بەيسەنبى, 28 ناۋرىز 2024
الاشوردا 11171 32 پىكىر 26 جەلتوقسان, 2018 ساعات 12:36

رەسەي تاريحي دەرەكتەردەگى «قازاق» اتاۋىن بارىنشا جاسىرىپ قالعان

رەسەي مەن قىتاي تاراپىنان بۇرمالاۋعا ۇشىراماعان شىڭعىسحان تۋرالى اسا قۇندى جازبا (جالعاسى)

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا "شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىنە قاتىستى دەرەكتەردى قىتاي مەن رەسەي قالاي بۇرمالادى؟" ، تاعى دا شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىنە قاتىستى دەرەكتەردىڭ بۇرمالانۋى حاقىندا..." جانە يبن ءال اسيردىڭ جازباسى شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەيدى", "رەسەي مەن قىتاي تاراپىنان بۇرمالاۋعا ۇشىراماعان شىڭعىسحان تۋرالى اسا قۇندى جازبا" اتتى بەكجان ادەنۇلىنىڭ ماقالالارى جاريالانعان ەدى. سول ماتەريالداردىڭ جالعاسى رەتىندە اۆتوردىڭ اراب تاريحشىسى يبن باتۋتانىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ جازعان تاعى ءبىر ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

XIV عاسىرداعى اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتانىڭ ەڭبەگىن وقۋدى جالعاستىرايىق: «وتسيۋدا پوەحال يا ۆ حوۆارەزم، چەرەز ستەپ، پروستيرايۋششۋيۋسيا نا سوروك دنەي پۋتي, گدە ۆەسما مالو ۆودى ي تراۆى. تۋت ەزديات ۆ پوۆوزكاح، زاپرياجەننىح ۆەربليۋدامي. چەرەز دەسيات دنەي پريبىلي مى ۆ سارايچيك, لەجاششي نا وستروۆە بولشوي رەكي، يمەنۋەموي ۋلۋسۋ. زدەس موست ۆ رودە باگدادسكوگو. پوسلە پوسپەشنوي ترەحدنەۆنوي ەزدى وتسيۋدا، دوستيگ يا حوۆارەزما, وبشيرنوگو ي منوگوليۋدنوگو تۋرەتسكوگو گورودا، پودۆلاستنوگو سۋلتانۋ ۋزبەكۋ، يمەنەم كوەگو ۋپراۆلياەت ۆ نەم ەمير. زا سيم گورودوم تەچەت گيگون، ودنا يز چەتىرەح رايسكيح رەك. زدەس گروبنيتسا شەيحا نايم-وددينا ۆەليكوگو، زنامەنيتوگو سۆياتوگو. ۆو ۆسەم ميرە منە ەششە نە دوۆوديلوس ۆسترەچات ليۋدەي بولەە بلاگونراۆنىح، چەم حورەزميتسى، بولەە بلاگورودنىح، بولەە گوستەپريمنىح پو وتنوشەنيۋ ك چۋجەسترانتسام. ۋ نيح پرەكراسنىي وبىچاي دليا يسپولنەنيا موليتۆى، پودوبنوگو كوتورومۋ يا نيگدە نە ۆسترەچال، كرومە كاك ۋ نيح. زاۆەدەنو، چتو كاجدىي مۋاززين وبحوديت دوما، راسپولوجەننىە پوبليزوستي وت ەگو مەچەتي، يزۆەششايا و ناستۋپلەني چاسا موليتۆى. توگو، كتو نە پريسۋتستۆوۆال نا وبششەي موليتۆە، يمام بەت ۆ پريسۋتستۆي وبششينى. ۆ كاجدوي مەچەتي ۆيسيت دليا ەتوگو پلەت. كرومە توگو، نالاگاەتسيا شتراف ۆ رازمەرە پياتي ديناروۆ، كوتورىە راسحودۋيۋتسيا ۆ پولزۋ مەچەتي ي دليا ۋگوششەنيا بەدنياكوۆ ي نەيمۋششيح. گوۆوريات، وبىچاي ەتوت سۋششەستۆۋەت س درەۆنيح ۆرەمەن. ون – ۆەليكي ەمير كۋتلۋدۋمۋر، يميا ەگو وزناچاەت «بلاگوسلوۆەننوە جەلەزو»، تاك كاك كۋتلۋ زناچيت «بلاگوسلوۆەننىي»، ا دۋمۋر – «جەلەزو». ەمير ەتوت – سىن تەتكي پو ماتەري ۆەليكوگو سۋلتانا مۋحاممادا ۋزبەكا ي ۆەليچايشي يز ەگو ەميروۆ. ون جە ياۆلياەتسيا ەگو نامەستنيكوم ۆ حوراسانە. ەگو سىن حارۋن-بەك جەنات نا دوچەري ۋپوميانۋتوگو سۋلتانا. ەە مات – تساريتسا تايتۋگلي، و كوتوروي بىلو سكازانو رانەە».

