie na zapad, otchayalisi zahvatiti horezmshaha, ony povernuly y napravilisi v goroda Mazandarana. Pokonchiv s Mazandaranom, ony poshly na Rey. Po doroge ony uviydely mati horezmshaha, ego jen, imushestvo y sokrovisha. A delo v tom, chto mati horezmshaha uslyshala o tom, chto sluchilosi s ee synom. Ona ispugalasi, pokinula Horezm y napravilasi v storonu Reya, chtoby potom uyty v Isfahan, Hamadan y stranu Djibal y nayty tam zashitu. Nevernye sluchayno natolknulisi na nee y zahvatily ee y vse, chto bylo pry ney, do ee pribytiya v Rey».

Shynghyshan Horezmshahty ústaugha arnayy әsker jibergeni, Horezmshahtyng Kaspiy tenizindegi Mazandaran ólkesine jaqyn aralda qaytys bolghany bayandalghan. Horezmshahtyng anasy Horezmnen shyghyp Rey aimaghy arqyly Isfahan men Hamadan aimaghyna bettegen. Alayda, ony Mazandaran ólkesinen Reyge qaytyp kele jatqan Shynghyshan әskeri ústap alady. Kórip otyrghanymyzday, Horezm qalasy eski Ýrgenish emes. Horezm – shamamen qazirgi Týrkimenabad qalasy ornynda, al Rey qazirgi Ashhabad shahary ornynda bolghan siyaqty. Qalay desek te, Resey imperiyasy týrkiler tarihyn josparly týrde ózgertken, sol ýshin kóptegen tarihy oryndardyng atauyn búrmalaghan nemese ózgertken. Tek Iran aumaghyndaghy eldi mekenderding ataulary sol qalpynda qalghan.

Ibn әl Asir derekterining kelesi oqighalary: «Chto kasaetsya otryada voysk, kotoryy Chingizhan poslal v Horezm, to on byl samym mnogochislennym iz nih po prichiyne bolishoy velichiny goroda. V ney nahodilosi bolishoe voysko, a jiytely ee slavilisi hrabrostiu y byly mnogochislenny. Osada prodoljalasi pyati mesyasev. Tatary poslaly k svoemu saru Chingiyz-hanu za pomoshiu, y tot podderjal ih bolishim chislom ludey. Kogda ony pribyly k gorodu, nevernye nepreryvno atakovaly ego y zavladely chastiu ego. Srajeniya velisi neprestanno, y tatary zahvatyvaly u nih kvartal za kvartalom. Tak prodoljalosi do teh por, poka ony ne zanyaly vesi gorod. Ony ubily vseh nahodivshihsya v nem y razgrabily vse, chto v nem bylo. Zatem ony otkryly damby, zashishavshey gorod ot vod Djayhuna, y vesi ego zatopiliy. Postroyky v nem ruhnuli, y mesto ego stalo sploshnoy vodoy. Nikto, konechno, ne uselel iz ego jiyteley. Esly v drugih gorodah kto-to ostavalsya v jivyh, libo spryatavshisi, libo bejav, libo upav sredy ubityh y potom naydya puti k spasenii, to teh jiyteley Horezma, kotorye spryatalisi ot tatar, zatopila voda, ily pogrebly ruhnuvshie postroyki. Y stala ona ruinami, pustoshiu».

Horezm qalasy Amudariya ózenining jaghasynda ornalasqanyn, Shynghyshan ózendegi bógetti ashyp jiberip, Horezmdi sumen shayyp, tolyq joyghanyn aitady. Reseylikter HIV ghasyrda Ibn Batuta barghan Hojeli qalasyn Horezm dep búrmalaydy da, qazirgi kóne Ýrgenishti sol Horezm dep týsindiredi. Alayda, arab ghalymy barghan Hojeli qalasy ekenin ondaghy Amunidin qoja kesenesi aighaqtaytynyn búrynghy maqalamyzda aitqanbyz. Kóne Ýrgenish qalasyndaghy óte biyik minaret (qazir aman qalghanynyng biyiktigi – 60 metr) Ibn Batutanyng jazbalarynan mýlde kezdespeydi. Al tarihshynyng ony kórmeui mýmkin emesin ghalymdar da aitady. Osy jayttar orys oqymystylarynyng kóp ótirigining birining betin ashady.

