Resey men Qytay tarapynan búrmalaugha úshyramaghan Shynghyshan turaly asa qúndy jazba (jalghasy)

Abai.kz aqparattyq portalynda "Shynghyshannyng qazaq ekenine qatysty derekterdi Qytay men Resey qalay búrmalady?" , Taghy da Shynghyshannyng qazaq ekenine qatysty derekterding búrmalanuy haqynda..." jәne Ibn әl Asirdyng jazbasy Shynghyshannyng qazaq ekenin dәleldeydi", "Resey men Qytay tarapynan búrmalaugha úshyramaghan Shynghyshan turaly asa qúndy jazba" atty Bekjan Ádenúlynyng maqalalary jariyalanghan edi. Sol materialdardyng jalghasy retinde avtordyng arab tarihshysy Ibn Batutanyng enbekterine sýienip jazghan taghy bir maqalasyn oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

XIV ghasyrdaghy arab sayahatshysy Ibn Batutanyng enbegin oqudy jalghastyrayyq: «Otsuda poehal ya v Hovarezm, cherez stepi, prostiraishuisya na sorok dney putiy, gde vesima malo vody y travy. Tut ezdyat v povozkah, zapryajennyh verbludami. Cherez desyati dney pribyly my v Saraychiyk, lejashiy na ostrove bolishoy reki, iymenuemoy Ulusu. Zdesi most v rode bagdadskogo. Posle pospeshnoy trehdnevnoy ezdy otsuda, dostig ya Hovarezma, obshirnogo y mnogoludnogo tureskogo goroda, podvlastnogo sultanu Uzbeku, iymenem koego upravlyaet v nem emiyr. Za sim gorodom techet Gigon, odna iz chetyreh rayskih rek. Zdesi grobnisa sheyha Naiym-Oddina Velikogo, znamenitogo svyatogo. Vo vsem miyre mne eshe ne dovodilosi vstrechati ludey bolee blagonravnyh, chem horezmiysy, bolee blagorodnyh, bolee gostepriimnyh po otnoshenii k chujestransam. U nih prekrasnyy obychay dlya ispolneniya molitvy, podobnogo kotoromu ya nigde ne vstrechal, krome kak u niyh. Zavedeno, chto kajdyy muazzin obhodit doma, raspolojennye poblizosty ot ego mecheti, izveshaya o nastupleniy chasa molitvy. Togo, kto ne prisutstvoval na obshey molitve, imam biet v prisutstviy obshiny. V kajdoy mechety visit dlya etogo pleti. Krome togo, nalagaetsya shtraf v razmere pyaty dinarov, kotorye rashoduitsya v polizu mechety y dlya ugosheniya bednyakov y neimushiyh. Govoryat, obychay etot sushestvuet s drevnih vremen. On – velikiy emir Kutludumur, imya ego oznachaet «blagoslovennoe jelezo», tak kak kutlu znachit «blagoslovennyi», a dumur – «jelezo». Emir etot – syn tetky po matery velikogo sultana Muhammada Uzbeka y velichayshiy iz ego emirov. On je yavlyaetsya ego namestnikom v Horasane. Ego syn Harun-bek jenat na dochery upomyanutogo sultana. Ee mati – sarisa Taytugli, o kotoroy bylo skazano ranee».

Ibn Batuta Saray qalasynan Hovarezm qalasyna sapar shegipti, ol jol qyryq kýndik qashyqtyqty alyp jatqan shól dalada eken. On kýnde ózen ortasyndaghy aralda ornalasqan Sarayshyq qalasyna jetedi, odan jedel jýrip ýsh kýnde Hovarezm qalasyna barghan. Ibn Batuta sayahaty jayly aldynghy maqalamyzda Hovarezm degen Hodjeli qalasy ekenin, derektegi «Naym odiyn» Hodjeli qalasyndaghy «Aumunidiyn» kesenesi ekenin, odan tórt kýndik jerdegi eski Úzboy ózeni boyynda Sarayshyq qalasy bolghanyn (Egdeqala degen eski qalashyq sol Sarayshyq boluy mýmkin) kórsetkenbiz. Al Horezm qalasynyng shamamen kәzirgi Týrkimenabad qalasy ornynda bolghanyn, ony Shynghyshan Amudariya suymen shayyp joq etkenin Ibn әl Asir deregi kórsetetini aldynghy maqalada aityldy.

