ДАЛАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ  БОЛМЫСЫ

немесе

ҚАЗАҚЫ  ӨНЕРДІ  ӨГЕЙСІТУ ЖӨНІНДЕ

Өнер бөлек, искусство басқа

ДАЛАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ  БОЛМЫСЫ

немесе

ҚАЗАҚЫ  ӨНЕРДІ  ӨГЕЙСІТУ ЖӨНІНДЕ

Өнер бөлек, искусство басқа

Қазақ халқының сөз бен саз өнері негізінен импровизацияға негізделген. Бұл жағынан алғанда мұны далалық өнердің басты ұстанымы дей отырып, батыстың (дәлірегі - отырық елдердің) искусствосынан гөрі ерекшелейтін қасиетін атаған жөн. Отырық өркениеттің искусствосы адамның айналасына қарым-қатынасынан туындаса, далалық өнер адамға КӨКтің немесе ғарыштық құдыреттің ықпалынан болмаса көшегеннің КӨК-ке қатынасынан өнеді. Сол себепті де қазақ халқы өнерді кие тұтып, Жаратқанның сыйы деп қабылдап, өнер иесін сол құдыреттің кәдесіне жараушы ретінде қадырлейді. Сондықтан да көшегеннің өнері мен тамашалаушының арасында сахна жоқ, кулуар секілді қуыс-қолтықсыз, делдалсыз, өнердің туу сәтінен бастап, оның орындалуына дейінгі барлық процесс тұтынушысының көз алдында ашық өтіп жатады. Бұл жағынан алғанда, қазақ өнеріне жететін демократиялық сипаты бар өнер аз, бірақ бұл - искусство емес. Өйткені, искусство адамға ғана тән болса, ал импровизация Көктің төрінен «тартылатын» (суырылатын) және «өнетін» құдыреттің бір бөлшегі болып табылады. Сол себепті де, далалықтар саз өнеріне қатысты «тарту» ұғымын пайдаланады: домбыра тарту, қобыз тарту, сырнай,сыбызғы,күй тарту. Мұның түбінде саз сарынын Көктің төрінен суыртпақтап тарту үдерісін мағыналау жатыр. Бұл жағынан қарағанда көшегендердің өнер турасындағы түсінігі отырықшылардан әлдеқайда бөлек. Себебі, отырықшы халық саз аспабымен «ойнайды»: «играть на гитаре», «играть на балалайке», «играть на домбре» т.б. ұғымдары осыны көрсетеді. Олар үшін өнер өнер емес - искусство, адам қолынан жасалатын өнериеттік(творчестволық) туынды. Ал, өнер - бұл далалық өмірде ғана барынша сақталатын және Көк пен өнерпаздың бірлесу үдерісінің нәтижесі. Алайда қазырғы отырықтанған қазақтардың мұндай өнерге ие болуы аса сирек. Сондықтан да суырып салып күй шығарған қазаққа қазыр жолығуымыз екіталай. Бұл - қазырғы қазақтың отырықтану үдерісіне ұшырағанының белгісі. Отырық өркениеттің искусствошылдығы сонда - адамның кеңістікте бір ғана қоныспен шектеліп, айналаның (қоршаған ортаның) ғарышпен қатынасына мүмкіндік жасайтындай экологиялық кедергіге тап болуында, құдыретті өнерді қабылдауға қажетті бойдағы қабылет көздерінің бірте -бірте бітелетіндігінде.

Жалпы, о бастағы далалық өнердің туындысы қазыр искусство ретінде мойындалып жүргенімен, оның арналу мақсаты адамның көңілкүйін білдіруі емес, Адам мен ЖАРАТУШЫНЫҢ арасындағы қарым-қатынастан туындайтын болуы керек. Бірақ мұндай қатынас адамзат мойындаған киелі жерлерде іске асуы ықтимал. Біздің пайым бойынша, сондай киелі жерлердің бірі ежелгі түркілердің кие тұтқан Қайлас тауы, кәзіргі Ұлытау т.т. болуы ғажап емес. Әрине, ондай құдыретті мекендерді экологиялық жағынан әлгіндей қатынасқа қолайлы болатындығымен киелі деп есептеу керек болар. Бертін, далалықтардың бойындағы бұл қатынас дами келе, өнердің (күйдің, жырдың, айтыстың, әннің) туындау үдерісіне айналған болса керек те, сонымен бірге көшегендердің бойына сіңген экологиямен арадағы тығыз қарым-қатынас олардың тірлігінің мәніне айналған. Міне, сондықтан да көшегендердің өнері секілді ішкен асы да соншалықты қарапайым, әсіре өңдеуден өтпейді, барынша табиғи. Симфония мен күйді, қымыз бен шарапты салыстыра отырып, осындай ойға амалсыз келуге болады. Симфония өңдеусіз қалмайды және оның бір ноталық ноқатын өзгерту мүмкін емес. Ал, күй қалай шықса, солай тартыла береді, бірақ әр күйшінің өзінше орындау мүмкіндігі мен көңілкүйі араласады, өзінің қосары мен өзгертері бар.  Былайша айтқанда «жабайы»(натуралық) - табиғи тылсым. Егер «жабайы» сөзінің ұғымына адамның қолына қатысы шамалы айналаны жатқызатын болсақ, отырық халықтардың көшегендерді о баста осылай атауының мәні - оларды мәдениетсіздікке жатқызғандығында емес, тірлігінің табиғатпен сіңісіп кеткендігінен атаса керек. Яғни далалықтар жасандылыққа емес, бар болмысын табиғилыққа (натураға) арнаған. Алайда, отырық  саясаттың нәтижесінде аталмыш көшпелі болмыс бара-бара келемеж бен күстәнәға айналған. Алайда, отырықшылар қай нәрсені де өңдеуге қабылетті, ал көшегендерге басқы туындатушылықпен шектелу тән. Бұл жағынан көшпелі жұрт консервативтік ұстанымда.