يبن باتۋتا ساراي قالاسىنان حوۆارەزم قالاسىنا ساپار شەگىپتى، ول جول قىرىق كۇندىك قاشىقتىقتى الىپ جاتقان ءشول دالادا ەكەن. ون كۇندە وزەن ورتاسىنداعى ارالدا ورنالاسقان سارايشىق قالاسىنا جەتەدى، ودان جەدەل ءجۇرىپ ءۇش كۇندە حوۆارەزم قالاسىنا بارعان. يبن باتۋتا ساياحاتى جايلى الدىڭعى ماقالامىزدا حوۆارەزم دەگەن حودجەلى قالاسى ەكەنىن، دەرەكتەگى «نايم ودين» حودجەلى قالاسىنداعى «اۋمۋنيدين» كەسەنەسى ەكەنىن، ودان ءتورت كۇندىك جەردەگى ەسكى ۇزبوي وزەنى بويىندا سارايشىق قالاسى بولعانىن (ەگدەقالا دەگەن ەسكى قالاشىق سول سارايشىق بولۋى مۇمكىن) كورسەتكەنبىز. ال حورەزم قالاسىنىڭ شامامەن كازىرگى تۇركىمەناباد قالاسى ورنىندا بولعانىن، ونى شىڭعىسحان امۋداريا سۋىمەن شايىپ جوق ەتكەنىن يبن ءال اسير دەرەگى كورسەتەتىنى الدىڭعى ماقالادا ايتىلدى.

حودجەلى ولكەسى – ۇزبەك حان يمپەرياسىنىڭ شەكارالىق ايماعى، ونى بيلەيتىن ءامىر – قۇتتىلىتەمىر دەگەن قازاق ەكەنىن ەسىمىنىڭ ماعىناسى راستايدى. «ول جەردىڭ حالقى الەمدەگى ەڭ تەكتى ءارى قوناقجاي ەل، ولاردا نامازعا كەلمەگەندەردى قازاقى قامشىمەن جازالايدى جانە ولارعا سالىنعان ايىپپۇل ارقىلى مىسكىندەرگە كومەك كورسەتۋ – ەرتەدەن قالىپتاسقان ءداستۇر»، دەپ باياندايدى اراب عالىمى. دەمەك، قازىرگى سارايشىق قالاسى سارايشىق ەمەس، كەرىسىنشە اتىراۋ وبلىسىندا التىن وردانىڭ استاناسى – ساراي قالاسى بولعان. ال سارايشىق قالاسى قازىرگى قاراقالپاقستان اۋماعىندا، حودجەلى قالاسىنان ءتورت كۇندىك جەردە، ەسكى ۇزبوي وزەنى بويىندا بولعان.

كەلەسى وقيعالار جەلىسى بىلاي ءوربيدى: «بۋحارا گلاۆنىي گورود وبلاستەي گيگونسكيح. نو ون سوۆەرشەننو رازورەن تاتارامي، ي يا نە ناشەل ۆ نەم ني ودنوگو ۋچەنوگو مۋجا. ۆ بۋحارە يا ناۆەستيل موگيلۋ ۋچەنوگو يماما، سوستاۆيتەليا «سبورنيكا يستيننىح حاديسوۆ»، شەيحا مۋسۋلمان ابۋ ابداللاحا ال-بۋحاري، دا بۋدەت اللاح دوۆولەن يم! يز گورودا سارا دو حورەزما مەنيا سوپروۆوجدال شاريف يز جيتەلەي گورودا كەربەلى پو يمەني الي يبن مانسۋر. ا بىل ون يز كۋپتسوۆ. ون رەشيل وتپراۆيتسيا سو منوي ۆ ينديۋ. ۆ ەتو ۆرەميا گرۋپپا ەگو زەملياكوۆ پريبىلا ۆ حورەزم، نامەرەۆاياس سوۆەرشيت پۋتەشەستۆيە ۆ كيتاي، ي ون سوبرالسيا ەحات س نيمي. پريبىۆ ۆ ينديۋ، يا ۋزنال، چتو ون دوستيگ گورودا المالىكا، ا ەتو كونەتس زەمەل پراۆيتەليا ماۆەرانناحرا ي ناچالو كيتايا».

مۇندا بۇحارا قالاسىنىڭ شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن وڭالا قويماعانىن، سول ماڭدا ءال-بۇحاري مازارى بارىن كورسەتەدى ء(ال-بۇحاري مازارى قازىر سامارحاند ماڭىندا، وسى سايكەسسىزدىك ەكى قالا تاريحىندا ءبىر شيكىلىك بارىن بايقاتادى). ءالي يبن مانسۋر دەگەن كوپەستىڭ حودجەلى قالاسىنان قىتايعا بەتتەگەنىن، ءوزى ۇندىستانعا جەتكەندە ول كوپەستىڭ المالىق قالاسىندا ەكەنىن ەستىگەنىن، المالىق قالاسى ماۋرەناحر مەن سين-شىڭ (قىتاي) ايماقتارى شەكاراسىندا ورنالاسقانىن باياندايدى. وسى دەرەكتەن المالىقتىڭ قازىرگى الماتى قالاسى ەكەنىن كورەمىز (مۇنى ناقتىلايتىن باسقا دا جازبالار جەتەرلىك).