Hodjeli ólkesi – Ýzbek han imperiyasynyng shekaralyq aimaghy, ony biyleytin әmir – Qúttylytemir degen qazaq ekenin esimining maghynasy rastaydy. «Ol jerding halqy әlemdegi eng tekti әri qonaqjay el, olarda namazgha kelmegenderdi qazaqy qamshymen jazalaydy jәne olargha salynghan aiyppúl arqyly miskinderge kómek kórsetu – erteden qalyptasqan dәstýr», dep bayandaydy arab ghalymy. Demek, qazirgi Sarayshyq qalasy Sarayshyq emes, kerisinshe Atyrau oblysynda Altyn ordanyng astanasy – Saray qalasy bolghan. Al Sarayshyq qalasy qazirgi Qaraqalpaqstan aumaghynda, Hodjeli qalasynan tórt kýndik jerde, eski Úzboy ózeni boyynda bolghan.

Kelesi oqighalar jelisi bylay órbiydi: «Buhara glavnyy gorod oblastey gigonskiyh. No on sovershenno razoren Tatarami, y ya ne nashel v nem ny odnogo uchenogo muja. V Buhare ya navestil mogilu uchenogo imama, sostaviytelya «Sbornika istinnyh hadisov», sheyha musuliman Abu Abdallaha al-Buhari, da budet Allah dovolen iym! Iz goroda Sara do Horezma menya soprovojdal sharif iz jiyteley goroda Kerbely po iymeny Aly ibn Mansur. A byl on iz kupsov. On reshil otpravitisya so mnoy v Indii. V eto vremya gruppa ego zemlyakov pribyla v Horezm, namerevayasi sovershiti puteshestvie v Kitay, y on sobralsya ehati s nimi. Pribyv v Indii, ya uznal, chto on dostig goroda Almalyka, a eto kones zemeli praviytelya Maverannahra y nachalo Kitaya».

Múnda Búhara qalasynyng Shynghyshan shapqynshylyghynan keyin onala qoymaghanyn, sol manda әl-Búhary mazary baryn kórsetedi (әl-Búhary mazary qazir Samarhand manynda, osy sәikessizdik eki qala tarihynda bir shiykilik baryn bayqatady). Ály Ibn Mansur degen kópesting Hodjeli qalasynan Qytaygha bettegenin, ózi Ýndistangha jetkende ol kópesting Almalyq qalasynda ekenin estigenin, Almalyq qalasy Mәurenahr men Siyn-Shyng (qytay) aimaqtary shekarasynda ornalasqanyn bayandaydy. Osy derekten Almalyqtyn qazirgi Almaty qalasy ekenin kóremiz (múny naqtylaytyn basqa da jazbalar jeterlik).

Endi mynaghan nazar audarynyz: «Govoryat, chto Chingishan, priyshedshiy s Tataramy v zemly islamizma y opustoshivshiy iyh, byl kuznes v Hate. S pomoshiu svoego voyska zavoeval on Hatu, Kitay, Hashak, Kashgar y Almaliyk. Posle jestokih bitv s Djalal-Oddinom Sanjarom, synom Shaha Hovarezmskogo y silinym vladykoi Hovarezma, Horasana y Mavara-eli-Nagara, zavladel on ego zemlyami, razoril Buharu, Samarkand y eli-Tarmiyd, pererezal v nih jiyteley, zabravshy v plen toliko molodyh, y sovershenno opustoshil vsu stranu. On pereshel potom Gigon, zavladel Horasanom y Irakom, vsudu razoryaya goroda y ubivaya jiyteley, y nakones pogiyb, ostavya nasledstvo synu svoemu, Gulaku, kotoryy vzyal Bagdad, umertvil Kalifa eli-Mostaazema, iz roda Abbasov, y proshel v Sirii, gde bojestvennoe Proviydenie polojilo kones ego poprishu; razbityy egiypetskoiy armiei, on popalsya v plen».

