Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا "شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىنە قاتىستى دەرەكتەردى قىتاي مەن رەسەي قالاي بۇرمالادى؟", "تاعى دا شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىنە قاتىستى دەرەكتەردىڭ بۇرمالانۋى حاقىندا..." اتتى بەكجان ادەنۇلىنىڭ ماقالالارى جاريالانعان ەدى. سول ماتەريالداردىڭ جالعاسى رەتىندە اۆتوردىڭ اراب تاريحشىسى يبن ءال ءاسيردىڭ جازبالارى نەگىزىندە دايىنداعان تاعى ءبىر ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

ءحىىى عاسىرداعى اراب تاريحشىسى يبن ءال ءاسيردىڭ «كيتاب ءال-كاميل في-ت-تا'ريح» اتتى ەڭبەگى – شىڭعىسحان جورىعى جايلى سەنىمدى دەرەكتەر بەرەتىن بىردەن-ءبىر قۇجات. ونداعى جاريالانىمدار تاريحي تۇلعاعا قاتىستى قازىرگى كوپتەگەن داۋلى ماسەلەلەرگە نۇكتە قوياتىن ەدى. ەندى اتالعان جازبا دەرەكتەرىنە زەر سالساق: «ۆ ەتوم گودۋ (1220 گ) ۆ سترانى يسلاما ياۆيليس تاتارى، بولشوە تيۋركسكوە پلەميا, مەستا وبيتانيا كوتوروگو گورى تامگادجسكيا، وكولو كيتايا; مەجدۋ نيمي ي سترانامي مۋسۋلمانسكيمي بولەە 6 مەسياتسەۆ. پريچينا يح پوياۆلەنيا بىلا تاكايا: تسار يح، پو پروزۆانيۋ چينگيزحان، يزۆەستنىي پود يمەنەم تەمۋچينا، پوكينۋۆ سۆوي زەملي، دۆينۋلسيا ۆ سترانى تۋركەستانا ي وتپراۆيل پارتيۋ كۋپتسوۆ ي تيۋركوۆ س بولشيم زاپاسوم سەرەبرا، بوبروۆ ي در. ۆەششەي ۆ گورودا ماۆەراننەحرا: ساماركاند ي بۋحارۋ, كۋپيت دليا نەگو ماتەري نا ودەجدۋ. پريشلي وني ۆ ودين يز تيۋركسكيح گورودوۆ، پروزىۆاەمىي وتراروم ي سوستاۆلياۆشي كراينەە ۆلادەنيە حارەزمشاحا, ۋ كوتوروگو تام بىل نامەستنيك. حارەزمشاح پريسلال ەمۋ پريكازانيە ۋبيت يح، وتوبرات يمۋششەستۆو، ناحودياششەەسيا پري نيح، ي پريسلات ەگو ك نەمۋ. ون ۋبيل يح ي وتوسلال چتو پري نيح بىلو، ا ۆەششەي بىلو منوگو. كوگدا پريبىلو ك حارەزمشاحۋ، تو ون رازدەليل ەگو مەجدۋ كۋپتسامي بۋحارى ي ساماركاندا ي ۆزيال س نيح ستويموست ەگو. س تەح پور، كاك حارەزمشاح وتنيال ماۆەراننەحر ۋ حاتايتسەۆ, بىل زاگراجدەن پۋت يز ستران تۋركەستانا ي يز تەح زەمەل، كوتورىە لەجات زا نيم. ۆ ستارينۋ، كوگدا ەتي سترانى پرينادلەجالي حاتايتسام, تۋدا ۋجە ۋسپەلا پروبراتسيا تاكجە چاست تاتار, ا كوگدا حارەزمشاح وتنيال ۋ حاتايتسەۆ ماۆەراننەحر ي ۋمەرتۆيل يح، تو ەتي تاتارى زاۆلادەلي تۋركەستانوم، كاشگاروم، بەلياساگۋنوم ي در. ي ستالي حوديت ۆوينويۋ نا ۆويسكا حارەزمشاحا. (تو ەست), چينگيزحان ۋجە پريشەل ۆ تۋركەستان ي وۆلادەل كاشگاروم، بەلياساگۋنوم ي ۆسەيۋ سترانويۋ. ون ۆىگنال يز نەە پرەجنيح تاتار; نە سوحرانيلوس و نيح يزۆەستيا ي نە وستالوس وت نيح سلەدا، ا رازبرەليس وني، كاك ەتو سلۋچيلوس س حاتايتسامي. ۆوت پوچەمۋ ون (حورەزمشاح) زاپرەتيل پريۆوزيت وت نيح ودەجدى ي پروچ... پوترەبوۆال ون ك سەبە شيحابا حيۆينسكوگو، ا ەتو بىل وتليچنىي پراۆوۆەد، پولزوۆاۆشيسيا بولشيم پوچەتوم ۋ حارەزمشاحا. پرەدستال ون پەرەد نيم ي سكازال حارەزمشاح ەمۋ: «سلۋچيلوس ۆەليكوە دەلو; نەوبحوديمو پودۋمات و نەم. پوداي سۆوە منەنيە و توم، كاك نام پوستۋپيت. دەلو ۆوت ۆ چەم: نا ناس دۆينۋلسيا ۆراگ يز تيۋركسكوگو كرايا, ۆ بەسچيسلەننوم منوجەستۆە».

شىڭعىسحان حالقىنىڭ تۇركىلەردىڭ تاتار تايپاسى ەكەنى انىق جازىلعان. دەمەك، تاريحي تۇلعا دا، ونىڭ ەلى دە – تۇركىلەر، ولاردى «حالحا-ماڭعول» دەگىزگەن – رەسەدىڭ زىميان ساياساتى. شىڭعىسحان ەلى مەن مۇسىلمان ماۋرەناحر ولكەسىنىڭ اراسى التى ايلىق جول ەكەن. ياعني، ونىڭ ەلى قازىرگى ماڭعوليا ايماعى ەكەنى انىق. شىڭعىسحان وتىرار وقيعاسىنا دەيىن تۇركىستان، قاشقار، تالاساعىن (بالاساعىن) جانە ت.ب.ايماقتاردى باعىندىرىپ قويعانىن كورسەتەدى. ياعني، شىڭعىسحان قازىرگى قازاقستان مەن شىڭجان ايماقتارىن وتىرار وقيعاسىنان بۇرىن جاۋلاپ العان. ءبىزدىڭ ايماقتى ودان بۇرىن قۇز حان اس شىڭ ەلى (حاتاي-حازاق) بيلەگەنىن، ولاردى جەڭگەن تاتار ەلىن شىڭعىسحان قۋىپ شىققانىن ەسكەرتىپ وتەدى. شىڭعىسحان ماۋرەناحر ايماعىنا ساۋداگەرلەر مەن تۇركىلەردى جىبەرگەن (وسىلايشا، شىڭعىسحان ەلى تۇركىلەر ەكەنىن تاعى بايقاتادى). حورەزمشاح ءوز كەڭەسشىسىنە تۇركىلەر ەلىنەن كوپ جاۋ قولى كەلە جاتقانىن ايتىپ، كەڭەس سۇراعانىن جازعان (وسى تۇستا شىڭعىسحان ەلىنىڭ تۇركىلەر ەكەنىن تاعى اڭعارامىز).

