(аспаптар генезисі және адам анатомиясы)

Шайтан тиегі шиыршық атып, егіз ішегі еміреніп, қыл сағағы бебеу қағып, шанағынан ақтарылған мақпал мақам мен сылқылдақ күй мөлдір діріл болып тұна келе, көмейі сезім селіне булығып, домбырам сөйлей бастады...

Ғайыптың ғажайып ісі болып, домбыра мен қобызға тіл бітсе, тарихтың еншісінде сандал күй кешкен шерлі шежіресін шертіп, шеменін төккен болар ма еді, кім білсін. Әзірге құмығыңқы үні қабырғаңды қақырата сөккен қара қобыз да, санаңды сағыныштың сазына бөлеген қарағай домбыра да үнсіз. Құдды бір мылқау адам сияқты, ашылып сөйлегісі келмейді.

Зарлы үнінен ғана шіміркеніп, қобызды екінің бірі қолына ұстамайтын әдет біздің жұртта әуелден бар. Содан да болар, ақіреттің азалы күйін шерткен «бақсының аспабы» деп оны көнедегілер көпшіліктен оқшау ұстаған. Ал домбыра болса, қадірі мен қасиетін қашырмай, қастерлеп күте білген әр қарашаңырақтың төрінде дөдегелі үкісі желбіреп, теріс қарап ілулі тұр. Иә, теріс қарап! Құлақ түрейікші, қос мұңлық не дейді екен?

Мына жарық жалғанның жүзінде бар болудан асқан қандай ғанибет болуы мүмкін? Біздің қазақ төбесіне ажалдың ала бұлты үйірілген науқас кісінің көңілін сұрап қайтқан жанға «Беті бері қарайтын түрі бар ма?» деп сауал қояды. Ондай кезде үміті үзіліп, үкімі шешіліп қойғандарға қаратып, «Беті ары қарап кетіпті» дейді екен. Осы «ары» мен «бері» сөзі онсыз да әрі-сәрі күйде жүретін біздің тірі екенімізді, мына жұмыр жердің бетінде бар екенімізді ишаралайды.

Бұрынғы қазақ қасиетті шаңырағының қақ төріне бақиға көшкен бейбағының домбырасының ғана бетін теріс (ары. – авт.) қаратып ілген. Сахара тіршілігіне сай алыс белден ат арытып келе жатқан жолаушы, жолсоқты болған құдайы қонақ түскен осындай үйде кереге басында беті «ары» қаратылып ілінген домбыра тұрса, әлгі адам бүкіл әдеп пен салттан мақұрым біреу болмаса, бұл шаңырақтың қаралы екенін айтпай білетін. Бет тақтайы бері қаратылып ілінген домбыраның иесі тірі деген сөз. Ымырамен түсінісіп, емеурінмен егескен бабаларымызда ертеде осындай жоралғы болыпты. Бірақ, техногенді өркениет көшіне ілескен ХХI ғасыр пендесінің мұндай киелі ишараға мән беруден қалғаны қашан.

Тіршілігінде тұтынып, киген киімін де өзі дүниеден озған күні сүйегіне салып, жақын-жуығы мен жанашыр жекжаттарына таратып беретін «иіс беру» деп аталатын рәсім біздің жұртта бүгінге дейін сақталып келеді. Сиыр құйымшақтанып, қадірі қаша бастаған осы үрдіс қазақта ислам өркениеті келгенге дейін де болған. Кісінің тұтынған мүлкінде, әсіресе, ұстаған заты мен киген киімінде киелі мәліметтер (информация) жиынтығы сақталады, осы қасиет сол затпен бірге көшеді деп сенген қазақ, әсіресе, бас киімін сыйға тартуды жақсы ырымға жорымаған. Өйткені, бабаларымыз бас киіммен бірге бақ та ауысуы мүмкін деген сенімде болған.

Қас шебердің тұтынған домбырасын өкшебасар шәкіртіне беру өнердің өлмей, жалғастық табатынына баланған. Бірінен екіншісі үйреніп, бір естігенін көкірекке түйіп, жадқа алу арқылы ауызша жалғасу сипатына ие қазақ өнері осы ерекшелігінің арқасында ғана бүгінгі күнге заманалар желінен өңі өшпей аман-есен жеткен. Ендеше, көне мәдениет үлгілерін қаузай зерттеген кейбір ғалымдардың ата-баба салтын саралай келе, «Өздерімен бірге тұтынған аспабын да қоса жерлеткен» деген жорамалдарына күдікпен қарауға тура келетін тұс тура осы жерден басталады.