«Tatarlardy bastaghan Shynghyshan – Hata elinen shyqqan temirshi» deydi. Temirshyng esimin «temirshi» dep týsingen siyaqty. Ibn әl Asir Shynghyshan kelgen jaqta týrki hatay eli mekendegenin jazghan. Yaghni, hatay eli qytay emes, týrkiler ekenin bayandaghan. Arabshada «hataiy» men «hazaq» úqsas jazylatynyn aitqanbyz (حظاق – hazaq, حطاى – hataiy). Ibn Batutanyng osy deregi Shynghyshannyng hazaq elinen ekenin kórsetedi («Chingishan iz roda hiyat» degen jalghan tújyrymgha, «Chingishan iz hata» degen osy derek sebep bolghan siyaqty). Shynghyshan әueli baghyndyrghan bes aimaqtyng biri – Hashak, dúrysy – Qazaq. Ibn Batuta «Hata, Kitay, Hashak, Kashgar, Almalyq» dep jazady, Hata – Shynghyshannyng óz eli (ol da hazaq eline jatady), Kitay – týsinikti, Kashgar – qazirgi Shynjan ólkesi, al Almalyq – qazirgi Almaty men Taraz qalalary ornalasqan aimaq. Múny Ibn әl Asirding jazbalary da rastaydy. Ol Shynghyshan әueli baghyndyrghan jerlerdi «Týrkistan, Balasaghún, Kashkar» dep kórsetken. Ibn әl Asirding Týrkistan degenine Ibn Batutanyng Hashak degeni, Balasaghún degenine Almalyq degeni sәikes keledi.

Jogharyda «týrk» pen «qazaq» ataulary arabsha úqsas jazylatynyn aittyq. Sondyqtan Ibn әl Asir jazbasyndaghy «Týrkistan» dúrysynda – «Qazaqstan» degenimiz jón. Ibn Batutanyng ol aimaqty «Hashak» dep kórsetui sózimizge kuә. Osy faktiler Shynghyshangha deyin de qazaq halqy bolghanyn, onyng jeri Qazaqstan ekenin aighaqtaydy. Ibn әl Asir jazbasyndaghy derekter Týrkistan eli men Shynghyshan eli bir halyq ekenin aighaqtaytynyn aldynghy maqalamyzda dәleldegenbiz. Olay bolsa Shynghyshandy qazaq dep tanymau mýmkin emes.

Kelesi oqighalar jelisin qarayyq: «Iz Buhary poehal ya v lageri sultana Ala-Oddina-Tarmashirina. Sultan sey, vlastiyteli Mavara-eli-Nagara, vsegda slavilsya svoim voyskom y pravosudiyem. Zemly ego nahodyatsya mejdu chetyrimya velikimy derjavami, Indiei, Kitaem, Irakom y Turkamy sultana Uzbeka. On nasledoval sarstvo posle brata svoego, Djagataya, byvshego nevernym, y sarstvovavshego posle starshego brata Kobaka, takje nevernogo; vprochem, Kobak uvajal veru Mugammedan. Govoryat, chto odnajdy razgovarival on s uchenym propovednikom Badr-Oddinom eli-Maydany y skazal emu: «Ty govorishi, chto v Korane vse napisano?» – Da – otvechal Badr-Oddiyn. – «Pokajy mne v nem moe imya!» Badr-Oddin totchas razvernul knigu y prochel imya ego v slovah nachala 82-y glavy. Izumlennyy Sultan otvechal toliko: Bahshi, bahshiy (horosho, horosho)! Neskoliko dney probyl ya v lagere Tarmashirina. Sultan obratilsya ko mne po-turkskiy. No sultan ne propuskal ny utrenniyh, ny vechernih molitv s obshinoy. Posle utrenney molitvy do voshoda solnsa on sadilsya dlya sversheniya zikra na turkskom yazyke.  «Chto prikajet chitati sultan: molitvy ily Tarmashiriyn?» sprosil sheyh Gasam-Oddin eli-Yagi. Veleno bylo nachati molitvy. Sultan priyshel potom tiho, sel podle sheyha, drujesky govoril s niym, y obratyasi ko mne, skazal: «Kogda vozvratishisya v otchiznu, skaji, chto ty viydel Persidskogo Sheyha y Tureskogo sultana, siydevshih ryadom».