كەلەسى وقيعالار جەلىسىن جالعاستىرايىق: «چينگيزحان وتپراۆيل پوسلانيە ك حورەزمشاحۋ. ون، ۋگروجايا، زاياۆيل: «ۆى ۋبيلي مويح ليۋدەي ي زابرالي يح دوبرو. گوتوۆتەس ك ۆوينە! يا يدۋ ك ۆام س ۆويسكوم، كوتورومۋ ۆى نە سموجەتە پروتيۆوستويات». كوگدا توت ۋسلىشال ەگو، ون پريكازال ۋبيت پوسلا، ي توت بىل ۋبيت. تەم، كتو سوپروۆوجدال ەگو، ون پريكازال وترەزات بورودى ي ۆەرنۋل ك يح حوزياينۋ چينگيزحانۋ. حورەزمشاح پودگوتوۆيلسيا ك پوحودۋ ي سرازۋ جە پوسلە پوسلا ۆىستۋپيل، چتوبى وپەرەديت ۆەست و سۆوەم ي ۆنەزاپنو ناپاست نا چينگيزحانا. ون پۋستيلسيا ۆ پۋت ي دۆيگالسيا بەز وستانوۆوك، تاك چتو پوكرىل ۆسە ەتو راسستويانيە زا چەتىرە مەسياتسا، پوكا نە پريبىل ك يح جيليششام. نو ۆ نيح ون ۋۆيدەل ليش جەنششين، پودروستكوۆ ي دەتەي. ون ناپال نا نيح، زاحۆاتيل يح ي وتپراۆيل جەنششين س يح دەتمي ۆ نەۆوليۋ. پريچينوي وتسۋتستۆيا نەۆەرنىح ۆ يح جيليششاح بىلو تو، چتو وني وتپراۆيليس نا ۆوينۋ س ودنيم يز تيۋركسكيح حانوۆ پو يمەني كۋشلۋحان. وني سرازيليس س نيم، نانەسلي ەمۋ پوراجەنيە، زاحۆاتيلي ەگو يمۋششەستۆو ي وتپراۆيليس وبراتنو. پو دوروگە يح زاستيگلا ۆەست و توم، چتو سدەلال حورەزمشاح س وستاۆلەننىمي يمي. وني سترەميتەلنو دۆينۋليس ۆپەرەد ي زاستيگلي حورەزمشاحا پرەجدە، چەم ون پوكينۋل يح ستانوۆيششە. وبە ستورونى پريلوجيلي ۆسە سۆوي سيلى ي مۋجەستۆو ۆ ەتوم بويۋ، ا ۆسيا ەتا بيتۆا ۆەلاس س سىنوم چينگيز-حانا. وتەتس ەگو نە بىل ۆ سراجەني ي داجە نە زنال و نەم. بوي پرودولجالسيا تروە سۋتوك، ي س وبەيح ستورون بىلو ۋبيتو نەسمەتنوە چيسلو ليۋدەي، ي نيكتو نە بەجال. دليا ۆسەح نيح ستالو نەۆىنوسيمىم سراجاتسيا دالشە. نەۆەرنىە ۆەرنۋليس ك سۆوەمۋ تساريۋ چينگيزحانۋ، ا مۋسۋلمانە – ۆ بۋحارۋ. حورەزمشاح ستال گوتوۆيتسيا ك وسادە، زنايا و سۆوەي سلابوستي. حورەزمشاح پريكازال جيتەليام بۋحارى ي ساماركاندا پريگوتوۆيتسيا ك وسادە. ون سوبرال پريپاسى دليا وبورونى ي راسپولوجيل ۆ بۋحارە دليا ەە زاششيتى دۆادتسات تىسياچ ۆسادنيكوۆ، ا ۆ ساماركاندە پياتدەسيات تىسياچ، سكازاۆ يم: «زاششيششايتە گورود، پوكا يا نە ۆەرنۋس ۆ حورەزم ي حوراسان، گدە سوبەرۋ ۆويسكا، ي پريزوۆۋ نا پوموشش مۋسۋلمان ي ۆەرنۋس ك ۆام».

شىڭعىسحان جىبەرگەن ەلشىنى ءولتىرىپ، قالعانىنىڭ ساقالىن كۇزەپ ەلىنە قايتارعان حورەزمشاح، جەدەل ءجۇرىپ ولاردان بۇرىن ءتورت ايدا شىڭعىسحان ورداسىنا جەتكەنى ايتىلعان. ونداعى بارلىق ەر ادامداردىڭ تاتار حانى كۋشلىكقا قارسى جورىققا كەتكەنىن پايدالانعان حورەزمشاح جاس بالالار مەن ايەلدەردى تۇتقىنعا الىپ، جولعا شىققان. الايدا، ولاردى كۋشلىك حاندى جەڭىپ قايتىپ كەلە جاتقان شىڭعىسحاننىڭ ۇلى اسكەرىمەن توقتاتقان. ارالارىندا ۇلكەن شايقاس بولىپ كوپ ادام قازا تابادى، اقىرى ەكى جاعى دا شارشاپ، ارقايسىسى ءوز تۇراعىنا قايتقان. بۇل سوعىسقا شىڭعىسحان قاتىسپاعان، شايقاس ونىڭ ۇلى مەن حورەزمشاح اسكەرلەرى اراسىندا بولعان. سول كەزدە حورەزمشاح ءوزىنىڭ ءالسىز ەكەنىن تۇسىنگەنى ايتىلادى. حورەزمشاح بۇحارا مەن سامارحاندتىڭ قورعانىسىن كۇشەيتكەن. ءوزى ۇلكەن اسكەر جيناپ كەلۋگە ۋادە بەرىپ، حوراسان مەن حورەزم ايماعىنا بەتتەگەن (وسى دەرەكتەن حورەزم قالاسى كازىرگى يران اۋماعىندا بولعانى بايقالادى، ياعني، رەسەيلىكتەردىڭ كونە ۇرگەنىش قالاسىن حورەزم دەۋى جالعان بۇرمالاۋ بولىپ تابىلادى).

ودان كەينگى وقيعالار جەلىسى بىلاي ءوربيدى: «نەۆەرنىە جە پريبىلي ك بۋحارە چەرەز 5 مەسياتسەۆ پوسلە پريحودا حارەزمشاحا، وساديلي ەە ي تري دنيا ۆەلي پروتيۆ نەە جەستوكي ي نەپرەرىۆنىي بوي. پريبىل سام چينگيز-حان، وكرۋجيل كرەپوست ي وبياۆيل ۆ گورودە، چتوبى نيكتو نە پروتيۆيلسيا ەمۋ، ا ەسلي كتو بۋدەت پروتيۆيتسيا، ەگو ۋبيۋت. ون سكازال جيتەليام بۋحارى: «يا ترەبۋيۋ وت ۆاس تە سليتكي سەرەبرا، كوتورىە پرودال ۆام حورەزمشاح. وني پرينادلەجات منە ي ۆزياتى ۋ مويح ليۋدەي. سەيچاس وني ۋ ۆاس». زاتەم ون پريكازال ۋيتي يز گورودا. وني ۋشلي، ليشەننىە سۆوەگو يمۋششەستۆا. ني ۋ كوگو يز نيح نە وستالوس نيچەگو، كرومە توي ودەجدى، چتو نا نەم. نەۆەرنىە ۆوشلي ۆ گورود ي ستالي گرابيت ي ۋبيۆات ۆسياكوگو، كوگو ناحوديلي. ستالا بۋحارا «رازرۋشەننوي دو وسنوۆانيا», «كاك بۋدتو بى ي نە بىلا ونا بوگاتوي ۆچەرا».

