دالالىق ونەردىڭ  بولمىسى

نەمەسە

قازاقى  ونەردى  وگەيسىتۋ جونىندە

ونەر بولەك، يسكۋسستۆو باسقا

دالالىق ونەردىڭ  بولمىسى

نەمەسە

قازاقى  ونەردى  وگەيسىتۋ جونىندە

ونەر بولەك، يسكۋسستۆو باسقا

قازاق حالقىنىڭ ءسوز بەن ساز ونەرى نەگىزىنەن يمپروۆيزاتسياعا نەگىزدەلگەن. بۇل جاعىنان العاندا مۇنى دالالىق ونەردىڭ باستى ۇستانىمى دەي وتىرىپ، باتىستىڭ (دالىرەگى - وتىرىق ەلدەردىڭ) يسكۋسستۆوسىنان گورى ەرەكشەلەيتىن قاسيەتىن اتاعان ءجون. وتىرىق وركەنيەتتىڭ يسكۋسستۆوسى ادامنىڭ اينالاسىنا قارىم-قاتىناسىنان تۋىنداسا، دالالىق ونەر ادامعا كوكتىڭ نەمەسە عارىشتىق قۇدىرەتتىڭ ىقپالىنان بولماسا كوشەگەننىڭ كوك-كە قاتىناسىنان ونەدى. سول سەبەپتى دە قازاق حالقى ونەردى كيە تۇتىپ، جاراتقاننىڭ سىيى دەپ قابىلداپ، ونەر يەسىن سول قۇدىرەتتىڭ كادەسىنە جاراۋشى رەتىندە قادىرلەيدى. سوندىقتان دا كوشەگەننىڭ ونەرى مەن تاماشالاۋشىنىڭ اراسىندا ساحنا جوق، كۋلۋار سەكىلدى قۋىس-قولتىقسىز، دەلدالسىز، ونەردىڭ تۋ ساتىنەن باستاپ، ونىڭ ورىندالۋىنا دەيىنگى بارلىق پروتسەسس تۇتىنۋشىسىنىڭ كوز الدىندا اشىق ءوتىپ جاتادى. بۇل جاعىنان العاندا، قازاق ونەرىنە جەتەتىن دەموكراتيالىق سيپاتى بار ونەر از، بىراق بۇل - يسكۋسستۆو ەمەس. ويتكەنى، يسكۋسستۆو ادامعا عانا ءتان بولسا، ال يمپروۆيزاتسيا كوكتىڭ تورىنەن «تارتىلاتىن» (سۋىرىلاتىن) جانە «ونەتىن» قۇدىرەتتىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى دە، دالالىقتار ساز ونەرىنە قاتىستى «تارتۋ» ۇعىمىن پايدالانادى: دومبىرا تارتۋ، قوبىز تارتۋ، سىرناي،سىبىزعى،كۇي تارتۋ. مۇنىڭ تۇبىندە ساز سارىنىن كوكتىڭ تورىنەن سۋىرتپاقتاپ تارتۋ ۇدەرىسىن ماعىنالاۋ جاتىر. بۇل جاعىنان قاراعاندا كوشەگەندەردىڭ ونەر تۋراسىنداعى تۇسىنىگى وتىرىقشىلاردان الدەقايدا بولەك. سەبەبى، وتىرىقشى حالىق ساز اسپابىمەن «وينايدى»: «يگرات نا گيتارە»، «يگرات نا بالالايكە»، «يگرات نا دومبرە» ت.ب. ۇعىمدارى وسىنى كورسەتەدى. ولار ءۇشىن ونەر ونەر ەمەس - يسكۋسستۆو، ادام قولىنان جاسالاتىن ونەريەتتىك(تۆورچەستۆولىق) تۋىندى. ال، ونەر - بۇل دالالىق ومىردە عانا بارىنشا ساقتالاتىن جانە كوك پەن ونەرپازدىڭ بىرلەسۋ ۇدەرىسىنىڭ ناتيجەسى. الايدا قازىرعى وتىرىقتانعان قازاقتاردىڭ مۇنداي ونەرگە يە بولۋى اسا سيرەك. سوندىقتان دا سۋىرىپ سالىپ كۇي شىعارعان قازاققا قازىر جولىعۋىمىز ەكىتالاي. بۇل - قازىرعى قازاقتىڭ وتىرىقتانۋ ۇدەرىسىنە ۇشىراعانىنىڭ بەلگىسى. وتىرىق وركەنيەتتىڭ يسكۋسستۆوشىلدىعى سوندا - ادامنىڭ كەڭىستىكتە ءبىر عانا قونىسپەن شەكتەلىپ، اينالانىڭ (قورشاعان ورتانىڭ) عارىشپەن قاتىناسىنا مۇمكىندىك جاسايتىنداي ەكولوگيالىق كەدەرگىگە تاپ بولۋىندا، قۇدىرەتتى ونەردى قابىلداۋعا قاجەتتى بويداعى قابىلەت كوزدەرىنىڭ بىرتە -بىرتە بىتەلەتىندىگىندە.