Ibn Batuta Mәurenahyr ólkesin súltan Aladin Tarmasharin biyleytinin, onyng memleketi Qytay, Ýndistan, Irak jәne Ýzbek han týrkileri elining ortasynda ornalasqanyn aitady. Memleketti әuelde kәpir Kebek han biylegenin (búl esimning maghynasy Ýzbek hannyng әieli esimine baylanysty jogharyda kórsetildi), ol Aladin súltannyng ýlken aghasy ekenin kórsetedi. Kebek hannyng manghol emes, týrki ekenine «Jaqsy, jaqsy» degen sózderi kuә. Súltan Tarmasharinning Ibn Batutagha týrkishe sóileui, zikirdi týrkishe aituy jәne ózin týrki súltany dep tanuy Shynghyshan әuletin manghol deushilerding qatty qatelesetinin aighaqtaydy. Reseylik tarihshy ghalymdardyng Ibn Batuta men Ibn әl Asir derekterin kóre túra solay deui, olardyng qazaq tarihshylaryn anqau, aqymaq kóretinin bayqatady. Senimdiligine kýmәn joq Ibn әl Asir men Ibn Batuta derekterin kóre túra, Resey ghalymdarynyng jalghan tújyrymyn joqqa shyghara almaytyn qazaq tarihshylaryn orysqúl dep kinәlamasqa amal kem.

Endi mynau joldargha zer salynyz: «Cherez dva goda posle moego pribytiya v indiyskuy zemlu do nas doshla vesti, chto ego rodnya y emiry sobralisi v daliney provinsii, granichashey s Kitaem, gde nahodilosi bolishinstvo ego voysk, y prisyagnuly synu ego dyady po iymeny Buzun-ugli. Vseh sarskih detey ony nazyvayt ugliy. Buzun-ugly byl musulimaninom, odnako maloveruishim y durnogo povedeniya. Chingiz sostavil knigu svoih postanovleniy, nazyvaemuy u nih yasak, a u nih polojeno, chto tot, kto ne vypolnyaet postanovleniy etoy knigi, doljen byti svergnut. Po ego postanovlenii ony doljny sobiratisya raz v god na pirshestvo, kotoroe nazyvaetsya tuy, ily «deni prazdnestva». K tomu dnu sezjatsya so vseh konsov strany potomky Chingiza – emiry, hatun y krupnye voenachaliniki.

Esly ih sultan izmenit chto-libo v etih postanovleniyah, to ih predvodiytely vstayt y govoryat: «Ty izmenil to-to y to-to, sdelal tak-to y tak-to, a poetomu tebya nujno svergnuti». Ego berut za ruky y zastavlyayt soyty s sarskogo trona y na ego mesto sajayt drugogo potomka Chingiza. A esly kto iz znatnyh emirov v svoey strane provinitsya, to ego prigovarivait k nakazanii, kotoroe on zaslujivaet. sultan Tarmashirin otmenil ustroystvo prazdnestva y unichtojil etot obychay. Ony razgnevalisi na nego za eto, a takje za to, chto v techenie chetyreh let on jil v okruge, primykaishem k Horasanu, y ne priyezjal v tu chasti strany, kotoraya bliyje k Kitai. A po sushestvuishemu obychai sari kajdyy god doljen byl priyezjati v te zemli, uznavati ob ih sostoyaniy y sostoyaniy voysk, raspolojennyh v niyh, potomu chto nachalo ih sarstva ottuda, a mestoprebyvanie ih sarey v gorode Almalyke. Buzun priyehal v Samarkand, potom v Buharu, gde ludy prisyagnuly emu. Kogda Buzun ovladel sarstvom, on stal priytesnyati musuliman. Kogda izvestiya o Buzune dostigly v Horasane Halila – syna sultana Yasura Mahzuma, to on napravilsya k saru Gerata, a eto byl sultan Husayn, syn sultana Giyas ad-Dina al-Guri, y soobshil emu to, chto znal, y poprosil u nego pomoshy voyskamy y denigami, s usloviyem razdeliti s nim sarstvo, esly ono okajetsya nakones v ego rukah. Maliyk-Husayn poslal s nim bolishoe voysko.