شىڭعىسحان اسكەرىمەن بەس ايدا بۇحاراعا جەتكەن ەكەن (وسى دەرەك حان ورداسىنىڭ قازىرگى ماڭعوليادا بولعانىن تاعى راستايدى). شىڭعىسحاننىڭ بۇحارا تۇرعىندارى الدىندا ەكى رەت ءسوز سويلەگەنى جازىلعان (بۇل شىڭعىسحاننىڭ تۇركىتىلدى ەكەنىن دالەلدەيدى). بۇحارا قالاسى تولىق قيراتىلعانى باياندالعان (اراب عالىمى يبن باتۋتا بۇحارانىڭ ءحىV عاسىردا سول تالقاندالعانىنان كەيىن وڭالا قويماعانىن مالىمدەيدى).

كەلەسى وقيعالارعا كوز جۇگىرتسەك: «كوگدا وني پريبليزيليس ك ساماركاندۋ, وني پوسلالي ۆپەرەد كوننيتسۋ، وستاۆيۆ پوزادي پەشيح، پلەننىح ي وبوزى، كوتورىە پوستەپەننو دۆيگاليس، ۆسەليايا ستراح ۆ سەردتسا مۋسۋلمان. نەۆەرنىە وكرۋجيلي گورود، ۆ كوتوروم بىلو پياتدەسيات تىسياچ حورەزمسكيح ۆوينوۆ. چتو جە كاساەتسيا ۆسەگو ناسەلەنيا گورودا، تو ەگو بىلو نەسمەتنوە منوجەستۆو. پروتيۆ نەۆەرنىح ۆىشلي سامىە سمەلىە، بەسستراشنىە ي سيلنىە، توگدا كاك نە ۆىشەل ني ودين يز حورەزمسكيح ۆوينوۆ، يسپۋگاۆشيحسيا ەتيح پروكلياتىح. وني سراجاليس س نيمي پەشيمي زا پرەدەلامي گورودا. ۆسە دو ودنوگو بىلي ۋبيتى مۋچەنيكامي زا ۆەرۋ، دا بۋدەت دوۆولەن يمي اللاح! توگدا ۆويسكو، سوستوياۆشەە يز تيۋركوۆ، سكازالو: «مى يز رودا يح، وني نە ۋبيۋت ناس»، ي پوپروسيلو پوميلوۆانيا. وني سوشليس س نيمي نا ەتوم ي وتكرىلي گورودسكيە ۆوروتا. ۆويديا ۆ گورود، وني رازگرابيلي ەگو ي سوجگلي سوبورنۋيۋ مەچەت، ا وستالنوە وستاۆيلي، كاك بىلو».

بۇل جولداردان سامارحاند قالاسىندا اسكەر بولىپ وتىرعان تۇركىلەر وزدەرىنىڭ شىڭعىسحان حالقىنان ەكەنىن پايدالانىپ باستارىن امان الىپ قالۋعا تىرىسقانىن، ءوزارا كەلىسىم بويىنشا ولاردىڭ قالا قاقپاسىن اشىپ بەرگەنىن كورەمىز. سونىمەن قاتار وسى دەرەك شىڭعىسحان حالقىنىڭ تۇركى عانا ەمەس، قازاق حالقى ەكەنىن دە ايعاقتايدى. ويتكەنى، سوناۋ ماڭعوليادان شىققان تۇركىلەر مەن سامارحاندتا ەرتەدەن اسكەر بولىپ كەلگەن تۇركىلەرگە ورتاق حالىق تەك قازاق بولۋى مۇمكىن. سامارحاند قالاسىنداعى باستى مەشىتتى عانا ورتەپتى، جالپى قالانىڭ ءوزى قيراۋدان امان قالعان. گەوگرافيالىق كارتاعا قاراساق، شىڭعىسحان اسكەرى اۋەلى سامارحاندتى، سوسىن بۇحارانى الۋى ءتيىس ەدى. ءبىر قىزىعى، بۇحارا ەۆرەيلەرى اتاۋلارىنا زەر سالساڭىز، ولار سول بۇحارادا ءومىر ءسۇرۋى كەرەك سياقتى. الايدا، ولار نەگىزىنەن سامارحاندتا شوعىرلانعان. يبن باتۋتا ءحىV عاسىردا حاديس عىلىمىنىڭ ۇلى عۇلاماسى ءال ءبۇحاريدىڭ مولاسى بۇحارا ماڭىندا ەكەنىن كورسەتەدى. ال قازىر ول كەسەنە سامارحاند قالاسىنىڭ ماڭىندا ەكەنى ءمالىم. بۇحارا قالاسىنىڭ سيمۆولى – كاليان مۇناراسى ءحىى عاسىردا سالىنعان دەلىنەدى. الايدا، يبن باتۋتا ءحىV عاسىردا بۇحارادا ونداي ەرەكشە مۇنارا بولعانىن جازبايدى. بۇدان قوس شاھاردىڭ تاريحىندا ۇلكەن شيكىلىك بارىن اڭعارامىز. شاماسى، رەسەي يمپەرياسى نەمەسە بۇحارا ەۆرەيلەرى ىقپالىمەن ەكى قالا اتاۋى اۋىستىرىلعان، ارينە ول يەزۋيدتەردىڭ تۇركىلەر تاريحىن بۇرمالاۋ ءۇشىن جاساعان جوسپارلى ءىسى بولۋى دا مۇمكىن.

كەلەسى تاريحي دەرەكتەردى شولايىق: «پوسلە توگو، كاك نەۆەرنىە زاۆلادەلي ساماركاندوم، چينگيز-حان ناپراۆيل ۆ پوحود دۆادتسات تىسياچ ۆسادنيكوۆ، سكازاۆ يم: «يششيتە حورەزمشاحا، گدە بى ون ني بىل، داجە ەسلي ون ۋتسەپيلسيا زا نەبەسا، پوكا نە وتىششيتە ي نە زاحۆاتيتە ەگو!». كوگدا حورەزمشاح ۋسلىشال وب يح پريبليجەني، ون وتپراۆيلسيا ۆ مازانداران، تاكجە پرينادلەجاۆشي ەمۋ. تاتارى ۋسترەميليس ۆسلەد زا نيم. حورەزمشاح دوشەل دو گاۆاني نا مورە تاباريستانا، يزۆەستنوي پود نازۆانيەم اباسكۋن، ا ۋ نەگو بىلا تام كرەپوست ۆ مورە. پوسلە پريبىتيا ۆ تۋ ۋپوميانۋتۋيۋ كرەپوست، حورەزمشاح سكونچالسيا ۆ نەي.  پوسلە توگو، كاك تاتارى، ۋشەدشيە نا زاپاد، وتچاياليس زاحۆاتيت حورەزمشاحا، وني پوۆەرنۋلي ي ناپراۆيليس ۆ گورودا مازاندارانا. پوكونچيۆ س مازاندارانوم، وني پوشلي نا رەي. پو دوروگە وني ۋۆيدەلي مات حورەزمشاحا، ەگو جەن، يمۋششەستۆو ي سوكروۆيششا. ا دەلو ۆ توم، چتو مات حورەزمشاحا ۋسلىشالا و توم، چتو سلۋچيلوس س ەە سىنوم. ونا يسپۋگالاس، پوكينۋلا حورەزم ي ناپراۆيلاس ۆ ستورونۋ رەيا، چتوبى پوتوم ۋيتي ۆ يسفاحان، حامادان ي سترانۋ دجيبال ي نايتي تام زاششيتۋ. نەۆەرنىە سلۋچاينو ناتولكنۋليس نا نەە ي زاحۆاتيلي ەە ي ۆسە، چتو بىلو پري نەي، دو ەە پريبىتيا ۆ رەي».