ەندى مىناعان نازار اۋدارىڭىز: «گوۆوريات، چتو چينگيسحان، پريشەدشي س تاتارامي ۆ زەملي يسلاميزما ي وپۋستوشيۆشي يح، بىل كۋزنەتس ۆ حاتە. س پوموششيۋ سۆوەگو ۆويسكا زاۆوەۆال ون حاتۋ، كيتاي، حاشاك, كاشگار ي الماليك. پوسلە جەستوكيح بيتۆ س دجالال-وددينوم سانجاروم، سىنوم شاحا حوۆارەزمسكوگو ي سيلنىم ۆلادىكويۋ حوۆارەزما، حوراسانا ي ماۆارا-ەل-ناگارا، زاۆلادەل ون ەگو زەمليامي، رازوريل بۋحارۋ، ساماركاند ي ەل-تارميد، پەرەرەزال ۆ نيح جيتەلەي، زابراۆشي ۆ پلەن تولكو مولودىح، ي سوۆەرشەننو وپۋستوشيل ۆسيۋ سترانۋ. ون پەرەشەل پوتوم گيگون، زاۆلادەل حوراسانوم ي يراكوم، ۆسيۋدۋ رازوريايا گورودا ي ۋبيۆايا جيتەلەي، ي ناكونەتس پوگيب، وستاۆيا ناسلەدستۆو سىنۋ سۆوەمۋ، گۋلاكۋ، كوتورىي ۆزيال باگداد، ۋمەرتۆيل كاليفا ەل-موستاازەما، يز رودا ابباسوۆ، ي پروشەل ۆ سيريۋ، گدە بوجەستۆەننوە پروۆيدەنيە پولوجيلو كونەتس ەگو پوپريششۋ; رازبيتىي ەگيپەتسكويۋ ارميەيۋ، ون پوپالسيا ۆ پلەن».

«تاتارلاردى باستاعان شىڭعىسحان – حاتا ەلىنەن شىققان تەمىرشى» دەيدى. تەمىرشىڭ ەسىمىن «تەمىرشى» دەپ تۇسىنگەن سياقتى. يبن ءال اسير شىڭعىسحان كەلگەن جاقتا تۇركى حاتاي ەلى مەكەندەگەنىن جازعان. ياعني، حاتاي ەلى قىتاي ەمەس، تۇركىلەر ەكەنىن بايانداعان. ارابشادا «حاتاي» مەن «حازاق» ۇقساس جازىلاتىنىن ايتقانبىز (حظاق – حازاق، حطاى – حاتاي). يبن باتۋتانىڭ وسى دەرەگى شىڭعىسحاننىڭ حازاق ەلىنەن ەكەنىن كورسەتەدى («چينگيسحان يز رودا حيات» دەگەن جالعان تۇجىرىمعا، «چينگيسحان يز حاتا» دەگەن وسى دەرەك سەبەپ بولعان سياقتى). شىڭعىسحان اۋەلى باعىندىرعان بەس ايماقتىڭ ءبىرى – حاشاك, دۇرىسى – قازاق. يبن باتۋتا «حاتا، كيتاي، حاشاك، كاشگار، المالىق» دەپ جازادى، حاتا – شىڭعىسحاننىڭ ءوز ەلى (ول دا حازاق ەلىنە جاتادى), كيتاي – تۇسىنىكتى، كاشگار – قازىرگى شىڭجان ولكەسى، ال المالىق – قازىرگى الماتى مەن تاراز قالالارى ورنالاسقان ايماق. مۇنى يبن ءال ءاسيردىڭ جازبالارى دا راستايدى. ول شىڭعىسحان اۋەلى باعىندىرعان جەرلەردى «تۇركىستان، بالاساعۇن، كاشكار» دەپ كورسەتكەن. يبن ءال ءاسيردىڭ تۇركىستان دەگەنىنە يبن باتۋتانىڭ حاشاك دەگەنى، بالاساعۇن دەگەنىنە المالىق دەگەنى سايكەس كەلەدى.

جوعارىدا «تۇرك» پەن «قازاق» اتاۋلارى ارابشا ۇقساس جازىلاتىنىن ايتتىق. سوندىقتان يبن ءال اسير جازباسىنداعى «تۇركىستان» دۇرىسىندا – «قازاقستان» دەگەنىمىز ءجون. يبن باتۋتانىڭ ول ايماقتى «حاشاك» دەپ كورسەتۋى سوزىمىزگە كۋا. وسى فاكتىلەر شىڭعىسحانعا دەيىن دە قازاق حالقى بولعانىن، ونىڭ جەرى قازاقستان ەكەنىن ايعاقتايدى. يبن ءال اسير جازباسىنداعى دەرەكتەر تۇركىستان ەلى مەن شىڭعىسحان ەلى ءبىر حالىق ەكەنىن ايعاقتايتىنىن الدىڭعى ماقالامىزدا دالەلدەگەنبىز. ولاي بولسا شىڭعىسحاندى قازاق دەپ تانىماۋ مۇمكىن ەمەس.