Мүмкін, ел басқарған еңселі ер, есіл қағандардың жеке өзіне қараған еншілі мүлкінің барлығы құмасына қоса, өзімен бірге жерленгенінде күмән болмас. Бірақ қас шебер мен дүйім жұртқа дүрлігімен мәшһүр болған ордалы өнер иесінің ұстаған домбырасы мен қобызы өзімен бірге көмілмеген. Көшпелі өмірсалт үрдісін тұтынған біздің бабаларымыз үшін ол өнерді иесімен қоса көмумен пара-пар. Ескінің адамы қобыз бен домбырада жан бар деп есептеген. Түрлі мақсатпен дала кезген келімсектердің ұшқары пікірімен «бейсауат» деп танылған ертедегілер қасиет сырын қазіргі «сауатты» сіз бен бізден артық білмесе, кем білмеген. Далалықтар заңында дүлдүл өнерпаздың домбырасы өзінің көзі тірісінде, иә болмаса иесі дүниеден озғаннан кейін сыйға тартылатын.

Сіздің де музыкалық аспаптар мұражайын аралап шығып, онда тұрған аспаптарды қызықтайтын әдетіңіз бар шығар. Мен өзім ондай жағдайдан тиылғанмын. Бүгінде қай қазақ баласының Жамбыл мен Динаның, Әміре мен Исаның ұстаған домбырасын көріп, тамашалап, үнін естігісі келмейді дейсің. Сыртқы сипаты кәдуілгі аспаптан айнымай тұрғасын кімнің ойына қандай қиял кіріп-шығыпты? Сол аспаптарды шертіп көрген кезде ғана көп нәрсеге көз жеткізер едіңіз. Мұражайда сақталған домбыралардың қай-қайсысынан да тіршілік нышаны байқалмайды, қорс-қорс еткен құмығыңқы өлі дыбыстан басқа тірі үн шықпайды. Осыны көргенде бір замандағы саңқылдаған күміс қоңыраулары мен жағымды қоңыр үндері қайда кеткен деген ойдың құшағына көмілесің. Өлі аспаптардың қабырстанына айналған мұражай атаулыдан жаным жабырқап, көңілім құлазығанда тағы да бабалар байтағынан жеткен киелі кепке құлақ түремін.

Өмірден өткен өнерпаздың домбырасын марқұмның жылы өткенге дейін кереге басына іліп қойып, аза тұтатын далалық салт болған. Өйткені, тартылмаған домбыраның үні тек санаулы жылдарға дейін ғана сақталатынын екінің бірі біле бермес. Кейде шертілмей ұзақ тұрып қалатындығынан күй аңсап, жырға жұтынған домбыра ызыңдап, өзінен-өзі дыбыс шығарады екен. Осы кезде әлгі мұңлықты қолына кім ұстаса киесі соған қонады-мыс. Халық жадында қалған аңыз-әпсаналар осылай дейді. Содан кейін тартылмаса, қандай шешен домбыра болса да оның әсем үні өшіп, өзегіне түсіп кетеді. Сөйтіп, ол да кәдуілгі адам сияқты «өледі» екен. Қол-аяғы қозғалыссыз жатқан сау адам да бойына қан жүрмесе санаулы уақыттың ішінде салға айналады. Әрі қарай оның аяғын бастыру үшін де үлкен күш керек. Домбыра да солай, тартылмай, құр ілулі тұрған домбыра – жансыз, өлі домбыра. Ендеше, иесі өлгенмен домбыраның бауырындағы өнері өлуге тиіс емес. Біздің жұрт осы мәселені Құдай жолымен де, дүнияуи жолмен де жарасымды шешкен. Қолға ұстайтын иесі табылса, домбыра деген киелінің де байланған бағының қайта жанғаны.

Домбыра сөйлеу керек!