شىڭعىسحان حورەزمشاحتى ۇستاۋعا ارنايى اسكەر جىبەرگەنى، حورەزمشاحتىڭ كاسپي تەڭىزىندەگى مازانداران ولكەسىنە جاقىن ارالدا قايتىس بولعانى باياندالعان. حورەزمشاحتىڭ اناسى حورەزمنەن شىعىپ رەي ايماعى ارقىلى يسفاحان مەن حامادان ايماعىنا بەتتەگەن. الايدا، ونى مازانداران ولكەسىنەن رەيگە قايتىپ كەلە جاتقان شىڭعىسحان اسكەرى ۇستاپ الادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، حورەزم قالاسى ەسكى ۇرگەنىش ەمەس. حورەزم – شامامەن قازىرگى تۇركىمەناباد قالاسى ورنىندا، ال رەي قازىرگى اشحاباد شاھارى ورنىندا بولعان سياقتى. قالاي دەسەك تە، رەسەي يمپەرياسى تۇركىلەر تاريحىن جوسپارلى تۇردە وزگەرتكەن، سول ءۇشىن كوپتەگەن تاريحي ورىنداردىڭ اتاۋىن بۇرمالاعان نەمەسە وزگەرتكەن. تەك يران اۋماعىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارى سول قالپىندا قالعان.

يبن ءال اسير دەرەكتەرىنىڭ كەلەسى وقيعالارى: «چتو كاساەتسيا وتريادا ۆويسك، كوتورىي چينگيزحان پوسلال ۆ حورەزم, تو ون بىل سامىم منوگوچيسلەننىم يز نيح پو پريچينە بولشوي ۆەليچينى گورودا. ۆ نەي ناحوديلوس بولشوە ۆويسكو، ا جيتەلي ەە سلاۆيليس حرابروستيۋ ي بىلي منوگوچيسلەننى. وسادا پرودولجالاس پيات مەسياتسەۆ. تاتارى پوسلالي ك سۆوەمۋ تساريۋ چينگيز-حانۋ زا پوموششيۋ، ي توت پوددەرجال يح بولشيم چيسلوم ليۋدەي. كوگدا وني پريبىلي ك گورودۋ، نەۆەرنىە نەپرەرىۆنو اتاكوۆالي ەگو ي زاۆلادەلي چاستيۋ ەگو. سراجەنيا ۆەليس نەپرەستاننو، ي تاتارى زاحۆاتىۆالي ۋ نيح كۆارتال زا كۆارتالوم. تاك پرودولجالوس دو تەح پور، پوكا وني نە زانيالي ۆەس گورود. وني ۋبيلي ۆسەح ناحوديۆشيحسيا ۆ نەم ي رازگرابيلي ۆسە، چتو ۆ نەم بىلو. زاتەم وني وتكرىلي دامبى، زاششيششاۆشەي گورود وت ۆود دجايحۋنا، ي ۆەس ەگو زاتوپيلي. پوسترويكي ۆ نەم رۋحنۋلي، ي مەستو ەگو ستالو سپلوشنوي ۆودوي. نيكتو، كونەچنو، نە ۋتسەلەل يز ەگو جيتەلەي. ەسلي ۆ درۋگيح گوروداح كتو-تو وستاۆالسيا ۆ جيۆىح، ليبو سپرياتاۆشيس، ليبو بەجاۆ، ليبو ۋپاۆ سرەدي ۋبيتىح ي پوتوم نايديا پۋت ك سپاسەنيۋ، تو تەح جيتەلەي حورەزما، كوتورىە سپرياتاليس وت تاتار، زاتوپيلا ۆودا، يلي پوگرەبلي رۋحنۋۆشيە پوسترويكي. ي ستالا ونا رۋينامي، پۋستوشيۋ».

حورەزم قالاسى امۋداريا وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقانىن، شىڭعىسحان وزەندەگى بوگەتتى اشىپ جىبەرىپ، حورەزمدى سۋمەن شايىپ، تولىق جويعانىن ايتادى. رەسەيلىكتەر ءحىV عاسىردا يبن باتۋتا بارعان حوجەلى قالاسىن حورەزم دەپ بۇرمالايدى دا، قازىرگى كونە ۇرگەنىشتى سول حورەزم دەپ تۇسىندىرەدى. الايدا، اراب عالىمى بارعان حوجەلى قالاسى ەكەنىن ونداعى امۋنيدين قوجا كەسەنەسى ايعاقتايتىنىن بۇرىنعى ماقالامىزدا ايتقانبىز. كونە ۇرگەنىش قالاسىنداعى وتە بيىك مينارەت (قازىر امان قالعانىنىڭ بيىكتىگى – 60 مەتر) يبن باتۋتانىڭ جازبالارىنان مۇلدە كەزدەسپەيدى. ال تاريحشىنىڭ ونى كورمەۋى مۇمكىن ەمەسىن عالىمدار دا ايتادى. وسى جايتتار ورىس وقىمىستىلارىنىڭ كوپ وتىرىگىنىڭ ءبىرىنىڭ بەتىن اشادى.