كەلەسى وقيعالار جەلىسىن قارايىق: «يز بۋحارى پوەحال يا ۆ لاگەر سۋلتانا الا-وددينا-تارماشيرينا. سۋلتان سەي، ۆلاستيتەل ماۆارا-ەل-ناگارا، ۆسەگدا سلاۆيلسيا سۆويم ۆويسكوم ي پراۆوسۋديەم. زەملي ەگو ناحودياتسيا مەجدۋ چەتىرميا ۆەليكيمي دەرجاۆامي، ينديەيۋ، كيتاەم، يراكوم ي تۋركامي سۋلتانا ۋزبەكا. ون ناسلەدوۆال تسارستۆو پوسلە براتا سۆوەگو، دجاگاتايا، بىۆشەگو نەۆەرنىم، ي تسارستۆوۆاۆشەگو پوسلە ستارشەگو براتا كوباكا، تاكجە نەۆەرنوگو; ۆپروچەم، كوباك ۋۆاجال ۆەرۋ مۋگاممەدان. گوۆوريات، چتو ودناجدى رازگوۆاريۆال ون س ۋچەنىم پروپوۆەدنيكوم بادر-وددينوم ەل-مايداني ي سكازال ەمۋ: «تى گوۆوريش، چتو ۆ كورانە ۆسە ناپيسانو؟» – دا – وتۆەچال بادر-وددين. – «پوكاجي منە ۆ نەم موە يميا!» بادر-وددين توتچاس رازۆەرنۋل كنيگۋ ي پروچەل يميا ەگو ۆ سلوۆاح ناچالا 82-ي گلاۆى. يزۋملەننىي سۋلتان وتۆەچال تولكو: باحشي، باحشي (حوروشو، حوروشو)! نەسكولكو دنەي پروبىل يا ۆ لاگەرە تارماشيرينا. سۋلتان وبراتيلسيا كو منە پو-تيۋركسكي. نو سۋلتان نە پروپۋسكال ني ۋترەننيح، ني ۆەچەرنيح موليتۆ س وبششينوي. پوسلە ۋترەننەي موليتۆى دو ۆوسحودا سولنتسا ون ساديلسيا دليا سۆەرشەنيا زيكرا نا تيۋركسكوم يازىكە.  «چتو پريكاجەت چيتات سۋلتان: موليتۆى يلي تارماشيرين؟» سپروسيل شەيح گاسام-وددين ەل-ياگي. ۆەلەنو بىلو ناچات موليتۆى. سۋلتان پريشەل پوتوم تيحو، سەل پودلە شەيحا، درۋجەسكي گوۆوريل س نيم، ي وبراتياس كو منە، سكازال: «كوگدا ۆوزۆراتيشسيا ۆ وتچيزنۋ، سكاجي، چتو تى ۆيدەل پەرسيدسكوگو شەيحا ي تۋرەتسكوگو سۋلتانا, سيدەۆشيح ريادوم».

يبن باتۋتا ماۋرەناحىر ولكەسىن سۇلتان الادين تارماشارين بيلەيتىنىن، ونىڭ مەملەكەتى قىتاي، ءۇندىستان، يراك جانە ۇزبەك حان تۇركىلەرى ەلىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقانىن ايتادى. مەملەكەتتى اۋەلدە كاپىر كەبەك حان بيلەگەنىن (بۇل ەسىمنىڭ ماعىناسى ۇزبەك حاننىڭ ايەلى ەسىمىنە بايلانىستى جوعارىدا كورسەتىلدى), ول الادين سۇلتاننىڭ ۇلكەن اعاسى ەكەنىن كورسەتەدى. كەبەك حاننىڭ ماڭعول ەمەس، تۇركى ەكەنىنە «جاقسى، جاقسى» دەگەن سوزدەرى كۋا. سۇلتان ءتارماشاريننىڭ يبن باتۋتاعا تۇركىشە سويلەۋى، زىكىردى تۇركىشە ايتۋى جانە ءوزىن تۇركى سۇلتانى دەپ تانۋى شىڭعىسحان اۋلەتىن ماڭعول دەۋشىلەردىڭ قاتتى قاتەلەسەتىنىن ايعاقتايدى. رەسەيلىك تاريحشى عالىمداردىڭ يبن باتۋتا مەن يبن ءال اسير دەرەكتەرىن كورە تۇرا سولاي دەۋى، ولاردىڭ قازاق تاريحشىلارىن اڭقاۋ، اقىماق كورەتىنىن بايقاتادى. سەنىمدىلىگىنە كۇمان جوق يبن ءال اسير مەن يبن باتۋتا دەرەكتەرىن كورە تۇرا، رەسەي عالىمدارىنىڭ جالعان تۇجىرىمىن جوققا شىعارا المايتىن قازاق تاريحشىلارىن ورىسقۇل دەپ كىنالاماسقا امال كەم.

ەندى مىناۋ جولدارعا زەر سالىڭىز: «چەرەز دۆا گودا پوسلە موەگو پريبىتيا ۆ ينديسكۋيۋ زەمليۋ دو ناس دوشلا ۆەست، چتو ەگو رودنيا ي ەميرى سوبراليس ۆ دالنەي پروۆينتسي، گرانيچاششەي س كيتاەم، گدە ناحوديلوس بولشينستۆو ەگو ۆويسك، ي پريسياگنۋلي سىنۋ ەگو ديادي پو يمەني بۋزۋن-ۋگلي. ۆسەح تسارسكيح دەتەي وني نازىۆايۋت ۋگلي. بۋزۋن-ۋگلي بىل مۋسۋلمانينوم، ودناكو مالوۆەرۋيۋششيم ي دۋرنوگو پوۆەدەنيا. چينگيز سوستاۆيل كنيگۋ سۆويح پوستانوۆلەني، نازىۆاەمۋيۋ ۋ نيح ياساك, ا ۋ نيح پولوجەنو، چتو توت، كتو نە ۆىپولنياەت پوستانوۆلەني ەتوي كنيگي، دولجەن بىت سۆەرگنۋت. پو ەگو پوستانوۆلەنيۋ وني دولجنى سوبيراتسيا راز ۆ گود نا پيرشەستۆو, كوتوروە نازىۆاەتسيا تۋي, يلي «دەن پرازدنەستۆا». ك تومۋ دنيۋ سەزجايۋتسيا سو ۆسەح كونتسوۆ سترانى پوتومكي چينگيزا – ەميرى، حاتۋن ي كرۋپنىە ۆوەناچالنيكي.