Endi mynau derekterge nazar salynyz: «Kogda tatary osvobodilisi ot Horasana y vernulisi k svoemu saru Chingiyz-hanu, on snaryadil ogromnoe voysko v Gaznu, a v ney byl praviytelem Djalal ad-diyn, syn horezm-shaha. Tam ony vstretilisi y vstupily v jestokoe srajeniye, prodoljavsheesya try dnya. Zatem Allah nisposlal pobedu musulimanam, y tatary bejali. Chingiyz-han snaryadil bolishoe voysko, bolishee, chem v pervyy raz, vo glave s odnim iz svoih synovey, y napravil ego protiv nego. Nevernye pribyly v Kabul. Protivniky vystroilisi drug protiv druga, y mejdu nimy proizoshlo velikoe srajeniye. Nevernye vtorichno bejali, y mnogie iz nih byly ubity. Zatem mejdu musulimanamy voznikly razdory iyz-za dobychi. Prichinoy zdesi bylo to, chto odin iz emirov po iymeny Sayf ad-din Agrak (Bograk), rodom iz turkov – haladjey, byl smelym y otvajnym. On lichno uchastvoval v jarkih srajeniyah s tataramiy, chelovek hrabryy y otvajnyi, opytnyy v voennom dele, lichno znakomyy s hitrostyamy y trudnostyamy voyny protiv Tatar, y on skazal voinam Djalal ad-dina: «Vy opozdali, ispolnennye strahom pered nimiy». A sredy musuliman byl eshe glavnyy emir po iymeny Malikhan, sostoyavshiy v rodstve s horezmshahom y yavlyavshiysya vladetelem Gerata. Ety dva emira povzdorily iyz-za dobychy y vstupily v shvatku, vo vremya kotoroy byl ubit brat Agraka. Tot skazal: «Ya obratil v begstvo tatar, y iyz-za etoy ubit moy brat!» On razgnevalsya, pokinul lageri y otpravilsya v Indii. Za nim posledovalo tridsati tysyach voinov. Sily musuliman byly podorvany, y ony staly slabymiy. V eto vremya neojidanno prishla vesti, chto poyavilsya Chingiyz-han s soediyneniyamy svoih voysk. Kogda Djalal ad-din uviydel, naskoliko oslably musulimane iyz-za uhoda teh voysk, y chto ne mogut ustoyati, on napravilsya v storonu Indiiy».

Búl derekte qazirgi Aughanstan-Pәkistan aimaghyndaghy týrki halaj eli turaly aitylady. Tarihshylar halajdardyng Ýndistan men Aughanstan aumaqtaryna Týrki qaghanatynyng әskeri bolyp barghanyn bir auyzdan moyyndaydy. Yaghni, týrki halaj VII ghasyrda sol aimaqqa baryp ornyqqan. «Halaj» jәne «hazah» ataulary arabsha jazyluynda óte úqsas (حلج – halaj, حذح – hazah). Osy fakt qazaq halqynyng óz Otanynda Týrki qaghanaty zamanynda, yaghny VII ghasyrda bar ekenin aighaqtaydy. Ibn Batuta da qazirgi Aughanstan men Ýndistan aumaghynda HIV ghasyrda otyrghan erjýrek týrkiler eli jayly bayandaydy. Oryssha audarmada olardy «halaj» dep kórsetpese de, derekterding solar turaly ekeni dausyz.

Arab jazbalary týrki dep bizding dala halqyn ataghanyn búrynyraqta aittyq. Sondyqtan Aughanstan aumaghyna Týrki qaghanaty әskeri bolyp barghan týrki halaj elin týrki hazah degen jón. Týrki halaj әmirinin (Agrak-Bograk) Shynghyshan әskeri qoldanatyn soghys taktikasyn jaqsy biletini onyng eli men Shynghyshan elining qazaq halqynan ekenin taghy dәleldeydi (qazaq halqynyng erteden qalyptasqan ózindik soghys taktikasy Shynghyshan eline de tәn ortaq dәstýr bolghan).