ەندى مىناۋ دەرەكتەرگە نازار سالىڭىز: «كوگدا تاتارى وسۆوبوديليس وت حوراسانا ي ۆەرنۋليس ك سۆوەمۋ تساريۋ چينگيز-حانۋ، ون سنارياديل وگرومنوە ۆويسكو ۆ گازنۋ، ا ۆ نەي بىل پراۆيتەلەم دجالال اد-دين، سىن حورەزم-شاحا. تام وني ۆسترەتيليس ي ۆستۋپيلي ۆ جەستوكوە سراجەنيە، پرودولجاۆشەەسيا تري دنيا. زاتەم اللاح نيسپوسلال پوبەدۋ مۋسۋلمانام، ي تاتارى بەجالي. چينگيز-حان سنارياديل بولشوە ۆويسكو، بولشەە، چەم ۆ پەرۆىي راز، ۆو گلاۆە س ودنيم يز سۆويح سىنوۆەي، ي ناپراۆيل ەگو پروتيۆ نەگو. نەۆەرنىە پريبىلي ۆ كابۋل. پروتيۆنيكي ۆىسترويليس درۋگ پروتيۆ درۋگا، ي مەجدۋ نيمي پرويزوشلو ۆەليكوە سراجەنيە. نەۆەرنىە ۆتوريچنو بەجالي، ي منوگيە يز نيح بىلي ۋبيتى. زاتەم مەجدۋ مۋسۋلمانامي ۆوزنيكلي رازدورى يز-زا دوبىچي. پريچينوي زدەس بىلو تو، چتو ودين يز ەميروۆ پو يمەني سايف اد-دين اگراك (بوگراك), رودوم يز تيۋركوۆ – حالادجەي، بىل سمەلىم ي وتۆاجنىم. ون ليچنو ۋچاستۆوۆال ۆ جاركيح سراجەنياح س تاتارامي, چەلوۆەك حرابرىي ي وتۆاجنىي، وپىتنىي ۆ ۆوەننوم دەلە، ليچنو زناكومىي س حيتروستيامي ي ترۋدنوستيامي ۆوينى پروتيۆ تاتار، ي ون سكازال ۆوينام دجالال اد-دينا: «ۆى وپوزدالي، يسپولنەننىە ستراحوم پەرەد نيمي». ا سرەدي مۋسۋلمان بىل ەششە گلاۆنىي ەمير پو يمەني ماليكحان، سوستوياۆشي ۆ رودستۆە س حورەزمشاحوم ي ياۆلياۆشيسيا ۆلادەتەلەم گەراتا. ەتي دۆا ەميرا پوۆزدوريلي يز-زا دوبىچي ي ۆستۋپيلي ۆ سحۆاتكۋ، ۆو ۆرەميا كوتوروي بىل ۋبيت برات اگراكا. توت سكازال: «يا وبراتيل ۆ بەگستۆو تاتار، ي يز-زا ەتوي ۋبيت موي برات!» ون رازگنەۆالسيا، پوكينۋل لاگەر ي وتپراۆيلسيا ۆ ينديۋ. زا نيم پوسلەدوۆالو تريدتسات تىسياچ ۆوينوۆ. سيلى مۋسۋلمان بىلي پودورۆانى، ي وني ستالي سلابىمي. ۆ ەتو ۆرەميا نەوجيداننو پريشلا ۆەست، چتو پوياۆيلسيا چينگيز-حان س سوەدينەنيامي سۆويح ۆويسك. كوگدا دجالال اد-دين ۋۆيدەل، ناسكولكو وسلابلي مۋسۋلمانە يز-زا ۋحودا تەح ۆويسك، ي چتو نە موگۋت ۋستويات، ون ناپراۆيلسيا ۆ ستورونۋ يندي».

بۇل دەرەكتە قازىرگى اۋعانستان-پاكىستان ايماعىنداعى تۇركى حالاج ەلى تۋرالى ايتىلادى. تاريحشىلار حالاجداردىڭ ءۇندىستان مەن اۋعانستان اۋماقتارىنا تۇركى قاعاناتىنىڭ اسكەرى بولىپ بارعانىن ءبىر اۋىزدان مويىندايدى. ياعني، تۇركى حالاج ءVىى عاسىردا سول ايماققا بارىپ ورنىققان. «حالاج» جانە «حازاح» اتاۋلارى ارابشا جازىلۋىندا وتە ۇقساس (حلج – حالاج، حذح – حازاح). وسى فاكت قازاق حالقىنىڭ ءوز وتانىندا تۇركى قاعاناتى زامانىندا، ياعني ءVىى عاسىردا بار ەكەنىن ايعاقتايدى. يبن باتۋتا دا قازىرگى اۋعانستان مەن ءۇندىستان اۋماعىندا ءحىV عاسىردا وتىرعان ەرجۇرەك تۇركىلەر ەلى جايلى باياندايدى. ورىسشا اۋدارمادا ولاردى «حالاج» دەپ كورسەتپەسە دە، دەرەكتەردىڭ سولار تۋرالى ەكەنى داۋسىز.

اراب جازبالارى تۇركى دەپ ءبىزدىڭ دالا حالقىن اتاعانىن بۇرىنىراقتا ايتتىق. سوندىقتان اۋعانستان اۋماعىنا تۇركى قاعاناتى اسكەرى بولىپ بارعان تۇركى حالاج ەلىن تۇركى حازاح دەگەن ءجون. تۇركى حالاج ءامىرىنىڭ (اگراك-بوگراك) شىڭعىسحان اسكەرى قولداناتىن سوعىس تاكتيكاسىن جاقسى بىلەتىنى ونىڭ ەلى مەن شىڭعىسحان ەلىنىڭ قازاق حالقىنان ەكەنىن تاعى دالەلدەيدى (قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقان وزىندىك سوعىس تاكتيكاسى شىڭعىسحان ەلىنە دە ءتان ورتاق ءداستۇر بولعان).

كەلەسى وقيعالار جەلىسىن كورەيىك: «دۋمالي ۆسە وني، چتو تاتارى سپوكوينو پروبۋدۋت زيمۋ دو ۆەسنى، نو تە نە پوستۋپيلي تاك، ا دۆينۋليس ي پوشلي ۆ زەملي گرۋزين. ك نيم پريسوەدينيلسيا تيۋركسكي مەمليۋك, ودين يز مەمليۋكوۆ ۋزبەكا، پو يمەني اكۋش, كوتورىي سوبرال جيتەلەي ەتيح گور ي ستەپەي. سوبرالوس ۋ نەگو منوجەستۆو نارودا، ي ۆوشەل ون ۆ پەرەگوۆورى س تاتارامي وتنوسيتەلنو پريسوەدينەنيا ك نيم. وني وتۆەتيلي ەمۋ سوگلاسيەم ي سكلونيليس ك نەمۋ يز-زا وبششەگو يح پرويسحوجدەنيا. سوەدينيليس وني ي پوشلي ۆو گلاۆە تاتار نا گرۋزين. كوگدا تاتارى پريبليزيليس ك تيفليسۋ، گرۋزينى, سوبراۆشيس، ۆسە ۆىستۋپيلي پروتيۆ نيح، ۆوورۋجەننىە دو زۋبوۆ...، نو كوگدا ۋۆيدەلي، چتو تاتارى ۋجە ۆستۋپيلي ۆ سترانۋ ي چتو يم نە پومەشالي سدەلات ەتو ني گورى، ني ۋششەليا، ني چتو درۋگوە، وني ۆوزۆراتيليس ۆ تيفليس ي وستاۆيلي گورود، ا تاتارى سدەلالي ۆ نەي چتو حوتەلي; گرابيلي، ۋبيۆالي، ي رازرۋشالي».

مۇندا اكۋش دەگەن تۇركى ماملۋكتىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان اسكەر جيناپ، قازىرگى ازەربايجانعا بارعان شىڭعىسحان اسكەرىنە قوسىلعانى جازىلعان. ەڭ باستىسى، ولار مەن شىڭعىسحان اسكەرى ءبىر حالىقتان ەكەنىن انىق كورسەتىلىپتى. زاكاۆكازەدە قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن توبى ءVىى عاسىردان وتىرعانىن، قازىرگى ازەربايجانداعى قازاق قالاسى سول زامانداردان قالعانىن اراب دەرەكتەرى راستايتىنىن ايتقانبىز. سوندىقتان اكۋش دەگەن تۇركى ماملۋكتىڭ (وزگە اۋدارمادا قىپشاق دەلىنگەن) شىڭعىسحان اسكەرىمەن ءبىر حالىقتان ەكەنىن كورسەتكەن وسى دەرەك ولاردىڭ قازاق حالقىنان ەكەنىن ايگىلەيدى.