Emiry so vseh oblastey sehalisi y sobralisi vokrug Halila. Halil vstretilsya s Buzunom, voyska ego pereshly na storonu Halila, razbily Buzuna, vzyaly ego v plen y priyvely k Halilu. Halil ego kazniyl, zadushiv tetivoy luka, tak kak u nih v obychae ubivati sarevichey lishi udusheniyem. Sarstvo pereshlo k Halilu. On ustroil smotr voyskam v Samarkande. Ih bylo do vosimiydesyaty tysyach. On otpustil voysko, s kotorym priyshel iz Gerata, y napravilsya v zemly Almalyka. Tatary je vybraly sebe predvodiytelem odnogo iz svoih y vstretily Halila na rasstoyaniy treh dney puti, vblizy Taraza. Vazir Halila emir Hudavand-zade vo glave dvenadsaty tysyach musuliman povel nastupleniye, kotorogo tatary ne vyderjali: ony poterpely porajenie y ponesly bolishie poteri. Halil ostanovilsya v Almalyke na try dnya y vyhodil iz goroda, chtoby unichtojiti ostavshihsya tatar. Ony polnostiu podchinilisi emu. On priblizilsya k granisam Hata y Kitaya, ovladel gorodamy Karakorum y Beshbaliyg. Sultan Hata otpravil bylo protiv nego voysko, no zatem mejdu nimy ustanovilsya miyr. Halil stal mogushestvennym, y sary staly boyatisya ego. On proyavlyal spravedlivosti, raspolojil voysko v Almalyke, gde ostavil svoego vazira Hudavand-zade, a sam dvinulsya v Samarkand y Buharu. Zatem turky nachaliy smutu. Ony donesly Halilu na ego, vazira, utverjdaya, budto tot hochet vosstati y zayavlyaet, chto on iymeet bolishe prav na sarstvo iyz-za blizosty svoey k Proroku – da blagoslovit y da priyvetstvuet ego Allah, – a takje iyz-za svoego blagorodstva y otvagi.

Togda Halil poslal v Almalyk vmesto Hudavand-zade drugogo namestnika y prikazal, chtoby tot yavilsya k nemu s nebolishoy gruppoy ludey. Kogda on pribyl, Halil totchas ubil ego, ne dokazav ego viny. Eto bylo prichinoy krusheniya sarstva Halila. Kogda Halil ukrepilsya, on stal pokushatisya na praviytelya Gerata, blagodarya kotoromu Halil poluchil sarstvo, kto obespechil ego voyskamy y snabdil denigami. Halil stal gotovitisya k boi s niym, no musulimanskie voyska byly ne soglasny y poschitaly ego izmennikom po otnoshenii k Husaynu. Vesti eta doshla do Maliyk-Husayna; on otpravil voyska so svoim dvoirodnym bratom Maliyk-Varna. Obe storony vstretilisi. Halil poterpel porajeniye, byl vzyat v plen y priyveden k Maliyk-Husaynu».

Múnda súltan Tarmasharinning Shynghyshan ornatqan dәstýrdi ústanbaghany ýshin taqtan airylghany, onyng ornyna Shynghyshan úrpaghy – Buzun degen músylman otyrghany bayandalady. Shynghyshan zanynda onyng biyleushi úrpaqtary jylyna bir ret jinalyp toy jasauy tiyis eken jәne ol toy Almalyq qalasynda ótetin bolghan. Almalyq – Almaty, al «toy» sózi Shynghyshan әuletining qazaqtar ekenin taghy bayqatady. Shynghyshan ústanghan dәstýrding orysshada "yaasak" dep jazyluy, Ýzbek han memleketining astanasy arabsha týpnúsqada As-saray dep kórsetilgeni, Shynghyshan esimi dúrysynda – Shynashan boluy, biyleushilerding ejelgi As dinastiyasy (asylúyan-siluani) úrpaqtary ekenin aighaqtaydy.