Kelesi oqighalar jelisin kóreyik: «Dumaly vse oni, chto Tatary spokoyno probudut zimu do vesny, no te ne postupily tak, a dvinulisi y poshly v zemly Gruziyn. K nim prisoedinilsya turkskiy memluk, odin iz memlukov Uzbeka, po iymeny Akush, kotoryy sobral jiyteley etih gor y stepey. Sobralosi u nego mnojestvo naroda, y voshel on v peregovory s Tataramy otnosiytelino prisoediyneniya k niym. Oniy otvetily emu soglasiyem iy sklonilisi k nemu iyz-za obshego ih proishojdeniya. Soedinilisi ony y poshly vo glave Tatar na Gruziyn. Kogda tatary priblizilisi k Tiflisu, gruziny, sobravshisi, vse vystupily protiv niyh, voorujennye do zubov..., no kogda uviydeli, chto tatary uje vstupily v stranu y chto im ne pomeshaly sdelati eto ny gory, ny usheliya, ny chto drugoe, ony vozvratilisi v Tiflis y ostavily gorod, a tatary sdelaly v ney chto hoteli; grabili, ubivali, y razrushaliy».

Múnda Akush degen týrki mamlukting jergilikti túrghyndardan әsker jinap, qazirgi Azerbayjangha barghan Shynghyshan әskerine qosylghany jazylghan. Eng bastysy, olar men Shynghyshan әskeri bir halyqtan ekenin anyq kórsetilipti. Zakavkaziede qazaq halqynyng ýlken toby VII ghasyrdan otyrghanyn, qazirgi Azerbayjandaghy Qazaq qalasy sol zamandardan qalghanyn arab derekteri rastaytynyn aitqanbyz. Sondyqtan Akush degen týrki mamlukting (ózge audarmada qypshaq delingen) Shynghyshan әskerimen bir halyqtan ekenin kórsetken osy derek olardyng qazaq halqynan ekenin әigileydi.

Ibn әl Asirding jazbalary bylay jalghasady: «Poluchiv izvestie o niyh, alany pospeshily sobrati u sebya mnogo kipchakov; ony srazilisi s nimi, no ny odna storona ne preodolela drugoy. Togda tatary poslaly skazati kipchakam: “My s vamy odnogo roda, a ety alany vam ne rodnya, chtoby vy im pomogali, y ih religiya ne pohoja na vashu. My vam daem obeshanie ne trogati vas, y my vam dadim skoliko hotiyte deneg y odejdy, esly vy ne budete vmeshivatisya mejdu namy y imiy”. Y ony deystviytelino prepodnesly im to, o chem bylo ugovoreno, posle chego kipchaky pokinuly gorod alanov: y na nih napaly tatary, mnogih iz nih perebili, ograbily y uvely v plen. Potom ony napravilisi k kipchakam, kotorye, chuvstvuya sebya v bezopasnosti, v silu zakluchennogo mejdu nimy y mira, razoshlisi, no ne uspely ony opomnitisya, kak neojidanno napaly na nih tatary, vtorglisi v ih stranu y po ocheredy nanesly im porajenie y otnyaly u nih vdvoe bolishe togo, chto ony im dali. Kipchaki, jivshie daleko, uslyshav ob etom, bejaly daleko bez boya, prichem odny iz nih iskaly ubejisha v lesah, drugie v gorah, a inye ushly v stranu rusov; tatary je ostalisi v strane kipchakov, bogatoy bolishimy postbishamy zimoy y letom. V ney esti holodnye letom y teplye zimoy mesta, bogatye pastbishami. Eto – strana lesov na beregu morya. Ony doshly do goroda Sudaka, goroda kipchakov, gde ih glavnye sily; on nahoditsya na beregu Hazarskogo morya y k nemu pristait korabli. Eto Hazarskoe more soedinyaetsya s zalivom Konstatantinopolya. Dostignuv Sudaka, tatary ovladely iym, jiytely je ego razbejalisi v raznye strany; odny ushly v gory so svoimy semiyamy y imushestvom, drugie sely na korably y otpravilisi v stranu rumov, chto v rukah musuliman – detey Kylych-Arslana».