يبن ءال ءاسيردىڭ جازبالارى بىلاي جالعاسادى: «پولۋچيۆ يزۆەستيە و نيح، الانى پوسپەشيلي سوبرات ۋ سەبيا منوگو كيپچاكوۆ; وني سرازيليس س نيمي، نو ني ودنا ستورونا نە پرەودولەلا درۋگوي. توگدا تاتارى پوسلالي سكازات كيپچاكام: “مى س ۆامي ودنوگو رودا, ا ەتي الانى ۆام نە رودنيا، چتوبى ۆى يم پوموگالي، ي يح رەليگيا نە پوحوجا نا ۆاشۋ. مى ۆام داەم وبەششانيە نە تروگات ۆاس، ي مى ۆام داديم سكولكو حوتيتە دەنەگ ي ودەجدى، ەسلي ۆى نە بۋدەتە ۆمەشيۆاتسيا مەجدۋ نامي ي يمي”. ي وني دەيستۆيتەلنو پرەپودنەسلي يم تو، و چەم بىلو ۋگوۆورەنو، پوسلە چەگو كيپچاكي پوكينۋلي گورود الانوۆ: ي نا نيح ناپالي تاتارى، منوگيح يز نيح پەرەبيلي، وگرابيلي ي ۋۆەلي ۆ پلەن. پوتوم وني ناپراۆيليس ك كيپچاكام، كوتورىە، چۋۆستۆۋيا سەبيا ۆ بەزوپاسنوستي، ۆ سيلۋ زاكليۋچەننوگو مەجدۋ نيمي ي ميرا، رازوشليس، نو نە ۋسپەلي وني وپومنيتسيا، كاك نەوجيداننو ناپالي نا نيح تاتارى، ۆتورگليس ۆ يح سترانۋ ي پو وچەرەدي نانەسلي يم پوراجەنيە ي وتنيالي ۋ نيح ۆدۆوە بولشە توگو، چتو وني يم دالي. كيپچاكي، جيۆشيە دالەكو، ۋسلىشاۆ وب ەتوم، بەجالي دالەكو بەز بويا، پريچەم ودني يز نيح يسكالي ۋبەجيششا ۆ لەساح، درۋگيە ۆ گوراح، ا ينىە ۋشلي ۆ سترانۋ رۋسوۆ; تاتارى جە وستاليس ۆ سترانە كيپچاكوۆ، بوگاتوي بولشيمي پوستبيششامي زيموي ي لەتوم. ۆ نەي ەست حولودنىە لەتوم ي تەپلىە زيموي مەستا, بوگاتىە پاستبيششامي. ەتو – سترانا لەسوۆ نا بەرەگۋ موريا. وني دوشلي دو گورودا سۋداكا، گورودا كيپچاكوۆ، گدە يح گلاۆنىە سيلى; ون ناحوديتسيا نا بەرەگۋ حازارسكوگو موريا ي ك نەمۋ پريستايۋت كورابلي. ەتو حازارسكوە مورە سوەدينياەتسيا س زاليۆوم كونستاتانتينوپوليا. دوستيگنۋۆ سۋداكا، تاتارى وۆلادەلي يم، جيتەلي جە ەگو رازبەجاليس ۆ رازنىە سترانى; ودني ۋشلي ۆ گورى سو سۆويمي سەميامي ي يمۋششەستۆوم، درۋگيە سەلي نا كورابلي ي وتپراۆيليس ۆ سترانۋ رۋموۆ, چتو ۆ رۋكاح مۋسۋلمان – دەتەي كىلىچ-ارسلانا».

بايقاعانىمىزداي، تبيليسي ايماعىن توناعان شىڭعىسحان اسكەرى ودان ءارى الان ەلىنە اياق باسقان، ولاردى الاندار مەن قىپشاقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرى كۇتىپ العان. شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ كاۆكازداعى قىپشاق ەلىنە: «ءبىز – ءبىر حالىقپىز» دەپ ايتقانى انىق. وسى دەرەك شىڭعىسحان ەلى مەن ورىسشا اۋدارمادا «قىپشاق» دەلىنگەن ەلدىڭ قازاق حالقى ەكەنىن انىق ايعاقتايدى (كاۆكازدا «قىپشاق» اتاۋى مۇلدە جوق، ەسەسىنە «قازاق» اتاۋى وتە كوپ ساقتالعان). دەرەكتە تەڭىزدىڭ كونستانتينوپول بۇعازىمەن بايلانىساتىنى، ونىڭ جاعاسىنداعى سۋداك قالاسىنىڭ تۇرعىندارى كەمەمەن تۇركيا اۋماعىنا كەتكەنى باياندالعان. سۋداك قالاسىنىڭ قازىرگى نوۆوروسسيسك ەكەنىن ءحىV عاسىرداعى يبن باتۋتا دەرەگى دالەلدەيتىنىن الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە ايتقانبىز. وسى دەرەكتەر اڭگىمەنىڭ قاراتەڭىز جايىندا ەكەنىن جانە قىپشاق-قازاق ەلى ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى كولحيدا جازىعىندا ورنالاسقانىن دالەلدەيدى. ۆيزانتيا يمپەراتورى ول جەردى ءىح عاسىردا «سترانا كاساحيا» دەپ اتاعان جانە ءحVى عاسىردا وندا قازاق ەلى وتىرعانى اننا انتونوۆسكايانىڭ ەڭبەگىندە باياندالادى. وسى ەكى فاكتى دە ول ەلدىڭ قىپشاق ەمەستىگىن, ولاردىڭ ءوز اتاۋلارى قازاق ەكەنىن ايقىن ايعاقتايدى. سوندىقتان ولاردى ءوز حالقى دەپ تانىعان شىڭعىسحان اسكەرىن قازاقتار دەمەۋ – اقىلعا سيمايدى.

كەلەسى وقيعالار جەلىسىنە وي جۇگىرتەيىك: «پوسلە توگو، كاك تاتارى زانيالي زەمليۋ كيپچاكوۆ, جيتەلي كوتوروي رازبرەليس, كاك مى ۋجە ۋپوميانۋلي ۆ رازنىە ستورونى, بولشايا چاست يح ناپراۆيلاس ۆ سترانۋ رۋسوۆ. ەتو دليننايا، شيروكايا سترانا، گرانيچاششايا س يح سترانوي، ي ناسەلەنيە كوتوروي يسپوۆەدۋەت حريستيانستۆو. پروۆەديا ۆ سترانە كيپچاكوۆ دوۆولنو پرودولجيتەلنوە ۆرەميا، تاتارى دۆينۋليس پوتوم ۆ 1223 گودۋ ۆ سترانۋ رۋسوۆ. ۋسلىشاۆ وب ەتوم، رۋسى ي كيپچاكي ۆىستۋپيلي نا دوروگۋ، پو كوتوروي شلي تاتارى، چتوبى ۆسترەتيتسيا س نيمي دو توگو، كاك وني دويدۋت دو يح سترانى، س تەم چتوبى پومەشات يم ۆتورگنۋتسيا ۆ نەە. ۋزناۆ وب ەتوم، تاتارى پوۆەرنۋلي نازاد. رۋسى ي كيپچاكي پوگناليس زا تاتارامي، ا تە پرودولجالي وتستۋپات ۆ تەچەنيە دۆەنادتساتي دنەي، پرەسلەدۋەمىە يمي پو پياتام. نو ۆدرۋگ تاتارى پوۆەرنۋلي پروتيۆ رۋسوۆ، كوتورىە نە ۋسپەلي وگليانۋتسيا، كاك ستولكنۋليس س نيمي نەوجيداننو دليا سەبيا، تاك كاك وني سچيتالي سەبيا ۆ بەزوپاسنوستي ي چۋۆستۆوۆالي سەبيا سيلنەە يح. سراجەنيە مەجدۋ نيمي پرودولجالوس نەسكولكو دنەي، نو زاتەم تاتارى ودولەلي، ا كيپچاكي ي رۋسى وبراتيليس ۆ ۋجاسنوە بەگستۆو پوسلە توگو، كاك تاتارى نانەسلي يم سيلنوە پوراجەنيە. زا نيمي پوگناليس منوگيە، ۋبيۆايا، گرابيا ي رازوريايا سترانۋ، تاك چتو بولشايا چاست ەە وپۋستەلا. منوگيە ۆيدنىە كۋپتسى يز رۋسوۆ ي بوگاتىە ليۋدي، سوبراۆشيس ي زاحۆاتيۆ س سوبوي، چتو بىلو يم دوروگو، وتپراۆيليس مورەم نا نەسكولكيح كورابلياح ۆ مۋسۋلمانسكيە سترانى».