ەسلي يح سۋلتان يزمەنيت چتو-ليبو ۆ ەتيح پوستانوۆلەنياح، تو يح پرەدۆوديتەلي ۆستايۋت ي گوۆوريات: «تى يزمەنيل تو-تو ي تو-تو، سدەلال تاك-تو ي تاك-تو، ا پوەتومۋ تەبيا نۋجنو سۆەرگنۋت». ەگو بەرۋت زا رۋكي ي زاستاۆليايۋت سويتي س تسارسكوگو ترونا ي نا ەگو مەستو ساجايۋت درۋگوگو پوتومكا چينگيزا. ا ەسلي كتو يز زناتنىح ەميروۆ ۆ سۆوەي سترانە پروۆينيتسيا، تو ەگو پريگوۆاريۆايۋت ك ناكازانيۋ، كوتوروە ون زاسلۋجيۆاەت. سۋلتان تارماشيرين وتمەنيل ۋسترويستۆو پرازدنەستۆا ي ۋنيچتوجيل ەتوت وبىچاي. وني رازگنەۆاليس نا نەگو زا ەتو، ا تاكجە زا تو، چتو ۆ تەچەنيە چەتىرەح لەت ون جيل ۆ وكرۋگە، پريمىكايۋششەم ك حوراسانۋ، ي نە پريەزجال ۆ تۋ چاست سترانى، كوتورايا بليجە ك كيتايۋ. ا پو سۋششەستۆۋيۋششەمۋ وبىچايۋ تسار كاجدىي گود دولجەن بىل پريەزجات ۆ تە زەملي، ۋزناۆات وب يح سوستوياني ي سوستوياني ۆويسك، راسپولوجەننىح ۆ نيح، پوتومۋ چتو ناچالو يح تسارستۆا وتتۋدا، ا مەستوپرەبىۆانيە يح تسارەي ۆ گورودە المالىكە. بۋزۋن پريەحال ۆ ساماركاند، پوتوم ۆ بۋحارۋ، گدە ليۋدي پريسياگنۋلي ەمۋ. كوگدا بۋزۋن وۆلادەل تسارستۆوم، ون ستال پريتەسنيات مۋسۋلمان. كوگدا يزۆەستيا و بۋزۋنە دوستيگلي ۆ حوراسانە حاليلا – سىنا سۋلتانا ياسۋرا ماحزۋما، تو ون ناپراۆيلسيا ك تساريۋ گەراتا، ا ەتو بىل سۋلتان حۋساين، سىن سۋلتانا گياس اد-دينا ال-گۋري، ي سووبششيل ەمۋ تو، چتو زنال، ي پوپروسيل ۋ نەگو پوموششي ۆويسكامي ي دەنگامي، س ۋسلوۆيەم رازدەليت س نيم تسارستۆو، ەسلي ونو وكاجەتسيا ناكونەتس ۆ ەگو رۋكاح. ماليك-حۋساين پوسلال س نيم بولشوە ۆويسكو.

ەميرى سو ۆسەح وبلاستەي سەحاليس ي سوبراليس ۆوكرۋگ حاليلا. حاليل ۆسترەتيلسيا س بۋزۋنوم، ۆويسكا ەگو پەرەشلي نا ستورونۋ حاليلا، رازبيلي بۋزۋنا، ۆزيالي ەگو ۆ پلەن ي پريۆەلي ك حاليلۋ. حاليل ەگو كازنيل، زادۋشيۆ تەتيۆوي لۋكا، تاك كاك ۋ نيح ۆ وبىچاە ۋبيۆات تسارەۆيچەي ليش ۋدۋشەنيەم. تسارستۆو پەرەشلو ك حاليلۋ. ون ۋسترويل سموتر ۆويسكام ۆ ساماركاندە. يح بىلو دو ۆوسميدەسياتي تىسياچ. ون وتپۋستيل ۆويسكو، س كوتورىم پريشەل يز گەراتا، ي ناپراۆيلسيا ۆ زەملي المالىكا. تاتارى جە ۆىبرالي سەبە پرەدۆوديتەلەم ودنوگو يز سۆويح ي ۆسترەتيلي حاليلا نا راسستوياني ترەح دنەي پۋتي، ۆبليزي تارازا. ۆازير حاليلا ەمير حۋداۆاند-زادە ۆو گلاۆە دۆەنادتساتي تىسياچ مۋسۋلمان پوۆەل ناستۋپلەنيە، كوتوروگو تاتارى نە ۆىدەرجالي: وني پوتەرپەلي پوراجەنيە ي پونەسلي بولشيە پوتەري. حاليل وستانوۆيلسيا ۆ المالىكە نا تري دنيا ي ۆىحوديل يز گورودا، چتوبى ۋنيچتوجيت وستاۆشيحسيا تاتار. وني پولنوستيۋ پودچينيليس ەمۋ. ون پريبليزيلسيا ك گرانيتسام حاتا ي كيتايا, وۆلادەل گورودامي كاراكورۋم ي بەشباليگ. سۋلتان حاتا وتپراۆيل بىلو پروتيۆ نەگو ۆويسكو، نو زاتەم مەجدۋ نيمي ۋستانوۆيلسيا مير. حاليل ستال موگۋششەستۆەننىم، ي تساري ستالي بوياتسيا ەگو. ون پروياۆليال سپراۆەدليۆوست، راسپولوجيل ۆويسكو ۆ المالىكە، گدە وستاۆيل سۆوەگو ۆازيرا حۋداۆاند-زادە، ا سام دۆينۋلسيا ۆ ساماركاند ي بۋحارۋ. زاتەم تيۋركي ناچالي سمۋتۋ. وني دونەسلي حاليلۋ نا ەگو، ۆازيرا، ۋتۆەرجدايا، بۋدتو توت حوچەت ۆوسستات ي زاياۆلياەت، چتو ون يمەەت بولشە پراۆ نا تسارستۆو يز-زا بليزوستي سۆوەي ك پروروكۋ – دا بلاگوسلوۆيت ي دا پريۆەتستۆۋەت ەگو اللاح، – ا تاكجە يز-زا سۆوەگو بلاگورودستۆا ي وتۆاگي.