Bayqaghanymyzday, Tbilisy aimaghyn tonaghan Shynghyshan әskeri odan әri Alan eline ayaq basqan, olardy alandar men qypshaqtardyng birikken әskeri kýtip alghan. Shynghyshan әskerining Kavkazdaghy qypshaq eline: «Biz – bir halyqpyz» dep aitqany anyq. Osy derek Shynghyshan eli men oryssha audarmada «qypshaq» delingen elding qazaq halqy ekenin anyq aighaqtaydy (Kavkazda «qypshaq» atauy mýlde joq, esesine «qazaq» atauy óte kóp saqtalghan). Derekte tenizding Konstantinopoli búghazymen baylanysatyny, onyng jaghasyndaghy Sudak qalasynyn túrghyndary kememen Týrkiya aumaghyna ketkeni bayandalghan. Sudak qalasynyng qazirgi Novorossiysk ekenin HIV ghasyrdaghy Ibn Batuta deregi dәleldeytinin aldynghy maqalalarymyzdyng birinde aitqanbyz. Osy derekter әngimening Qarateniz jayynda ekenin jәne qypshaq-qazaq eli eki Kavkaz tauy arasyndaghy Kolhida jazyghynda ornalasqanyn dәleldeydi. Vizantiya imperatory ol jerdi IH ghasyrda «Strana Kasahiya» dep ataghan jәne HVI ghasyrda onda qazaq eli otyrghany Anna Antonovskayanyng enbeginde bayandalady. Osy eki fakti de ol elding qypshaq emestigin, olardyng óz ataulary qazaq ekenin aiqyn aighaqtaydy. Sondyqtan olardy óz halqy dep tanyghan Shynghyshan әskerin qazaqtar demeu – aqylgha simaydy.

Kelesi oqighalar jelisine oy jýgirteyik: «Posle togo, kak tatary zanyaly zemlu kipchakov, jiytely kotoroy razbrelisi, kak my uje upomyanuly v raznye storony, bolishaya chasti ih napravilasi v stranu rusov. Eto dlinnaya, shirokaya strana, granichashaya s ih stranoy, y naselenie kotoroy ispoveduet hristianstvo. Provedya v strane kipchakov dovolino prodoljiytelinoe vremya, tatary dvinulisi potom v 1223 godu v stranu rusov. Uslyshav ob etom, rusy y kipchaky vystupily na dorogu, po kotoroy shly tatary, chtoby vstretitisya s nimy do togo, kak ony doydut do ih strany, s tem chtoby pomeshati im vtorgnutisya v nee. Uznav ob etom, tatary povernuly nazad. Rusy y kipchaky pognalisi za tatarami, a te prodoljaly otstupati v techenie dvenadsaty dney, presleduemye imy po pyatam. No vdrug tatary povernuly protiv rusov, kotorye ne uspely oglyanutisya, kak stolknulisi s nimy neojidanno dlya sebya, tak kak ony schitaly sebya v bezopasnosty y chuvstvovaly sebya silinee iyh. Srajenie mejdu nimy prodoljalosi neskoliko dney, no zatem tatary odoleli, a kipchaky y rusy obratilisi v ujasnoe begstvo posle togo, kak tatary nanesly im silinoe porajeniye. Za nimy pognalisi mnogiye, ubivaya, grabya y razoryaya stranu, tak chto bolishaya chasti ee opustela. Mnogie vidnye kupsy iz rusov y bogatye ludi, sobravshisi y zahvativ s soboy, chto bylo im dorogo, otpravilisi morem na neskolikih korablyah v musulimanskie strany».

Qypshaq-qazaq jerinen әri, qazirgi Kuban-Qyrym aumaqtarynda hristian dindi rus (urus) eli ornalasqan eken, ol elding qypshaq eline kórshi jatqany anyq bayandalghan. Rus (urus) elining saudagerleri men baylary kemelerimen Qarateniz arqyly qazirgi Týrkiya aumaghyna qashqany da ol elding býgingi Qyrym men Kubanda otyrghanyn aighaqtaydy. Tarihy derekterden IV-V ghasyrlarda ol aimaqta saq-skifterding Aors taypasy mekendegenin bilemiz. Odan keyin IH-H ghasyrlarda Qyrymda urus pen sakalba elderi qonys tapqanyn arab ghalymy Ál Masudy bayandaydy. Aors – dúrysynda Arys ekenin Kavkazdaghy Avar nusalidigin biylegen qyrymdyq dinastiyanyng shejiresi kórsetedi. Onda «Urus tobynyng arghy atasy – Aryshan» dep anyq jazylghan. Arys atauyn aors qylghan – ejelgi rum-grek eli. Ol aimaqqa VII ghasyrda jetken qazaqtar aors elin «orys» dep ataghan, osy atau oghyz-hazarlarsha «urus» bolghandyqtan, arab jazbalaryna solay engen. Keyin reseylikter «urus» atauyn tariyhqa «rusi» dep ornyqtyrdy. Shyndyghynda, urus-rus eli týrkitildi bolghan, olardyng tuystary «sakalba» degender – saq elining alban taypasy (qazaqtyng alban taypasymen tuys).

Qypshaq-qazaq elinde tynyghyp alghan Shynghyshan әskeri ary qaray kórshi jatqan urus eline taban tireydi. Urus pen qypshaq-qazaqtardyng birikken әskeri shekarada kýtip alghanda keri shegingen Shynghyshan әskerin olar 12 kýn boyy qughan. Sodan song kenetten qarsy shabuyldaghan Shynghyshan әskerinen oisyray jenilgen. Orys ghalymdary aitatynday, «Kalika ózeni boyynda eki jaq betpe-bet kelip soghyspaghan», oqigha mýlde basqasha órbigen jәne ol oqigha qazirgi Kuban aumaghynda oryn alghan. Derekte urus pen qypshaq-qazaqtardyng birikken әskeri kórsetilui, qazaqtardyng qazirgi Don aumaghynda Shynghyshangha deyingi zamandardan otyrghanyn bayqatady. Ibn Batuta bolsa, HIV ghasyrda Kuban men Dondaghy «tezek» dep atalatyn maldyng qiyn otyn qylatyn jәne «arba» degen kólikpen kóship-qonatyn halyqtyng Qypshaq eli ekenin jazady. Olardyng Qyrymgha jaqyn otyrghandary hristian dindi ekenin de aituydy úmytpaydy. Osy faktiler qazirgi Kuban men Don kazaktary HIV ghasyrda týrkitildi qazaqtar bolghanyn aighaqtaydy. Olar keyin Reseyding shirkeu tiline kóshuge mәjbýr bolyp, óz tilinen airylyp, orys tildi kazak degen tobyrgha ainalghan.

Tarihy qújattaghy derekter tizbegi bylay jalghasady:  «Posle togo, chto sdelaly tatary s rusamy y posle togo, kak ograbily ih stranu, kak my vyshe govorili, ony ushly ot nih y otpravilisi v konse 1223 goda k Bolgaru. Uslyshav ob ih pribliyjenii, jiytely Bolgara ustroily im v neskolikih mestah zasady y vystupily protiv niyh. Vstretivshisi s nimi, ony povlekly ih za soboy, poka ne proshly mesta, gde byly zasady, posle chego siydevshie tam vystupily protiv nih szadi, tak chto tatary ochutilisi v srediyne, y ih nachaly rubiti so vseh storon. Bolishinstvo ih bylo perebito, y lishi nemnogie iz nih spaslisi. Govoryat, chto ih bylo vsego chetyre tysyachy chelovek, kotorye y napravilisi v Saksin k svoemu saru Chingizhanu».

Yaghni, rus-urus elin talqandaghan Shynghyshan әskeri odan keyin Búlghar eline bet búrady. Osy derek qazirgi ishki Reseyde otyrghan halyq Búlghar eli ekenin dәleldeydi. Ibn Batuta HIV ghasyrda Altyn ordagha baghynyshty Búlghar eline arnayy barghan, Búlghar qalasynda bolghan. Ghalymnyng sol aimaqtyng klimaty jayly derekteri ol qalanyng býgingi Moskva ekenin kórsetetinin aitqanbyz. Ibn Batuta ol jerde músylman búlghar eli mekendeytinin jazghan, onda orys, slavyan ataulary kezdespeydi. Kerisinshe, «hristian urus eli» dep Soltýstik Kavkazdyng tauly aimaghyn kórsetedi (qyrymdyq urus toby nemese Avar nusalideri biylegen el).

Aleksandr Nevskiy men Ivan Groznyiding dulyghalaryndaghy arabsha jazbalar da orystardyng ata-babasy músylman búlghar eli ekenin anghartady. Olardy qyrymdyq Rus elining ókilderi biylegeni mәlim (ruriyk-bórik dinastiyasy), sol sebepten búlghar elin rus dep tanu keyin qalyptasty. Resey imperiyasy biyligine HVI ghasyrdyng sonynda hristian dindi Romanovtar dinastiyasyn otyrghyzghan iyezuid toby tarihty tolyq ózgertip jazghan. Olar europalyq kresshiler joryghyna toytarys bergen músylman búlghar knyazin Aleksandr Nevskiy qyldy. Ózderi ulap óltirgen músylman Tit patshany Ivan Groznyy dep tariyhqa engizdi. Eng bastysy, biyleushileri urus toby bolghan búlghar elin «russkiye» dep atap, «Orys halqy – IH ghasyrdan hristian bolghan slavyandar» dedi. Al búlghar elin «Tatarlardyng ata-babasy» dep sendirdi.

Sonymen HIII ghasyrda býkil músylman әlemining ortaq tarihyn jazghan Ibn әl Asir óz zamanyndaghy oqighalardy bayanday kele, Shynghyshan shyqqan elding týrki ekenin anyq kórsetedi. Derekterdi múhiyat qarasanyz, olardyng óz atauy qazaq ekenin de angharu qiyn emes (jazbanyng arapsha týpnúsqasynda «qazaq» dep jazylghan boluyda mýmkin). Al HIV ghasyrdaghy arab sayahatshysy Ibn Batuta Shynghyshan haza (q) elinen dep jazady jәne ol әueli baghyndyrghan bes aimaqtyng birin Hashakiya dep kórsetedi. Senimdiligin әlem ghalymdary ghana emes, tipti Reseyding ataqty ghalym-akademikteri moyyndaghan osy eki arab ghalymynyng enbekteri qazaq halqy tarihyn beyshara kýige týsirgen Resey imperiyasy men Kenes odaghynyng iydeologiyasy ekenin aighaqtaydy. Alayda, osynday búltartpas derekterdi kóre túra, «Qazaq keshe payda boldy» deuden taymaytyn, tipti sol reseylik jalghan tarihy tújyrymdardy qyzghyshtay qorghaytyn tarihshylarymyzdyng sanasyn ózgertu qiynnyng qiyny bolyp túr. Olardyng Reseyding jansyzy emesi ras. Biraq olardiki qateleskenin moyyndaugha tәkәpparlyghy jibermeytin pendeshilik, әlde әlgi iydeologiya qandaryna, milaryna deyin sinip ketken orysqúldyq. Memleketi men últ mýddesin bәrinen joghary qoyatyn, sol ýshin jibergen qatelikterdi moyyndap, osynday arab jazbalary arqyly shynayy tarihymyzdy pash etetin qazaq ghalymy kerek bizge.

Dәl kәzir tarih ghylymynyng ókilderi Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng qazaq tarihyn qayta jazyp shyghu jayly songhy tapsyrmasyn oryndaugha dayyndyq jasauda. Patsha búiyrghan song bir manyzdy dýniyeler jasaghansyp, artyn qúrdymgha jibermese deymiz, әiteuir. Bir ghalymdarymyz «Tәjikstan men Týrkiya arhivterine qol jetkizetin boldyq» dep jar salypty. Áy, Tәjikstannan ne tabady, ol keshegi orys imperiyasy biylep-tóstegen elding biri ghana. Ol arhivten sol orys oqymystylary búrmalaghan derekter ghana tabylady. Al Týrkiya arhivterindegi Osman imperiyasyna jәne oghan deyingi zamandargha baylanysty jazbalardyng basym bóligi esh zerttelmegen. Sondyqtan, Alla qalasa, ol jaqtan qazaq halqy jayly tyng dýniyeler shyghady. Eng dúrysy, arab tarihshylary – Ál Masudy men Ibn әl Asir jazbalaryn jәne arab sayahatshysy Ibn Batuta enbekterin týpnúsqadan qazaq ghalymdarynyng ózderi zerttese (Halyqaralyq Týrki akademiyasynyng basshylyghy ony zertteudi sondaghy orys mamandargha jýkteui әbden mýmkin, olar derekterdi reseylik tújyrymdargha say úsynatyny dausyz).  Sonda ghana shynayy tarihymyzben qauyshyp, qazaq halqy ruhany janghyrudy basynan ótkizer edi...

(Jalghasy bar)

Bekjan Ádenúly

Abai.kz