Jazbadan dini әlsiz Buzun әdiletsizdiginen biylikten airylghanyn, ony taqtan taydyrghan Halil súltan әuelde qazirgi Iran aumaghyn biylegenin kóremiz (reseylikter qalyptastyrghan tarihta búl adam mýlde joq). Buzun jaqtastary men Halil әskeri Almalyq qalasynan ýsh kýndik jerdegi Taraz qalasy manynda soghysqan. Osy derek Almalyqtyng qazirgi Almaty qalasy ekenin anyq dәleldeydi (orys ghalymdary Almalyq qalasy qazirgi Shynjan aumaghynda bolghan dep búrmalaghan). Almaty oblysyndaghy Asy jaylauy men taudaghy Asy ótkeli ataulary As dinastiyasynan qalghan estelikter dep tújyrymdaghanymyz oryndy.

Kelesi derekterge kóz jýgirteyik: «Turki, obitately pustyny po sosedstvu s gorodom Geratom, byly poddannymy sarya Tugay-Timura, o kotorom uje bylo skazano. Etih turkov bylo okolo pyatiydesyaty tysyach chelovek, y Maliyk-Husayn opasalsya iyh. Ety turky byly ludy hrabrye y silinye; ony neprestanno sovershaly nabegy na goroda Indiy y braly plennikov ily ubivaly jiyteley».

Ibn әl Asir Aughanstan aumaghyndaghy týrki halaj elin jazypty. Olardyng atalghan aimaqqa VII ghasyrda Týrki qaghanatynyng әskeri bolyp baryp ornyqqany mәlim. Arabsha «halaj» ben «hazaq» sózderi óte úqsas jazylatynyn jәne Týrki qaghanaty qazirgi qazaq dalasynda payda bolghanyn eskersek, halajdardyng óz atauy qazaq ekenine kóz jetkizemiz. Ibn Batuta jazbasynyng orysshasynda olar «turk» dep tanbalanghan, «týrk» pen «qazaq» sózderining úqsastyghyn aittyq.

Bala kezimde bolishevikter zamanynda Aughanstangha bosqan qazaqtar jayly әngime oqyghan edim. Onda olardy jolda jergilikti qazaqtar tonaghany bayandalghan. Ol aimaqta qazaq degender erteden bolghanyna tandanghanym da esimde. Endi sol kitaptyng atyn da, avtoryn da eske týsire almadym. Sol derektegi qazaqtar Ibn әl Asir men Ibn Batuta kórsetetin týrki-halaj eli boluy әbden mýmkin. Olar qazir Aughanstandaghy ýlken últtargha sinip joyylyp ketkeni ras. Ótken jyly halyqaralyq VVS saytynda sanauly ghana ókili qalghan bir últ turaly aqparat jariyalandy. Olardyng tól sózderi de mardymsyz saqtalghan, sonyng ózi qazaq tiline óte jaqyn ekenin bayqaghanmyn. Qazaq ghalymdary әli de bolsa izdenip, ol aimaqtan halaj-qazaqtar izin tabar ma edi?..

Endi mynau joldargha nazar salsaq: «Na etoy ploshady v pomesheniyah s kupolamy remeslenniky shiut redkostnye odejdy y delayt orujiye. Emir Kurtay soobshil mne, chto tam tysyacha shestisot masterov, u kajdogo iz kotoryh try ily chetyre podmasteriya, y vse ony raby samogo hana. U nih na nogah sepi, y jivut ony za predelamy dvorsov. Im razreshaetsya hoditi na rynky goroda, no zapresheno vyhoditi za gorodskie steny. Kajdyy deni ony gruppamy v sto chelovek predstayt pered emirom, y esly ne hvataet kogo-libo iz niyh, to starshina, otvetstvennyy za gruppu, doljen otvetiti za eto. U nih obychay: esly kto-nibudi iz nih proslujit desyati let, to s nego snimait okovy y emu predostavlyaetsya vozmojnosti vybora; esly on zahochet, mojet ostatisya na slujbe bez sepey, esly net, to mojet uyti, kuda zahochet, v odnu iz stran hana (imperatora), no ne za predely gosudarstva. Kogda je ony dostigait 50-letnego vozrasta, to osvobojdaitsya ot raboty y soderjatsya za schet kazny. Kurtay – glavnyy emir Sina… My gostily u nego try dnya, y zatem on otpravil svoego syna s namy na kanal… Ego soprovojdaly muzykanty y pevsy, kotorye pely kitayskiye, arabskie y persidskie pesni. Syn emira ocheni lubil persidskie pesni. Pevsy ispolnily odnu persidskui pesnu y po prikazu syna emira neskoliko raz povtorily ee tak, chto ya zapomnil ee. U pesny udiviytelinyy ritm».