توگدا حاليل پوسلال ۆ المالىك ۆمەستو حۋداۆاند-زادە درۋگوگو نامەستنيكا ي پريكازال، چتوبى توت ياۆيلسيا ك نەمۋ س نەبولشوي گرۋپپوي ليۋدەي. كوگدا ون پريبىل، حاليل توتچاس ۋبيل ەگو، نە دوكازاۆ ەگو ۆينى. ەتو بىلو پريچينوي كرۋشەنيا تسارستۆا حاليلا. كوگدا حاليل ۋكرەپيلسيا، ون ستال پوكۋشاتسيا نا پراۆيتەليا گەراتا، بلاگوداريا كوتورومۋ حاليل پولۋچيل تسارستۆو، كتو وبەسپەچيل ەگو ۆويسكامي ي سنابديل دەنگامي. حاليل ستال گوتوۆيتسيا ك بويۋ س نيم، نو مۋسۋلمانسكيە ۆويسكا بىلي نە سوگلاسنى ي پوسچيتالي ەگو يزمەننيكوم پو وتنوشەنيۋ ك حۋساينۋ. ۆەست ەتا دوشلا دو ماليك-حۋساينا; ون وتپراۆيل ۆويسكا سو سۆويم دۆويۋرودنىم براتوم ماليك-ۆارنا. وبە ستورونى ۆسترەتيليس. حاليل پوتەرپەل پوراجەنيە، بىل ۆزيات ۆ پلەن ي پريۆەدەن ك ماليك-حۋساينۋ».

مۇندا سۇلتان ءتارماشاريننىڭ شىڭعىسحان ورناتقان ءداستۇردى ۇستانباعانى ءۇشىن تاقتان ايرىلعانى، ونىڭ ورنىنا شىڭعىسحان ۇرپاعى – بۋزۋن دەگەن مۇسىلمان وتىرعانى باياندالادى. شىڭعىسحان زاڭىندا ونىڭ بيلەۋشى ۇرپاقتارى جىلىنا ءبىر رەت جينالىپ توي جاساۋى ءتيىس ەكەن جانە ول توي المالىق قالاسىندا وتەتىن بولعان. المالىق – الماتى، ال «توي» ءسوزى شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ قازاقتار ەكەنىن تاعى بايقاتادى. شىڭعىسحان ۇستانعان ءداستۇردىڭ ورىسشادا "يااساك" دەپ جازىلۋى، ۇزبەك حان مەملەكەتىنىڭ استاناسى ارابشا تۇپنۇسقادا اس-ساراي دەپ كورسەتىلگەنى، شىڭعىسحان ەسىمى دۇرىسىندا – شىڭاسحان بولۋى، بيلەۋشىلەردىڭ ەجەلگى اس ديناستياسى (اسىلۇياڭ-سيليۋان) ۇرپاقتارى ەكەنىن ايعاقتايدى.

جازبادان ءدىنى ءالسىز بۋزۋن ادىلەتسىزدىگىنەن بيلىكتەن ايرىلعانىن، ونى تاقتان تايدىرعان حاليل سۇلتان اۋەلدە قازىرگى يران اۋماعىن بيلەگەنىن كورەمىز (رەسەيلىكتەر قالىپتاستىرعان تاريحتا بۇل ادام مۇلدە جوق). بۋزۋن جاقتاستارى مەن حاليل اسكەرى المالىق قالاسىنان ءۇش كۇندىك جەردەگى تاراز قالاسى ماڭىندا سوعىسقان. وسى دەرەك المالىقتىڭ قازىرگى الماتى قالاسى ەكەنىن انىق دالەلدەيدى (ورىس عالىمدارى المالىق قالاسى قازىرگى شىڭجان اۋماعىندا بولعان دەپ بۇرمالاعان). الماتى وبلىسىنداعى اسى جايلاۋى مەن تاۋداعى اسى وتكەلى اتاۋلارى اس ديناستياسىنان قالعان ەستەلىكتەر دەپ تۇجىرىمداعانىمىز ورىندى.