قىپشاق-قازاق جەرىنەن ءارى، قازىرگى كۋبان-قىرىم اۋماقتارىندا حريستيان ءدىندى رۋس (ۋرۋس) ەلى ورنالاسقان ەكەن، ول ەلدىڭ قىپشاق ەلىنە كورشى جاتقانى انىق باياندالعان. رۋس (ۋرۋس) ەلىنىڭ ساۋداگەرلەرى مەن بايلارى كەمەلەرىمەن قاراتەڭىز ارقىلى قازىرگى تۇركيا اۋماعىنا قاشقانى دا ول ەلدىڭ بۇگىنگى قىرىم مەن كۋباندا وتىرعانىن ايعاقتايدى. تاريحي دەرەكتەردەن ءىV-V عاسىرلاردا ول ايماقتا ساق-سكيفتەردىڭ اورس تايپاسى مەكەندەگەنىن بىلەمىز. ودان كەيىن ءىح-ح عاسىرلاردا قىرىمدا ۋرۋس پەن ساكالبا ەلدەرى قونىس تاپقانىن اراب عالىمى ءال ماسۋدي باياندايدى. اورس – دۇرىسىندا ارىس ەكەنىن كاۆكازداعى اۆار نۋتسالدىگىن بيلەگەن قىرىمدىق ديناستيانىڭ شەجىرەسى كورسەتەدى. وندا «ۋرۋس توبىنىڭ ارعى اتاسى – ارىسحان» دەپ انىق جازىلعان. ارىس اتاۋىن اورس قىلعان – ەجەلگى رۋم-گرەك ەلى. ول ايماققا ءVىى عاسىردا جەتكەن قازاقتار اورس ەلىن «ورىس» دەپ اتاعان، وسى اتاۋ وعىز-حازارلارشا «ۋرۋس» بولعاندىقتان، اراب جازبالارىنا سولاي ەنگەن. كەيىن رەسەيلىكتەر «ۋرۋس» اتاۋىن تاريحقا «رۋس» دەپ ورنىقتىردى. شىندىعىندا، ۋرۋس-رۋس ەلى تۇركىتىلدى بولعان، ولاردىڭ تۋىستارى «ساكالبا» دەگەندەر – ساق ەلىنىڭ البان تايپاسى (قازاقتىڭ البان تايپاسىمەن تۋىس).

قىپشاق-قازاق ەلىندە تىنىعىپ العان شىڭعىسحان اسكەرى ارى قاراي كورشى جاتقان ۋرۋس ەلىنە تابان تىرەيدى. ۋرۋس پەن قىپشاق-قازاقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرى شەكارادا كۇتىپ العاندا كەرى شەگىنگەن شىڭعىسحان اسكەرىن ولار 12 كۇن بويى قۋعان. سودان سوڭ كەنەتتەن قارسى شابۋىلداعان شىڭعىسحان اسكەرىنەن ويسىراي جەڭىلگەن. ورىس عالىمدارى ايتاتىنداي، «كالكا وزەنى بويىندا ەكى جاق بەتپە-بەت كەلىپ سوعىسپاعان»، وقيعا مۇلدە باسقاشا وربىگەن جانە ول وقيعا قازىرگى كۋبان اۋماعىندا ورىن العان. دەرەكتە ۋرۋس پەن قىپشاق-قازاقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرى كورسەتىلۋى، قازاقتاردىڭ قازىرگى دون اۋماعىندا شىڭعىسحانعا دەيىنگى زامانداردان وتىرعانىن بايقاتادى. يبن باتۋتا بولسا، ءحىV عاسىردا كۋبان مەن دونداعى «تەزەك» دەپ اتالاتىن مالدىڭ قيىن وتىن قىلاتىن جانە «اربا» دەگەن كولىكپەن كوشىپ-قوناتىن حالىقتىڭ قىپشاق ەلى ەكەنىن جازادى. ولاردىڭ قىرىمعا جاقىن وتىرعاندارى حريستيان ءدىندى ەكەنىن دە ايتۋىدى ۇمىتپايدى. وسى فاكتىلەر قازىرگى كۋبان مەن دون كازاكتارى ءحىV عاسىردا تۇركىتىلدى قازاقتار بولعانىن ايعاقتايدى. ولار كەيىن رەسەيدىڭ شىركەۋ تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولىپ، ءوز تىلىنەن ايرىلىپ، ورىس ءتىلدى كازاك دەگەن توبىرعا اينالعان.

تاريحي قۇجاتتاعى دەرەكتەر تىزبەگى بىلاي جالعاسادى:  «پوسلە توگو، چتو سدەلالي تاتارى س رۋسامي ي پوسلە توگو، كاك وگرابيلي يح سترانۋ، كاك مى ۆىشە گوۆوريلي، وني ۋشلي وت نيح ي وتپراۆيليس ۆ كونتسە 1223 گودا ك بولگارۋ. ۋسلىشاۆ وب يح پريبليجەني، جيتەلي بولگارا ۋسترويلي يم ۆ نەسكولكيح مەستاح زاسادى ي ۆىستۋپيلي پروتيۆ نيح. ۆسترەتيۆشيس س نيمي، وني پوۆلەكلي يح زا سوبوي، پوكا نە پروشلي مەستا، گدە بىلي زاسادى، پوسلە چەگو سيدەۆشيە تام ۆىستۋپيلي پروتيۆ نيح سزادي، تاك چتو تاتارى وچۋتيليس ۆ سرەدينە، ي يح ناچالي رۋبيت سو ۆسەح ستورون. بولشينستۆو يح بىلو پەرەبيتو، ي ليش نەمنوگيە يز نيح سپاسليس. گوۆوريات، چتو يح بىلو ۆسەگو چەتىرە تىسياچي چەلوۆەك، كوتورىە ي ناپراۆيليس ۆ ساكسين ك سۆوەمۋ تساريۋ چينگيزحانۋ».