IYә, Ibn Batuta az uaqyt bolsa da Qytaydy kórgen. Onyng dereginen Qytaydy biylep-tóstegen shynghyshandyq dinastiya – týrkiler ekeni, tipti olardyng músylman ekeni anyq angharylady. Ókinishke qaray, oryssha audarmalarda Qytay jayly mәlimetter óte az (orys tiline tolyq audarylmaghan). Ibn Batuta zamanynda Qytaydy biylegen Qúrtay әmir eken, ol da músylman jәne týrkitildi. Arab sayahatshysy әnshilerding qytaysha, arabsha jәne parsysha әn aitqanyn bayandaydy. Olar músylman bolmasa, arab, parsy tilderinde әndetpes edi. Oryssha audarmada «qytay tilinde әn saldy» depti, anyghynda olar qazaq tilinde әn salghan bolar. Óitkeni, «hytay» men «hazaq» arapshada úqsas jazylatyny, ol aimaqty әuelde jalayyrdan shyqqan Múhaly qazaq biylegeni aqiqat.

Ibn Batuta men Ibn әl Asiyr Shynghyshan eli men onyng úrpaqtarynyng birde-birining mangholdargha qatysy baryn aitpaydy. Tipti, manghol atauyn qoldanbaydy, kerisinshe olardyng týrkiler ekenin kóptegen derektermen aighaqtaydy. Odan sәl búryn ómir sýrgen Rashid ad dinnin jazbasy mýlde basqasha sayraydy, anyghynda atalghan jazbanyng avtory «chelovek iz Rashen» dep týsinemin.

Ibn Batuta Hodjeli, Majar, Astrahan qalalaryn «týrki qalasy» dep kórsetedi (Hojelide kәzirde qazaqtar men qaraqalpaqtar otyr, orystar Majar qalasyn (Kazanskaya stanisasy) «erteden kazaktar mekeni» deydi,  al Astrahan qazaqqa tiyesili ekeni barshagha mәlim). Ibn Batua Orta Aziyadaghy Búhara men Samarqand siyaqty qalalardy «týrki qalasy» demeydi (ol aumaqta qazaq erteden «joqtyng qasy» ekeni belgili). Odan әri Aughanstan aumaghyna jetken Ibn Batuta, ol manda sany 50 myng bolatyn kóshpeli týrki eli baryn, sol aimaqtyng biyleushisi olardan qatty seskenetinin bayandaydy. Jogharyda «týrki» men «qazak» arapshada úqsas jazylatynyn, Aughanystan aumaghyndaghy halaj elining Týrki qaghanaty zamanynda sonda ornyqqan qazaqtar ekenin aittyq.  Ibn Batutanyng osy derekteri, jazbasynyng orysshasynda «týrki» delingender arapsha týpnúsqada «qazaq» ekenin aighaqtaydy. Reseylikterding tarihy derekterdegi «qazaq» atauyn barynsha jasyrghany anyq bayqalady. Aqiqatty aityp, әdilettilikti jaqtau Payghambarlardyng izbasarlary sanalatyn shynayy ghalymdardyng asyl mindeti ghoy. Olay bolsa halqymyzdynda, Preziydentimizdinde ýmiti qazaq ghalymdarynda ....

Bekjan Ádenúly

Abai.kz