كەلەسى دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتەيىك: «تيۋركي، وبيتاتەلي پۋستىني پو سوسەدستۆۋ س گورودوم گەراتوم، بىلي پودداننىمي تساريا تۋگاي-تيمۋرا، و كوتوروم ۋجە بىلو سكازانو. ەتيح تيۋركوۆ بىلو وكولو پياتيدەسياتي تىسياچ چەلوۆەك، ي ماليك-حۋساين وپاسالسيا يح. ەتي تيۋركي بىلي ليۋدي حرابرىە ي سيلنىە; وني نەپرەستاننو سوۆەرشالي نابەگي نا گورودا يندي ي برالي پلەننيكوۆ يلي ۋبيۆالي جيتەلەي».

يبن ءال اسير اۋعانستان اۋماعىنداعى تۇركى حالاج ەلىن جازىپتى. ولاردىڭ اتالعان ايماققا VII عاسىردا تۇركى قاعاناتىنىڭ اسكەرى بولىپ بارىپ ورنىققانى ءمالىم. ارابشا «حالاج» بەن «حازاق» سوزدەرى وتە ۇقساس جازىلاتىنىن جانە تۇركى قاعاناتى قازىرگى قازاق دالاسىندا پايدا بولعانىن ەسكەرسەك، حالاجداردىڭ ءوز اتاۋى قازاق ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. يبن باتۋتا جازباسىنىڭ ورىسشاسىندا ولار «تيۋرك» دەپ تاڭبالانعان، «تۇرك» پەن «قازاق» سوزدەرىنىڭ ۇقساستىعىن ايتتىق.

بالا كەزىمدە بولشەۆيكتەر زامانىندا اۋعانستانعا بوسقان قازاقتار جايلى اڭگىمە وقىعان ەدىم. وندا ولاردى جولدا جەرگىلىكتى قازاقتار توناعانى باياندالعان. ول ايماقتا قازاق دەگەندەر ەرتەدەن بولعانىنا تاڭدانعانىم دا ەسىمدە. ەندى سول كىتاپتىڭ اتىن دا، اۆتورىن دا ەسكە تۇسىرە المادىم. سول دەرەكتەگى قازاقتار يبن ءال اسير مەن يبن باتۋتا كورسەتەتىن تۇركى-حالاج ەلى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ولار قازىر اۋعانستانداعى ۇلكەن ۇلتتارعا ءسىڭىپ جويىلىپ كەتكەنى راس. وتكەن جىلى حالىقارالىق ۆۆس سايتىندا ساناۋلى عانا وكىلى قالعان ءبىر ۇلت تۋرالى اقپارات جاريالاندى. ولاردىڭ ءتول سوزدەرى دە ماردىمسىز ساقتالعان، سونىڭ ءوزى قازاق تىلىنە وتە جاقىن ەكەنىن بايقاعانمىن. قازاق عالىمدارى ءالى دە بولسا ىزدەنىپ، ول ايماقتان حالاج-قازاقتار ءىزىن تابار ما ەدى؟..

ەندى مىناۋ جولدارعا نازار سالساق: «نا ەتوي پلوششادي ۆ پومەششەنياح س كۋپولامي رەمەسلەننيكي شيۋت رەدكوستنىە ودەجدى ي دەلايۋت ورۋجيە. ەمير كۋرتاي سووبششيل منە، چتو تام تىسياچا شەستسوت ماستەروۆ، ۋ كاجدوگو يز كوتورىح تري يلي چەتىرە پودماستەريا، ي ۆسە وني رابى ساموگو حانا. ۋ نيح نا نوگاح تسەپي، ي جيۆۋت وني زا پرەدەلامي دۆورتسوۆ. يم رازرەشاەتسيا حوديت نا رىنكي گورودا، نو زاپرەششەنو ۆىحوديت زا گورودسكيە ستەنى. كاجدىي دەن وني گرۋپپامي ۆ ستو چەلوۆەك پرەدستايۋت پەرەد ەميروم، ي ەسلي نە حۆاتاەت كوگو-ليبو يز نيح، تو ستارشينا، وتۆەتستۆەننىي زا گرۋپپۋ، دولجەن وتۆەتيت زا ەتو. ۋ نيح وبىچاي: ەسلي كتو-نيبۋد يز نيح پروسلۋجيت دەسيات لەت، تو س نەگو سنيمايۋت وكوۆى ي ەمۋ پرەدوستاۆلياەتسيا ۆوزموجنوست ۆىبورا; ەسلي ون زاحوچەت، موجەت وستاتسيا نا سلۋجبە بەز تسەپەي، ەسلي نەت، تو موجەت ۋيتي، كۋدا زاحوچەت، ۆ ودنۋ يز ستران حانا (يمپەراتورا), نو نە زا پرەدەلى گوسۋدارستۆا. كوگدا جە وني دوستيگايۋت 50-لەتنەگو ۆوزراستا، تو وسۆوبوجدايۋتسيا وت رابوتى ي سودەرجاتسيا زا سچەت كازنى. كۋرتاي – گلاۆنىي ەمير سينا… مى گوستيلي ۋ نەگو تري دنيا، ي زاتەم ون وتپراۆيل سۆوەگو سىنا س نامي نا كانال… ەگو سوپروۆوجدالي مۋزىكانتى ي پەۆتسى، كوتورىە پەلي كيتايسكيە، ارابسكيە ي پەرسيدسكيە پەسني. سىن ەميرا وچەن ليۋبيل پەرسيدسكيە پەسني. پەۆتسى يسپولنيلي ودنۋ پەرسيدسكۋيۋ پەسنيۋ ي پو پريكازۋ سىنا ەميرا نەسكولكو راز پوۆتوريلي ەە تاك، چتو يا زاپومنيل ەە. ۋ پەسني ۋديۆيتەلنىي ريتم».

ءيا، يبن باتۋتا از ۋاقىت بولسا دا قىتايدى كورگەن. ونىڭ دەرەگىنەن قىتايدى بيلەپ-توستەگەن شىڭعىسحاندىق ديناستيا – تۇركىلەر ەكەنى، ءتىپتى ولاردىڭ مۇسىلمان ەكەنى انىق اڭعارىلادى. وكىنىشكە قاراي، ورىسشا اۋدارمالاردا قىتاي جايلى مالىمەتتەر وتە از (ورىس تىلىنە تولىق اۋدارىلماعان). يبن باتۋتا زامانىندا قىتايدى بيلەگەن قۇرتاي ءامىر ەكەن، ول دا مۇسىلمان جانە تۇركىتىلدى. اراب ساياحاتشىسى انشىلەردىڭ قىتايشا، ارابشا جانە پارسىشا ءان ايتقانىن باياندايدى. ولار مۇسىلمان بولماسا، اراب، پارسى تىلدەرىندە اندەتپەس ەدى. ورىسشا اۋدارمادا «قىتاي تىلىندە ءان سالدى» دەپتى، انىعىندا ولار قازاق تىلىندە ءان سالعان بولار. ويتكەنى، «حىتاي» مەن «حازاق» اراپشادا ۇقساس جازىلاتىنى، ول ايماقتى اۋەلدە جالايىردان شىققان مۇحالي قازاق بيلەگەنى اقيقات.

يبن باتۋتا مەن يبن ءال اسير شىڭعىسحان ەلى مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ ماڭعولدارعا قاتىسى بارىن ايتپايدى. ءتىپتى، ماڭعول اتاۋىن قولدانبايدى، كەرىسىنشە ولاردىڭ تۇركىلەر ەكەنىن كوپتەگەن دەرەكتەرمەن ايعاقتايدى. ودان ءسال بۇرىن ءومىر سۇرگەن راشيد اد ءديننىڭ جازباسى مۇلدە باسقاشا سايرايدى، انىعىندا اتالعان جازبانىڭ اۆتورى «چەلوۆەك يز راشەن» دەپ تۇسىنەمىن.

يبن باتۋتا حودجەلى، ماجار، استراحان قالالارىن «تۇركى قالاسى» دەپ كورسەتەدى (حوجەلىدە كازىردە قازاقتار مەن قاراقالپاقتار وتىر، ورىستار ماجار قالاسىن (كازانسكايا ستانيتساسى) «ەرتەدەن كازاكتار مەكەنى» دەيدى،  ال استراحان قازاققا تيەسىلى ەكەنى بارشاعا ءمالىم). يبن باتۋا ورتا ازياداعى بۇحارا مەن سامارقاند سياقتى قالالاردى «تۇركى قالاسى» دەمەيدى (ول اۋماقتا قازاق ەرتەدەن «جوقتىڭ قاسى» ەكەنى بەلگىلى). ودان ءارى اۋعانستان اۋماعىنا جەتكەن يبن باتۋتا، ول ماڭدا سانى 50 مىڭ بولاتىن كوشپەلى تۇركى ەلى بارىن، سول ايماقتىڭ بيلەۋشىسى ولاردان قاتتى سەسكەنەتىنىن باياندايدى. جوعارىدا «تۇركى» مەن «قازاك» اراپشادا ۇقساس جازىلاتىنىن، اۋعانىستان اۋماعىنداعى حالاج ەلىنىڭ تۇركى قاعاناتى زامانىندا سوندا ورنىققان قازاقتار ەكەنىن ايتتىق.  يبن باتۋتانىڭ وسى دەرەكتەرى، جازباسىنىڭ ورىسشاسىندا «تۇركى» دەلىنگەندەر اراپشا تۇپنۇسقادا «قازاق» ەكەنىن ايعاقتايدى. رەسەيلىكتەردىڭ تاريحي دەرەكتەردەگى «قازاق» اتاۋىن بارىنشا جاسىرعانى انىق بايقالادى. اقيقاتتى ايتىپ، ادىلەتتىلىكتى جاقتاۋ پايعامبارلاردىڭ ءىزباسارلارى سانالاتىن شىنايى عالىمداردىڭ اسىل مىندەتى عوي. ولاي بولسا حالقىمىزدىڭدا، پرەزيدەنتىمىزدىڭدە ءۇمىتى قازاق عالىمدارىندا ....

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz

32 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1562
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2256
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3525