«Ағаш ат» деген ескі күй болған. Шығарма аңызының өзегіне өрілген ізгі ой ағашқа жан бітіру, сөйтіп ағаш атты иесімен қоса аспанға ұшыру. Демек, адамды көкке ұшыру мүмкіндігі бар құрылғының идеясын самғаған құсқа қарап отырып, іске асырған англиялық Джордж Кейлиден (ХVIII ғ.) бұрын да далалықтарды бұл арман бей-жай қалдырмаған. Бұл су және қайық (алғашқы қайық-ұшақ. – авт.) ұғымымен астасып жатқан байырғы мифтермен де тығыз байланысты. Осы жерде өз тегін ағаш қуыршақ-актер кейіпкерінен алатын Карло Каллодидің әйгілі Пиноккио жайындағы «Ағаш қуыршақ тарихы» ертегісінен А. Н. Толстойдың «Алтын кілт» немесе «Буратино хикаялары» шығармасына көшкен кейіпкерді тілге тиек етуге болады. Папа Карло шауып шығарған бізмұрын бала туралы ертегінің өзегінде де ағашқа жан бітіру идеясы жатыр. Біздің қазақтың «домбыра сөйлейді» дегені осы араға дәл келеді.

Сонда домбыра шынында да адамша сөйлей ме? Жоқ, мұнда басқа тылсым мағына бар. Адам тәнінің қызуы 35.5–37 градус (°) арасында толқиды, сөйтіп тән мен табиғаттағы тепе-теңдік сақталады. Адам ағзасының күрделі сезімтал мүшесі, ең үлкен ас қорыту безі – бауыр үстінде тұратын домбыра шанағы адам тәнінен бөлінген ылғал мен қызуды бойына толық сіңіріп, осы градусты қабылдаған кезде қу ағашқа кәдімгідей жан бітіп, сосын ол «адамша сөйлей» бастайды, яғни домбыра ашылады. Осы құбылысты қазақ өнерпазға қаратып айтқанда, «домбырасы сөйлейді» дейді. Адамзат баласының ағашқа жан бітіру идеясы қазақ өнерінде осылай көрініс тапқан.

Ғылымда тоқтатылған уақыт (статикалық уақыт) деген ұғым бар. Бұл әуелде санамызға сурет өнері арқылы сіңісті болып, кейін поэзияға көшкен. Ақын да, суретші де уақыт атты құдіретті бір сәтке болса да тоқтатуға әрекет етушілер. Бірақ одан жүрісінен жаңылған уақыт жоқ. Ақын аққан селдей жырымен, суретші кескіндемелерімен уақытқа өз таңбаларын бедерлей алды. Рас, теңіздей толқыған уақыт ағымын тек сурет өнері мен поэзия тілі арқылы ғана «тоқтату» мүмкін екенін ілкідегілер жазбай таныған, жаңылмай білген. Бейнелеу өнері – өнер атаулының ең ілкі түрінен саналатыны да содан.

Мұрағаттарын алғашқы қауымдық және дәстүрлі өнер түрлерінің жәдігерлерімен жасақтаған Франция, Бельгия, Германия, Ресей және Америка Құрама Штаттарының Нью-Йорк сияқты қалаларының мұражайлары талай қазынаны бауырына басып жатыр. Алғашқы мүсінделген графикалық бейнелер, кескіндеме іспетті геометриялық таңбалардан бастап, Қиыр Солтүстік халықтары мен американ үндістері арасындағы пиктограммалар мен идеограммалар сурет-сөз өнерінің жинақталып берілген маңыз-мәйегі болып есептеледі. Сол жәдігерліктердегі догон, фанг, бамбара, бауле, банонго, балуба сияқты байырғы халықтардың палеолиттік «венералары» мен неолиттік терракот мүсіншелері бір-бірінен алшақ болғанымен, әйел-ана мүсінін нақты әрі табиғи бейнелеу тұсында олар ортақ түйіседі. Мұндай тақырып аясын Қазақстан мен Орталық Азиядан табылған балбалдардан да кезіктіруге болады және бұлардың дені абстракт емес, нақты ұғымдармен байланысты екені ойға тамызық болады. Парос және Киклад аралынан табылған, бүгінде Грекияның Афины қаласының ұлттық мұражайында сақтаулы тұрған біздің дәуірімізден бұрынғы 3 мың жылдық тарихтан куәлік беретін, бағзы заман жәдігері – гитара тәрізді кикладтық пұттардың геометриялық пішіндері мүлдем абстрактілі деген қорытынды жасаған В. Б. Мириманов бейнелеу өнерінде схематизмнен реализмге шегінушілік те жиі болып тұратын құбылыс екенін және ол американ үндістерінің ою-өрнектері мен сахара жартас өнеріндегі стильдік дамудан айқын байқалатынын да терістемеген.

Заттық айғақ жоқ жерде әңгіме өрісін бір өрім үстінде қиыстыру қиын. Демек, В. Б. Миримановтың атүсті талдай салған әйел-ана кескіндемесін ишаралайтын кикладтық пұт-бейне абстракт бейне деуден гөрі неолиттік бейнелеу өнерінің реализмге шегініс жасауы деп жорамалдаған дұрысырақ. Мәселенің маңыздылығы мынада, осыдан 50 ғасыр бұрын таңбаланған жартастағы сұлба-бейненің бүгінгі хардафонды музыкалық аспаптардың сыртқы пішін мен әйел-ананың теріс қарап отырғандағы жалаңаш қалпымен (фигурасымен) салыстырылуы. Аспап пен әйелдің жалаңаш бейнесін логикалық шындық тұрғысынан бір тұлға есебінде қарастыру онша оғаш та, әрі қисынсыз да емес. Бірақ біз тек сыртқы пішіндік ұқсастықтың жайын ғана індетіп кете берсек, онда бағытымыздан адасып, біршама жаңылысқан болар едік. Аспап пен адам ағзасының арасында тек физиологиялық қана емес, табиғи анатомиялық ішкі сәйкестіктер де жетіп жатыр. Дәлелдеуді қажет ете бермейтін және бір ақиқат, ежелгі адамдар пана табу үшін жасаған үңгірлер, қазіргі киіз үйдің түрлері ана жатыры құрылымының көшірмесі. Ендеше, бұрын бізде әңгіме ауанын осы тарапта өрбітетін іске татырлықтай салыстырулар мен талдаулар болған ба?

Ұлттық музыкатанушы мамандар арасында бұл мәселеге бірінші ден қойған өнер зерттеушісі марқұм Бағдәулет Аманов адам, тау және күй құбылысын ғылыми тұрғыда «трихотомия» аталатын фәлсапалық үштік пішінмен салыстырған болатын. Ғалым күйдің құрылымын жүйелеу барысында шығарманы бас буын, орта буын, саға деп үшке бөлу негізді екенін айта келіп, күйдегі бас буынды адам мен таудың басымен, орта буынды кеудемен, сағаны аяқпен (етек) салғастырып ілкі үштік қалыпты қисынды талдап шыққан еді.

Дүниенің құрылымын жоғарғы, ортаңғы, төменгі деп бөлу бұрыннан бар жосықтың бірі. Бұл туралы зерттеулерінде Шоқан Уәлиханов та айтқан. Орыс ғалымы А. Ф. Лосьев «Үш әлем бар. Бірі байтақ, шексіз – макрокосмос, екіншісі шағын, адамдар дүниесі – микрокосмос, үшіншісі, символдық – Інжіл» дейтін Григорий Сковороданың шығармаларындағы мистикалық символизмді аталмыш үштік негізде талдаған. Демек, кез келген мәдени құбылысты осы үштік пішін аясына сыйдыруға болады. Бірақ әлгі үштіктің үшінші қанаты философ А. Ф. Лосьев үшін ғана Інжіл. Бұл төменгі дүниені білдіруі немесе мүлдем басқа тылсымды ишаралауы да ғажап емес. Музыкатанушы Б. Аманов тарихтау мен таным негіздерін ішкі имплецид қасиеттерден бөлек, сыртқы ұқсастықтар негізінде ғана өрбітті. Ал одан бергі жерде адам мен аспап құрылымының анатомиялық ұқсастығы жүйелі сөз болған жоқ. Біз де «айттым – бітті, кестім – үзілді» деп төрттағандап табан тіреп тұрып алатын мендік пікірден аулақпыз. Бірақ қисыны келіп тұрған жерді қиыстырып жібере алмаудың өзі қиянат емес пе.

Расында да, әрісі әлемдегі барлық этноста, берісі түбі туыс түркіде тегіс кездесетін қобыз, домбыра, сыбызғы сияқты музыкалық аспаптар дүниенің үш бөлігін ишаралайды. Көне бастауда жоғарғы дүние – Тәңір – Құдай – Алла, ортаңғы дүние – Тірілер – Адам – Пенде, төменгі дүние – Аруақтар – Сүйек – Рух әлемі. Аспаптар да осы ыңғайда бөлініп, сыбызғы жоғары күштің, домбыра ортаңғы әлемнің, қобыз төменгі дүниенің ишарасы болып есептеледі. Кикладтық гитараға құрылымдық жағынан өте жақын келетіні еуропалық виолончель, скрипка және түркінің қобыз, домбыра сияқты аспаптары.

Жастау кезімде Нидерланд корольдігінің қарамағындағы Амстердам қаласында өткен концерттік сапардың бірінде жүріп, сол өңірдегі атақты бір музыка аспаптары мұражайына бас сұққаным бар еді. Мұражайға әлемдегі мыңнан аса ұлт пен ұлыстардың музыкалық аспаптары қойылыпты. Енді ұқсастық дегеннің ұлы тінін қараңыз. Қазақтағы қобыз (двух струнный смычковый) бен домбыра текті (лютный), сыбызғы сияқты (флейта пана) аспаптар жер бетіндегі этностардың бәрінде тегіс кездесетіні таңдай қақтырмай қоймады. Әрине, қобыз текті аспаптың жалғыз ішектісі мен үш ішектісі, домбыра сияқты аспаптың көлемінің үлкен-кішісі, сыбызғының ұзын-қысқа, бауырындағы белгі-тесіктің аз-көптігі, аспап атауларының бір-біріне ұқсауы мен оқшаулығы аспап құрылымының жалпы мазмұнына нұқсан келтірмесі анық. Сыртқы формалық ерекшеліктің ішкі мағына мен мазмұнға қатысы шамалы. Мен сол жолы үлкен ойдың құрсауында қалған едім.

Өзінің ұлтын, оның ұлағатын ұлықтағысы келмейтін ұл аз шығар. Соның бірі бәлкім біз болармыз. Алайда ұлықтау деген шындықпен бірге туған бауыр емес. Шындық атты қасқаның әуелде кіндіктен тақ, оның үстіне тұлдыр жетім екені рас болса керек. Әйтпесе, кейбір зерттеушілердің «Еуропаның скрипкасы өз тегін қазақтың қара қобызынан алады» деп жабайы жорамал жасап тұрып, шімірікпейтіндері қалай?

Жұмыр жердің бетінде адамзат ұрпағының арасына теңсіздік белгісін қойып тұрған тек терісінің түсі, тілі және жүре келе тұтынған діни сенімдері ғана. Мәдениет ұғымын біз кейін қалыптастырдық, даму барысында қолдан жасап алдық. Ал ұлт деген түсініктің өзі балталаса бұзылмайтын мұзтау емес. Адамзат ұрпағы физиологиялық тұрғыда, қан мен жынысының ұқсастығы жағынан бір-бірінен айырып ала алмайтын дәрежеде егіз. Біз білгенде ілкідегі «Homosapiens» атанған алғашқы парасатты, саналы адам мен бүгінгі пенденің ара жігінде миллиондаған жылдардың шеруі жатқанымен, ұзақ сонар тіршілігінің арасында қылаудай өзгеріс жоқ. Бұл күнде адамзат баласы ғарышты меңгердік деп жарияға жар салумен келеді. Бүгінгі дамыған ұлттар мен ұлыстар өзінің ілкі иткөйлегіне симай тұрғаны және белгілі. Бірақ содан келіп, әлгі иткөйлекті мүлдем «кимеді» деген ұғым тумаса керек. Алла тағаланың алдындағы жалғыз ақиқат сол, аспаннан аяғы салбырап түскен, жерден жік айырып шыққан ешкім жоқ. Бәрі де Адам-ата мен Хауа-ананың баласы.

Менің домбырам солай дейді.

Берік Жүсіпов,

фольклортанушы

Abai.kz