Өнерге сай жағдай қажет

Сонымен көшеген қазақтың өнері искусствоға жатпайды, Жаратқанның көңіл-күйі іспетті шынайы үдеріс туындысы, сонысымен табиғи кен секілді «олпы-солпы», сонысымен табиғи да пәк өнер. Сондықтан да қазақ өнерін тудыру үшін кулуар да, сахна да керек болмаған, керек болған бір нәрсе ол - өнерпаз бен тамашалаушы ортаны біртұтас ететін бірыңғай аудитория ретінде, ғаламдық моделдің аян қабылдаушы үлгісі - ордаүй (киізүй, ағашүй деп мұны да қорлап жүрміз) болса жеткілікті болған. Өйткені, екі дүние арасында қыдырушыларға айналасы жұп-жұмыр өнер тудыру міндетті болмаған, соған сәйкес оның  театр деп аталатын шеберханасы да қажет емес. Себебі, далалықтар үшін табиғатты жатсыну ұғымы жоқ, олар үшін театр үдерісі кеңістік пен уақыт аясында өнетін туынды болып табылады! Сондықтан да көшеген түркілерде өнер киелі,қасиетті, Жаратушының қатысы мол табыну нысаны!

Қазақ өнерінің ғаламдық туындылық қасиеті оны ғарыштық жағымды қуат әкелуімен ерекшелейді. Осылайша ғарыш моделі - киізүйдегі өнер Көктен «өнген» күйінде сол бойда импровизациялық процеспен адам бойына делдалсыз сіңірілген. Мұндай саф өнер - киелі. Жағымды да жасампаз тірі қуатты қазақ кие деп атайды. Кие неғұрлым Далаға еркін тараса, соғұрлым оның жасампаздық ықпалы зор болған, Дала құтханаға, ал ордаүй храмға айналған.

Қазырғы кезде Кеңес заманынан бастау алған қазақ өнерін ебропалау дәстүрі оны «театрландыруды» бастан кешіруде. Сондықтан да айтыскерлеріміз әртіске көбірек ұқсас, жыршыларымыз болса сахнаға «сыймауда». Сахна біртұтас болып табылатын қазақ өнерінің орындаушысы мен тұтынушысы арасын ажыратып жіберді. Бұл өнерпаздардың бойына жағымсыз қылық дарытуда. Қазырғы айтыс өнер көзі емес, табыс көзіне айналды, бірақ айтыс өзінің мазмұны жағынан бұрынғы деңгейіне жете қойған жоқ. Жыр мен терме тек қана фольклорлық маңызы бар дүние ретінде тамсандыруда. Қазақ өнері үшін бұл жеткіліксіз. Аталмыш өнер түрлері фольклорлық шеңберден шығып, заманның классикалық (қадырлы) өнер нұсқаларына айналуы қажет. Ал, ол үшін сол өнердің табиғатына сай жағдай жасалғаны жөн. Қысқасы, қазақтың төл өнерлерін сахнаға қамауды доғарып, тұтынушымен кіріктіріп, ежелгі өнер үдерісін жасақтау қажет. Бұл жағдай аталмыш өнерді фольклорлық ауқымнан классикалық ауқымға кеңейту мен өнердің төл сипатына сай жағдай жасауды талап етеді.

Елордамызда ебропаның әрбір саз аспабына, өнеріне (опера театрлары, орган сарайы) сарай сала бастадық. Ал, қазақ өнерінің өзіне тән әлемін жасақтау күн тәртібінде тұр. Себебі, қазақтың сағаттап көсілетін айтысына, жырына, термесіне сәйкес арнайы өнержай қажет, қазырғы ебропалық ғимарат тұрқы қазақы өнердің киесін кетіріп, рухын түсіріп, кеудесін қысуда. Қысқасы, киелі Далаға Көк қуатын тартатын және ұлтқа шабыт шақыратын қазақтың сөзі мен сазына арнайы сарай салудың уақыты келді. Оның үстіне ебропалық өнерге бет бұру, сарай салу қазақстандық үрдіске айналды, ал төл өнердің жағдайы сын көтермейді.

Ебропа өнері қазақтың қолдауына зәру емес, ал қазақ өз өнері мен мәдениетін еброөнерге қосақтаумен дамыта алмайды. Бұл пікіріміз - баяғы ебропалық өнерге деген жиреніш емес, еброкіндікшіл мәдениетке абай болу жағын ескерту ғана, сол Ебропаға өнерімізді еброөнердің қосалқысы ретінде емес, төлбітімін сол күйінде, тәуелсіз, қасқайтып көрсету тұрғысын ұстану, рухани, мәдени кембағалдықтан солайша ғана арылуды ұсыну.

Серік Әбдірешұлы, мәдениеттанушы

«Абай-ақпарат»