جالپى، و باستاعى دالالىق ونەردىڭ تۋىندىسى قازىر يسكۋسستۆو رەتىندە مويىندالىپ جۇرگەنىمەن، ونىڭ ارنالۋ ماقساتى ادامنىڭ كوڭىلكۇيىن ءبىلدىرۋى ەمەس، ادام مەن جاراتۋشىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستان تۋىندايتىن بولۋى كەرەك. بىراق مۇنداي قاتىناس ادامزات مويىنداعان كيەلى جەرلەردە ىسكە اسۋى ىقتيمال. ءبىزدىڭ پايىم بويىنشا، سونداي كيەلى جەرلەردىڭ ءبىرى ەجەلگى تۇركىلەردىڭ كيە تۇتقان قايلاس تاۋى، كازىرگى ۇلىتاۋ ت.ت. بولۋى عاجاپ ەمەس. ارينە، ونداي قۇدىرەتتى مەكەندەردى ەكولوگيالىق جاعىنان الگىندەي قاتىناسقا قولايلى بولاتىندىعىمەن كيەلى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك بولار. بەرتىن، دالالىقتاردىڭ بويىنداعى بۇل قاتىناس دامي كەلە، ونەردىڭ (كۇيدىڭ، جىردىڭ، ايتىستىڭ، ءاننىڭ) تۋىنداۋ ۇدەرىسىنە اينالعان بولسا كەرەك تە، سونىمەن بىرگە كوشەگەندەردىڭ بويىنا سىڭگەن ەكولوگيامەن اراداعى تىعىز قارىم-قاتىناس ولاردىڭ تىرلىگىنىڭ مانىنە اينالعان. مىنە، سوندىقتان دا كوشەگەندەردىڭ ونەرى سەكىلدى ىشكەن اسى دا سونشالىقتى قاراپايىم، اسىرە وڭدەۋدەن وتپەيدى، بارىنشا تابيعي. سيمفونيا مەن كۇيدى، قىمىز بەن شاراپتى سالىستىرا وتىرىپ، وسىنداي ويعا امالسىز كەلۋگە بولادى. سيمفونيا وڭدەۋسىز قالمايدى جانە ونىڭ ءبىر نوتالىق نوقاتىن وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. ال، كۇي قالاي شىقسا، سولاي تارتىلا بەرەدى، بىراق ءار كۇيشىنىڭ وزىنشە ورىنداۋ مۇمكىندىگى مەن كوڭىلكۇيى ارالاسادى، ءوزىنىڭ قوسارى مەن وزگەرتەرى بار.  بىلايشا ايتقاندا «جابايى»(ناتۋرالىق) - تابيعي تىلسىم. ەگەر «جابايى» ءسوزىنىڭ ۇعىمىنا ادامنىڭ قولىنا قاتىسى شامالى اينالانى جاتقىزاتىن بولساق، وتىرىق حالىقتاردىڭ كوشەگەندەردى و باستا وسىلاي اتاۋىنىڭ ءمانى - ولاردى مادەنيەتسىزدىككە جاتقىزعاندىعىندا ەمەس، تىرلىگىنىڭ تابيعاتپەن ءسىڭىسىپ كەتكەندىگىنەن اتاسا كەرەك. ياعني دالالىقتار جاساندىلىققا ەمەس، بار بولمىسىن تابيعيلىققا (ناتۋراعا) ارناعان. الايدا، وتىرىق  ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە اتالمىش كوشپەلى بولمىس بارا-بارا كەلەمەج بەن كۇستاناعا اينالعان. الايدا، وتىرىقشىلار قاي نارسەنى دە وڭدەۋگە قابىلەتتى، ال كوشەگەندەرگە باسقى تۋىنداتۋشىلىقپەن شەكتەلۋ ءتان. بۇل جاعىنان كوشپەلى جۇرت كونسەرۆاتيۆتىك ۇستانىمدا.

ونەرگە ساي جاعداي قاجەت

سونىمەن كوشەگەن قازاقتىڭ ونەرى يسكۋسستۆوعا جاتپايدى، جاراتقاننىڭ كوڭىل-كۇيى ىسپەتتى شىنايى ۇدەرىس تۋىندىسى، سونىسىمەن تابيعي كەن سەكىلدى «ولپى-سولپى»، سونىسىمەن تابيعي دا پاك ونەر. سوندىقتان دا قازاق ونەرىن تۋدىرۋ ءۇشىن كۋلۋار دا، ساحنا دا كەرەك بولماعان، كەرەك بولعان ءبىر نارسە ول - ونەرپاز بەن تاماشالاۋشى ورتانى ءبىرتۇتاس ەتەتىن بىرىڭعاي اۋديتوريا رەتىندە، عالامدىق مودەلدىڭ ايان قابىلداۋشى ۇلگىسى - ءورداۇي (كيىزۇي، اعاشۇي دەپ مۇنى دا قورلاپ ءجۇرمىز) بولسا جەتكىلىكتى بولعان. ويتكەنى، ەكى دۇنيە اراسىندا قىدىرۋشىلارعا اينالاسى جۇپ-جۇمىر ونەر تۋدىرۋ مىندەتتى بولماعان، سوعان سايكەس ونىڭ  تەاتر دەپ اتالاتىن شەبەرحاناسى دا قاجەت ەمەس. سەبەبى، دالالىقتار ءۇشىن تابيعاتتى جاتسىنۋ ۇعىمى جوق، ولار ءۇشىن تەاتر ۇدەرىسى كەڭىستىك پەن ۋاقىت اياسىندا ونەتىن تۋىندى بولىپ تابىلادى! سوندىقتان دا كوشەگەن تۇركىلەردە ونەر كيەلى،قاسيەتتى، جاراتۋشىنىڭ قاتىسى مول تابىنۋ نىسانى!

قازاق ونەرىنىڭ عالامدىق تۋىندىلىق قاسيەتى ونى عارىشتىق جاعىمدى قۋات اكەلۋىمەن ەرەكشەلەيدى. وسىلايشا عارىش مودەلى - كيىزۇيدەگى ونەر كوكتەن «ونگەن» كۇيىندە سول بويدا يمپروۆيزاتسيالىق پروتسەسپەن ادام بويىنا دەلدالسىز سىڭىرىلگەن. مۇنداي ساف ونەر - كيەلى. جاعىمدى دا جاسامپاز ءتىرى قۋاتتى قازاق كيە دەپ اتايدى. كيە نەعۇرلىم دالاعا ەركىن تاراسا، سوعۇرلىم ونىڭ جاسامپازدىق ىقپالى زور بولعان، دالا قۇتحاناعا، ال ءورداۇي حرامعا اينالعان.

قازىرعى كەزدە كەڭەس زامانىنان باستاۋ العان قازاق ونەرىن ەبروپالاۋ ءداستۇرى ونى «تەاترلاندىرۋدى» باستان كەشىرۋدە. سوندىقتان دا ايتىسكەرلەرىمىز ارتىسكە كوبىرەك ۇقساس، جىرشىلارىمىز بولسا ساحناعا «سىيماۋدا». ساحنا ءبىرتۇتاس بولىپ تابىلاتىن قازاق ونەرىنىڭ ورىنداۋشىسى مەن تۇتىنۋشىسى اراسىن اجىراتىپ جىبەردى. بۇل ونەرپازداردىڭ بويىنا جاعىمسىز قىلىق دارىتۋدا. قازىرعى ايتىس ونەر كوزى ەمەس، تابىس كوزىنە اينالدى، بىراق ايتىس ءوزىنىڭ مازمۇنى جاعىنان بۇرىنعى دەڭگەيىنە جەتە قويعان جوق. جىر مەن تەرمە تەك قانا فولكلورلىق ماڭىزى بار دۇنيە رەتىندە تامساندىرۋدا. قازاق ونەرى ءۇشىن بۇل جەتكىلىكسىز. اتالمىش ونەر تۇرلەرى فولكلورلىق شەڭبەردەن شىعىپ، زاماننىڭ كلاسسيكالىق (قادىرلى) ونەر نۇسقالارىنا اينالۋى قاجەت. ال، ول ءۇشىن سول ونەردىڭ تابيعاتىنا ساي جاعداي جاسالعانى ءجون. قىسقاسى، قازاقتىڭ ءتول ونەرلەرىن ساحناعا قاماۋدى دوعارىپ، تۇتىنۋشىمەن كىرىكتىرىپ، ەجەلگى ونەر ۇدەرىسىن جاساقتاۋ قاجەت. بۇل جاعداي اتالمىش ونەردى فولكلورلىق اۋقىمنان كلاسسيكالىق اۋقىمعا كەڭەيتۋ مەن ونەردىڭ ءتول سيپاتىنا ساي جاعداي جاساۋدى تالاپ ەتەدى.

ەلوردامىزدا ەبروپانىڭ ءاربىر ساز اسپابىنا، ونەرىنە (وپەرا تەاترلارى، ورگان سارايى) ساراي سالا باستادىق. ال، قازاق ونەرىنىڭ وزىنە ءتان الەمىن جاساقتاۋ كۇن تارتىبىندە تۇر. سەبەبى، قازاقتىڭ ساعاتتاپ كوسىلەتىن ايتىسىنا، جىرىنا، تەرمەسىنە سايكەس ارنايى ونەرجاي قاجەت، قازىرعى ەبروپالىق عيمارات تۇرقى قازاقى ونەردىڭ كيەسىن كەتىرىپ، رۋحىن ءتۇسىرىپ، كەۋدەسىن قىسۋدا. قىسقاسى، كيەلى دالاعا كوك قۋاتىن تارتاتىن جانە ۇلتقا شابىت شاقىراتىن قازاقتىڭ ءسوزى مەن سازىنا ارنايى ساراي سالۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى. ونىڭ ۇستىنە ەبروپالىق ونەرگە بەت بۇرۋ، ساراي سالۋ قازاقستاندىق ۇردىسكە اينالدى، ال ءتول ونەردىڭ جاعدايى سىن كوتەرمەيدى.

ەبروپا ونەرى قازاقتىڭ قولداۋىنا ءزارۋ ەمەس، ال قازاق ءوز ونەرى مەن مادەنيەتىن ەبروونەرگە قوساقتاۋمەن دامىتا المايدى. بۇل پىكىرىمىز - باياعى ەبروپالىق ونەرگە دەگەن جيرەنىش ەمەس، ەبروكىندىكشىل مادەنيەتكە اباي بولۋ جاعىن ەسكەرتۋ عانا، سول ەبروپاعا ونەرىمىزدى ەبروونەردىڭ قوسالقىسى رەتىندە ەمەس، ءتولبىتىمىن سول كۇيىندە، تاۋەلسىز، قاسقايتىپ كورسەتۋ تۇرعىسىن ۇستانۋ، رۋحاني، مادەني كەمباعالدىقتان سولايشا عانا ارىلۋدى ۇسىنۋ.

سەرىك ابدىرەشۇلى، مادەنيەتتانۋشى

«اباي-اقپارات»