ياعني، رۋس-ۋرۋس ەلىن تالقانداعان شىڭعىسحان اسكەرى ودان كەيىن بۇلعار ەلىنە بەت بۇرادى. وسى دەرەك قازىرگى ىشكى رەسەيدە وتىرعان حالىق بۇلعار ەلى ەكەنىن دالەلدەيدى. يبن باتۋتا ءحىV عاسىردا التىن ورداعا باعىنىشتى بۇلعار ەلىنە ارنايى بارعان، بۇلعار قالاسىندا بولعان. عالىمنىڭ سول ايماقتىڭ كليماتى جايلى دەرەكتەرى ول قالانىڭ بۇگىنگى موسكۆا ەكەنىن كورسەتەتىنىن ايتقانبىز. يبن باتۋتا ول جەردە مۇسىلمان بۇلعار ەلى مەكەندەيتىنىن جازعان، وندا ورىس، سلاۆيان اتاۋلارى كەزدەسپەيدى. كەرىسىنشە، «حريستيان ۋرۋس ەلى» دەپ سولتۇستىك كاۆكازدىڭ تاۋلى ايماعىن كورسەتەدى (قىرىمدىق ۋرۋس توبى نەمەسە اۆار نۋتسالدەرى بيلەگەن ەل).

الەكساندر نەۆسكي مەن يۆان گروزنىيدىڭ دۋلىعالارىنداعى ارابشا جازبالار دا ورىستاردىڭ اتا-باباسى مۇسىلمان بۇلعار ەلى ەكەنىن اڭعارتادى. ولاردى قىرىمدىق رۋس ەلىنىڭ وكىلدەرى بيلەگەنى ءمالىم (ريۋريك-بورىك ديناستياسى), سول سەبەپتەن بۇلعار ەلىن رۋس دەپ تانۋ كەيىن قالىپتاستى. رەسەي يمپەرياسى بيلىگىنە ءحVى عاسىردىڭ سوڭىندا حريستيان ءدىندى رومانوۆتار ديناستياسىن وتىرعىزعان يەزۋيد توبى تاريحتى تولىق وزگەرتىپ جازعان. ولار ەۋروپالىق كرەسشىلەر جورىعىنا تويتارىس بەرگەن مۇسىلمان بۇلعار كنيازىن الەكساندر نەۆسكي قىلدى. وزدەرى ۋلاپ ولتىرگەن مۇسىلمان تيت پاتشانى يۆان گروزنىي دەپ تاريحقا ەنگىزدى. ەڭ باستىسى، بيلەۋشىلەرى ۋرۋس توبى بولعان بۇلعار ەلىن «رۋسسكيە» دەپ اتاپ، «ورىس حالقى – ءىح عاسىردان حريستيان بولعان سلاۆياندار» دەدى. ال بۇلعار ەلىن «تاتارلاردىڭ اتا-باباسى» دەپ سەندىردى.

سونىمەن ءحىىى عاسىردا بۇكىل مۇسىلمان الەمىنىڭ ورتاق تاريحىن جازعان يبن ءال اسير ءوز زامانىنداعى وقيعالاردى بايانداي كەلە، شىڭعىسحان شىققان ەلدىڭ تۇركى ەكەنىن انىق كورسەتەدى. دەرەكتەردى مۇحيات قاراساڭىز، ولاردىڭ ءوز اتاۋى قازاق ەكەنىن دە اڭعارۋ قيىن ەمەس (جازبانىڭ اراپشا تۇپنۇسقاسىندا «قازاق» دەپ جازىلعان بولۋىدا مۇمكىن). ال ءحىV عاسىرداعى اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا شىڭعىسحان حازا (ق) ەلىنەن دەپ جازادى جانە ول اۋەلى باعىندىرعان بەس ايماقتىڭ ءبىرىن حاشاكيا دەپ كورسەتەدى. سەنىمدىلىگىن الەم عالىمدارى عانا ەمەس، ءتىپتى رەسەيدىڭ اتاقتى عالىم-اكادەميكتەرى مويىنداعان وسى ەكى اراب عالىمىنىڭ ەڭبەكتەرى قازاق حالقى تاريحىن بەيشارا كۇيگە تۇسىرگەن رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وداعىنىڭ يدەولوگياسى ەكەنىن ايعاقتايدى. الايدا، وسىنداي بۇلتارتپاس دەرەكتەردى كورە تۇرا، «قازاق كەشە پايدا بولدى» دەۋدەن تايمايتىن، ءتىپتى سول رەسەيلىك جالعان تاريحي تۇجىرىمداردى قىزعىشتاي قورعايتىن تاريحشىلارىمىزدىڭ ساناسىن وزگەرتۋ قيىننىڭ قيىنى بولىپ تۇر. ولاردىڭ رەسەيدىڭ جانسىزى ەمەسى راس. بىراق ولاردىكى قاتەلەسكەنىن مويىنداۋعا تاكاپپارلىعى جىبەرمەيتىن پەندەشىلىك، الدە الگى يدەولوگيا قاندارىنا، ميلارىنا دەيىن ءسىڭىپ كەتكەن ورىسقۇلدىق. مەملەكەتى مەن ۇلت مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قوياتىن، سول ءۇشىن جىبەرگەن قاتەلىكتەردى مويىنداپ، وسىنداي اراب جازبالارى ارقىلى شىنايى تاريحىمىزدى پاش ەتەتىن قازاق عالىمى كەرەك بىزگە.

ءدال كازىر تاريح عىلىمىنىڭ وكىلدەرى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاق تاريحىن قايتا جازىپ شىعۋ جايلى سوڭعى تاپسىرماسىن ورىنداۋعا دايىندىق جاساۋدا. پاتشا بۇيىرعان سوڭ ءبىر ماڭىزدى دۇنيەلەر جاساعانسىپ، ارتىن قۇردىمعا جىبەرمەسە دەيمىز، ايتەۋىر. ءبىر عالىمدارىمىز «تاجىكستان مەن تۇركيا ارحيۆتەرىنە قول جەتكىزەتىن بولدىق» دەپ جار سالىپتى. ءاي، تاجىكستاننان نە تابادى، ول كەشەگى ورىس يمپەرياسى بيلەپ-توستەگەن ەلدىڭ ءبىرى عانا. ول ارحيۆتەن سول ورىس وقىمىستىلارى بۇرمالاعان دەرەكتەر عانا تابىلادى. ال تۇركيا ارحيۆتەرىندەگى وسمان يمپەرياسىنا جانە وعان دەيىنگى زاماندارعا بايلانىستى جازبالاردىڭ باسىم بولىگى ەش زەرتتەلمەگەن. سوندىقتان، اللا قالاسا، ول جاقتان قازاق حالقى جايلى تىڭ دۇنيەلەر شىعادى. ەڭ دۇرىسى، اراب تاريحشىلارى – ءال ماسۋدي مەن يبن ءال اسير جازبالارىن جانە اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا ەڭبەكتەرىن تۇپنۇسقادان قازاق عالىمدارىنىڭ وزدەرى زەرتتەسە (حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ باسشىلىعى ونى زەرتتەۋدى سونداعى ورىس ماماندارعا جۇكتەۋى ابدەن مۇمكىن، ولار دەرەكتەردى رەسەيلىك تۇجىرىمدارعا ساي ۇسىناتىنى داۋسىز).  سوندا عانا شىنايى تاريحىمىزبەن قاۋىشىپ، قازاق حالقى رۋحاني جاڭعىرۋدى باسىنان وتكىزەر ەدى...

(جالعاسى بار)

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz