(اسپاپتار گەنەزيسى جانە ادام اناتومياسى)

شايتان تيەگى شيىرشىق اتىپ، ەگىز ىشەگى ەمىرەنىپ، قىل ساعاعى بەبەۋ قاعىپ، شاناعىنان اقتارىلعان ماقپال ماقام مەن سىلقىلداق كۇي ءمولدىر ءدىرىل بولىپ تۇنا كەلە، كومەيى سەزىم سەلىنە بۋلىعىپ، دومبىرام سويلەي باستادى...

عايىپتىڭ عاجايىپ ءىسى بولىپ، دومبىرا مەن قوبىزعا ءتىل بىتسە، تاريحتىڭ ەنشىسىندە ساندال كۇي كەشكەن شەرلى شەجىرەسىن شەرتىپ، شەمەنىن توككەن بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. ازىرگە قۇمىعىڭقى ءۇنى قابىرعاڭدى قاقىراتا سوككەن قارا قوبىز دا، ساناڭدى ساعىنىشتىڭ سازىنا بولەگەن قاراعاي دومبىرا دا ءۇنسىز. قۇددى ءبىر مىلقاۋ ادام سياقتى، اشىلىپ سويلەگىسى كەلمەيدى.

زارلى ۇنىنەن عانا شىمىركەنىپ، قوبىزدى ەكىنىڭ ءبىرى قولىنا ۇستامايتىن ادەت ءبىزدىڭ جۇرتتا اۋەلدەن بار. سودان دا بولار، اقىرەتتىڭ ازالى كۇيىن شەرتكەن «باقسىنىڭ اسپابى» دەپ ونى كونەدەگىلەر كوپشىلىكتەن وقشاۋ ۇستاعان. ال دومبىرا بولسا، قادىرى مەن قاسيەتىن قاشىرماي، قاستەرلەپ كۇتە بىلگەن ءار قاراشاڭىراقتىڭ تورىندە دودەگەلى ۇكىسى جەلبىرەپ، تەرىس قاراپ ءىلۋلى تۇر. ءيا، تەرىس قاراپ! قۇلاق تۇرەيىكشى، قوس مۇڭلىق نە دەيدى ەكەن؟

مىنا جارىق جالعاننىڭ جۇزىندە بار بولۋدان اسقان قانداي عانيبەت بولۋى مۇمكىن؟ ءبىزدىڭ قازاق توبەسىنە اجالدىڭ الا بۇلتى ۇيىرىلگەن ناۋقاس كىسىنىڭ كوڭىلىن سۇراپ قايتقان جانعا «بەتى بەرى قارايتىن ءتۇرى بار ما؟» دەپ ساۋال قويادى. ونداي كەزدە ءۇمىتى ءۇزىلىپ، ۇكىمى شەشىلىپ قويعاندارعا قاراتىپ، «بەتى ارى قاراپ كەتىپتى» دەيدى ەكەن. وسى «ارى» مەن «بەرى» ءسوزى ونسىز دا ءارى-ءسارى كۇيدە جۇرەتىن ءبىزدىڭ ءتىرى ەكەنىمىزدى، مىنا جۇمىر جەردىڭ بەتىندە بار ەكەنىمىزدى يشارالايدى.

بۇرىنعى قازاق قاسيەتتى شاڭىراعىنىڭ قاق تورىنە باقيعا كوشكەن بەيباعىنىڭ دومبىراسىنىڭ عانا بەتىن تەرىس (ارى. – اۆت.) قاراتىپ ىلگەن. ساحارا تىرشىلىگىنە ساي الىس بەلدەن ات ارىتىپ كەلە جاتقان جولاۋشى، جولسوقتى بولعان قۇدايى قوناق تۇسكەن وسىنداي ۇيدە كەرەگە باسىندا بەتى «ارى» قاراتىلىپ ىلىنگەن دومبىرا تۇرسا، الگى ادام بۇكىل ادەپ پەن سالتتان ماقۇرىم بىرەۋ بولماسا، بۇل شاڭىراقتىڭ قارالى ەكەنىن ايتپاي بىلەتىن. بەت تاقتايى بەرى قاراتىلىپ ىلىنگەن دومبىرانىڭ يەسى ءتىرى دەگەن ءسوز. ىمىرامەن ءتۇسىنىسىپ، ەمەۋرىنمەن ەگەسكەن بابالارىمىزدا ەرتەدە وسىنداي جورالعى بولىپتى. بىراق، تەحنوگەندى وركەنيەت كوشىنە ىلەسكەن ححI عاسىر پەندەسىنىڭ مۇنداي كيەلى يشاراعا ءمان بەرۋدەن قالعانى قاشان.

تىرشىلىگىندە تۇتىنىپ، كيگەن كيىمىن دە ءوزى دۇنيەدەن وزعان كۇنى سۇيەگىنە سالىپ، جاقىن-جۋىعى مەن جاناشىر جەكجاتتارىنا تاراتىپ بەرەتىن «ءيىس بەرۋ» دەپ اتالاتىن ءراسىم ءبىزدىڭ جۇرتتا بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. سيىر قۇيىمشاقتانىپ، قادىرى قاشا باستاعان وسى ءۇردىس قازاقتا يسلام وركەنيەتى كەلگەنگە دەيىن دە بولعان. كىسىنىڭ تۇتىنعان مۇلكىندە، اسىرەسە، ۇستاعان زاتى مەن كيگەن كيىمىندە كيەلى مالىمەتتەر (ينفورماتسيا) جيىنتىعى ساقتالادى، وسى قاسيەت سول زاتپەن بىرگە كوشەدى دەپ سەنگەن قازاق، اسىرەسە، باس كيىمىن سىيعا تارتۋدى جاقسى ىرىمعا جورىماعان. ويتكەنى، بابالارىمىز باس كيىممەن بىرگە باق تا اۋىسۋى مۇمكىن دەگەن سەنىمدە بولعان.

قاس شەبەردىڭ تۇتىنعان دومبىراسىن وكشەباسار شاكىرتىنە بەرۋ ونەردىڭ ولمەي، جالعاستىق تاباتىنىنا بالانعان. بىرىنەن ەكىنشىسى ۇيرەنىپ، ءبىر ەستىگەنىن كوكىرەككە ءتۇيىپ، جادقا الۋ ارقىلى اۋىزشا جالعاسۋ سيپاتىنا يە قازاق ونەرى وسى ەرەكشەلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا بۇگىنگى كۇنگە زامانالار جەلىنەن ءوڭى وشپەي امان-ەسەن جەتكەن. ەندەشە، كونە مادەنيەت ۇلگىلەرىن قاۋزاي زەرتتەگەن كەيبىر عالىمداردىڭ اتا-بابا سالتىن سارالاي كەلە، «وزدەرىمەن بىرگە تۇتىنعان اسپابىن دا قوسا جەرلەتكەن» دەگەن جورامالدارىنا كۇدىكپەن قاراۋعا تۋرا كەلەتىن تۇس تۋرا وسى جەردەن باستالادى.

مۇمكىن، ەل باسقارعان ەڭسەلى ەر، ەسىل قاعانداردىڭ جەكە وزىنە قاراعان ەنشىلى مۇلكىنىڭ بارلىعى قۇماسىنا قوسا، وزىمەن بىرگە جەرلەنگەنىندە كۇمان بولماس. بىراق قاس شەبەر مەن ءدۇيىم جۇرتقا دۇرلىگىمەن ءماشھۇر بولعان وردالى ونەر يەسىنىڭ ۇستاعان دومبىراسى مەن قوبىزى وزىمەن بىرگە كومىلمەگەن. كوشپەلى ءومىرسالت ءۇردىسىن تۇتىنعان ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءۇشىن ول ونەردى يەسىمەن قوسا كومۋمەن پارا-پار. ەسكىنىڭ ادامى قوبىز بەن دومبىرادا جان بار دەپ ەسەپتەگەن. ءتۇرلى ماقساتپەن دالا كەزگەن كەلىمسەكتەردىڭ ۇشقارى پىكىرىمەن «بەيساۋات» دەپ تانىلعان ەرتەدەگىلەر قاسيەت سىرىن قازىرگى «ساۋاتتى» ءسىز بەن بىزدەن ارتىق بىلمەسە، كەم بىلمەگەن. دالالىقتار زاڭىندا ءدۇلدۇل ونەرپازدىڭ دومبىراسى ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە، ءيا بولماسا يەسى دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن سىيعا تارتىلاتىن.

ءسىزدىڭ دە مۋزىكالىق اسپاپتار مۇراجايىن ارالاپ شىعىپ، وندا تۇرعان اسپاپتاردى قىزىقتايتىن ادەتىڭىز بار شىعار. مەن ءوزىم ونداي جاعدايدان تيىلعانمىن. بۇگىندە قاي قازاق بالاسىنىڭ جامبىل مەن دينانىڭ، امىرە مەن يسانىڭ ۇستاعان دومبىراسىن كورىپ، تاماشالاپ، ءۇنىن ەستىگىسى كەلمەيدى دەيسىڭ. سىرتقى سيپاتى كادۋىلگى اسپاپتان اينىماي تۇرعاسىن كىمنىڭ ويىنا قانداي قيال كىرىپ-شىعىپتى؟ سول اسپاپتاردى شەرتىپ كورگەن كەزدە عانا كوپ نارسەگە كوز جەتكىزەر ەدىڭىز. مۇراجايدا ساقتالعان دومبىرالاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا تىرشىلىك نىشانى بايقالمايدى، قورس-قورس ەتكەن قۇمىعىڭقى ءولى دىبىستان باسقا ءتىرى ءۇن شىقپايدى. وسىنى كورگەندە ءبىر زامانداعى ساڭقىلداعان كۇمىس قوڭىراۋلارى مەن جاعىمدى قوڭىر ۇندەرى قايدا كەتكەن دەگەن ويدىڭ قۇشاعىنا كومىلەسىڭ. ءولى اسپاپتاردىڭ قابىرستانىنا اينالعان مۇراجاي اتاۋلىدان جانىم جابىرقاپ، كوڭىلىم قۇلازىعاندا تاعى دا بابالار بايتاعىنان جەتكەن كيەلى كەپكە قۇلاق تۇرەمىن.

ومىردەن وتكەن ونەرپازدىڭ دومبىراسىن مارقۇمنىڭ جىلى وتكەنگە دەيىن كەرەگە باسىنا ءىلىپ قويىپ، ازا تۇتاتىن دالالىق سالت بولعان. ويتكەنى، تارتىلماعان دومبىرانىڭ ءۇنى تەك ساناۋلى جىلدارعا دەيىن عانا ساقتالاتىنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەس. كەيدە شەرتىلمەي ۇزاق تۇرىپ قالاتىندىعىنان كۇي اڭساپ، جىرعا جۇتىنعان دومبىرا ىزىڭداپ، وزىنەن-ءوزى دىبىس شىعارادى ەكەن. وسى كەزدە الگى مۇڭلىقتى قولىنا كىم ۇستاسا كيەسى سوعان قونادى-مىس. حالىق جادىندا قالعان اڭىز-ءاپسانالار وسىلاي دەيدى. سودان كەيىن تارتىلماسا، قانداي شەشەن دومبىرا بولسا دا ونىڭ اسەم ءۇنى ءوشىپ، وزەگىنە ءتۇسىپ كەتەدى. ءسويتىپ، ول دا كادۋىلگى ادام سياقتى «ولەدى» ەكەن. قول-اياعى قوزعالىسسىز جاتقان ساۋ ادام دا بويىنا قان جۇرمەسە ساناۋلى ۋاقىتتىڭ ىشىندە سالعا اينالادى. ءارى قاراي ونىڭ اياعىن باستىرۋ ءۇشىن دە ۇلكەن كۇش كەرەك. دومبىرا دا سولاي، تارتىلماي، قۇر ءىلۋلى تۇرعان دومبىرا – جانسىز، ءولى دومبىرا. ەندەشە، يەسى ولگەنمەن دومبىرانىڭ باۋىرىنداعى ونەرى ولۋگە ءتيىس ەمەس. ءبىزدىڭ جۇرت وسى ماسەلەنى قۇداي جولىمەن دە، ءدۇنياۋي جولمەن دە جاراسىمدى شەشكەن. قولعا ۇستايتىن يەسى تابىلسا، دومبىرا دەگەن كيەلىنىڭ دە بايلانعان باعىنىڭ قايتا جانعانى.

دومبىرا سويلەۋ كەرەك!

«اعاش ات» دەگەن ەسكى كۇي بولعان. شىعارما اڭىزىنىڭ وزەگىنە ورىلگەن ىزگى وي اعاشقا جان ءبىتىرۋ، ءسويتىپ اعاش اتتى يەسىمەن قوسا اسپانعا ۇشىرۋ. دەمەك، ادامدى كوككە ۇشىرۋ مۇمكىندىگى بار قۇرىلعىنىڭ يدەياسىن سامعاعان قۇسقا قاراپ وتىرىپ، ىسكە اسىرعان انگليالىق دجوردج كەيليدەن (حVIII ع.) بۇرىن دا دالالىقتاردى بۇل ارمان بەي-جاي قالدىرماعان. بۇل سۋ جانە قايىق (العاشقى قايىق-ۇشاق. – اۆت.) ۇعىمىمەن استاسىپ جاتقان بايىرعى ميفتەرمەن دە تىعىز بايلانىستى. وسى جەردە ءوز تەگىن اعاش قۋىرشاق-اكتەر كەيىپكەرىنەن الاتىن كارلو كاللوديدىڭ ايگىلى پينوككيو جايىنداعى «اعاش قۋىرشاق تاريحى» ەرتەگىسىنەن ا. ن. تولستويدىڭ «التىن كىلت» نەمەسە «بۋراتينو حيكايالارى» شىعارماسىنا كوشكەن كەيىپكەردى تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى. پاپا كارلو شاۋىپ شىعارعان ءبىزمۇرىن بالا تۋرالى ەرتەگىنىڭ وزەگىندە دە اعاشقا جان ءبىتىرۋ يدەياسى جاتىر. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «دومبىرا سويلەيدى» دەگەنى وسى اراعا ءدال كەلەدى.

سوندا دومبىرا شىنىندا دا ادامشا سويلەي مە؟ جوق، مۇندا باسقا تىلسىم ماعىنا بار. ادام ءتانىنىڭ قىزۋى 35.5–37 گرادۋس (°) اراسىندا تولقيدى، ءسويتىپ ءتان مەن تابيعاتتاعى تەپە-تەڭدىك ساقتالادى. ادام اعزاسىنىڭ كۇردەلى سەزىمتال مۇشەسى، ەڭ ۇلكەن اس قورىتۋ بەزى – باۋىر ۇستىندە تۇراتىن دومبىرا شاناعى ادام تانىنەن بولىنگەن ىلعال مەن قىزۋدى بويىنا تولىق ءسىڭىرىپ، وسى گرادۋستى قابىلداعان كەزدە قۋ اعاشقا كادىمگىدەي جان ءبىتىپ، سوسىن ول «ادامشا سويلەي» باستايدى، ياعني دومبىرا اشىلادى. وسى قۇبىلىستى قازاق ونەرپازعا قاراتىپ ايتقاندا، «دومبىراسى سويلەيدى» دەيدى. ادامزات بالاسىنىڭ اعاشقا جان ءبىتىرۋ يدەياسى قازاق ونەرىندە وسىلاي كورىنىس تاپقان.

عىلىمدا توقتاتىلعان ۋاقىت (ستاتيكالىق ۋاقىت) دەگەن ۇعىم بار. بۇل اۋەلدە سانامىزعا سۋرەت ونەرى ارقىلى ءسىڭىستى بولىپ، كەيىن پوەزياعا كوشكەن. اقىن دا، سۋرەتشى دە ۋاقىت اتتى قۇدىرەتتى ءبىر ساتكە بولسا دا توقتاتۋعا ارەكەت ەتۋشىلەر. بىراق ودان جۇرىسىنەن جاڭىلعان ۋاقىت جوق. اقىن اققان سەلدەي جىرىمەن، سۋرەتشى كەسكىندەمەلەرىمەن ۋاقىتقا ءوز تاڭبالارىن بەدەرلەي الدى. راس، تەڭىزدەي تولقىعان ۋاقىت اعىمىن تەك سۋرەت ونەرى مەن پوەزيا ءتىلى ارقىلى عانا «توقتاتۋ» مۇمكىن ەكەنىن ىلكىدەگىلەر جازباي تانىعان، جاڭىلماي بىلگەن. بەينەلەۋ ونەرى – ونەر اتاۋلىنىڭ ەڭ ىلكى تۇرىنەن سانالاتىنى دا سودان.

مۇراعاتتارىن العاشقى قاۋىمدىق جانە ءداستۇرلى ونەر تۇرلەرىنىڭ جادىگەرلەرىمەن جاساقتاعان فرانتسيا، بەلگيا، گەرمانيا، رەسەي جانە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ نيۋ-يورك سياقتى قالالارىنىڭ مۇراجايلارى تالاي قازىنانى باۋىرىنا باسىپ جاتىر. العاشقى مۇسىندەلگەن گرافيكالىق بەينەلەر، كەسكىندەمە ىسپەتتى گەومەتريالىق تاڭبالاردان باستاپ، قيىر سولتۇستىك حالىقتارى مەن امەريكان ۇندىستەرى اراسىنداعى پيكتوگراممالار مەن يدەوگراممالار سۋرەت-ءسوز ونەرىنىڭ جيناقتالىپ بەرىلگەن ماڭىز-مايەگى بولىپ ەسەپتەلەدى. سول جادىگەرلىكتەردەگى دوگون، فانگ، بامبارا، باۋلە، بانونگو، بالۋبا سياقتى بايىرعى حالىقتاردىڭ پالەوليتتىك «ۆەنەرالارى» مەن نەوليتتىك تەرراكوت مۇسىنشەلەرى ءبىر-بىرىنەن الشاق بولعانىمەن، ايەل-انا ءمۇسىنىن ناقتى ءارى تابيعي بەينەلەۋ تۇسىندا ولار ورتاق تۇيىسەدى. مۇنداي تاقىرىپ اياسىن قازاقستان مەن ورتالىق ازيادان تابىلعان بالبالداردان دا كەزىكتىرۋگە بولادى جانە بۇلاردىڭ دەنى ابستراكت ەمەس، ناقتى ۇعىمدارمەن بايلانىستى ەكەنى ويعا تامىزىق بولادى. پاروس جانە كيكلاد ارالىنان تابىلعان، بۇگىندە گرەكيانىڭ افينى قالاسىنىڭ ۇلتتىق مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇرعان ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى 3 مىڭ جىلدىق تاريحتان كۋالىك بەرەتىن، باعزى زامان جادىگەرى – گيتارا ءتارىزدى كيكلادتىق پۇتتاردىڭ گەومەتريالىق پىشىندەرى مۇلدەم ابستراكتىلى دەگەن قورىتىندى جاساعان ۆ. ب. ميريمانوۆ بەينەلەۋ ونەرىندە سحەماتيزمنەن رەاليزمگە شەگىنۋشىلىك تە ءجيى بولىپ تۇراتىن قۇبىلىس ەكەنىن جانە ول امەريكان ۇندىستەرىنىڭ ويۋ-ورنەكتەرى مەن ساحارا جارتاس ونەرىندەگى ستيلدىك دامۋدان ايقىن بايقالاتىنىن دا تەرىستەمەگەن.

زاتتىق ايعاق جوق جەردە اڭگىمە ءورىسىن ءبىر ءورىم ۇستىندە قيىستىرۋ قيىن. دەمەك، ۆ. ب. ميريمانوۆتىڭ ءاتۇستى تالداي سالعان ايەل-انا كەسكىندەمەسىن يشارالايتىن كيكلادتىق پۇت-بەينە ابستراكت بەينە دەۋدەن گورى نەوليتتىك بەينەلەۋ ونەرىنىڭ رەاليزمگە شەگىنىس جاساۋى دەپ جورامالداعان دۇرىسىراق. ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعى مىنادا، وسىدان 50 عاسىر بۇرىن تاڭبالانعان جارتاستاعى سۇلبا-بەينەنىڭ بۇگىنگى حاردافوندى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ سىرتقى ءپىشىن مەن ايەل-انانىڭ تەرىس قاراپ وتىرعانداعى جالاڭاش قالپىمەن (فيگۋراسىمەن) سالىستىرىلۋى. اسپاپ پەن ايەلدىڭ جالاڭاش بەينەسىن لوگيكالىق شىندىق تۇرعىسىنان ءبىر تۇلعا ەسەبىندە قاراستىرۋ ونشا وعاش تا، ءارى قيسىنسىز دا ەمەس. بىراق ءبىز تەك سىرتقى پىشىندىك ۇقساستىقتىڭ جايىن عانا ىندەتىپ كەتە بەرسەك، وندا باعىتىمىزدان اداسىپ، ءبىرشاما جاڭىلىسقان بولار ەدىك. اسپاپ پەن ادام اعزاسىنىڭ اراسىندا تەك فيزيولوگيالىق قانا ەمەس، تابيعي اناتوميالىق ىشكى سايكەستىكتەر دە جەتىپ جاتىر. دالەلدەۋدى قاجەت ەتە بەرمەيتىن جانە ءبىر اقيقات، ەجەلگى ادامدار پانا تابۋ ءۇشىن جاساعان ۇڭگىرلەر، قازىرگى كيىز ءۇيدىڭ تۇرلەرى انا جاتىرى قۇرىلىمىنىڭ كوشىرمەسى. ەندەشە، بۇرىن بىزدە اڭگىمە اۋانىن وسى تاراپتا وربىتەتىن ىسكە تاتىرلىقتاي سالىستىرۋلار مەن تالداۋلار بولعان با؟

ۇلتتىق مۋزىكاتانۋشى ماماندار اراسىندا بۇل ماسەلەگە ءبىرىنشى دەن قويعان ونەر زەرتتەۋشىسى مارقۇم باعداۋلەت امانوۆ ادام، تاۋ جانە كۇي قۇبىلىسىن عىلىمي تۇرعىدا «تريحوتوميا» اتالاتىن فالساپالىق ۇشتىك پىشىنمەن سالىستىرعان بولاتىن. عالىم كۇيدىڭ قۇرىلىمىن جۇيەلەۋ بارىسىندا شىعارمانى باس بۋىن، ورتا بۋىن، ساعا دەپ ۇشكە ءبولۋ نەگىزدى ەكەنىن ايتا كەلىپ، كۇيدەگى باس بۋىندى ادام مەن تاۋدىڭ باسىمەن، ورتا بۋىندى كەۋدەمەن، ساعانى اياقپەن (ەتەك) سالعاستىرىپ ىلكى ۇشتىك قالىپتى قيسىندى تالداپ شىققان ەدى.

دۇنيەنىڭ قۇرىلىمىن جوعارعى، ورتاڭعى، تومەنگى دەپ ءبولۋ بۇرىننان بار جوسىقتىڭ ءبىرى. بۇل تۋرالى زەرتتەۋلەرىندە شوقان ءۋاليحانوۆ تا ايتقان. ورىس عالىمى ا. ف. لوسەۆ «ءۇش الەم بار. ءبىرى بايتاق، شەكسىز – ماكروكوسموس، ەكىنشىسى شاعىن، ادامدار دۇنيەسى – ميكروكوسموس، ءۇشىنشىسى، سيمۆولدىق – ءىنجىل» دەيتىن گريگوري سكوۆورودانىڭ شىعارمالارىنداعى ميستيكالىق ءسيمۆوليزمدى اتالمىش ۇشتىك نەگىزدە تالداعان. دەمەك، كەز كەلگەن مادەني قۇبىلىستى وسى ۇشتىك ءپىشىن اياسىنا سىيدىرۋعا بولادى. بىراق الگى ۇشتىكتىڭ ءۇشىنشى قاناتى فيلوسوف ا. ف. لوسەۆ ءۇشىن عانا ءىنجىل. بۇل تومەنگى دۇنيەنى ءبىلدىرۋى نەمەسە مۇلدەم باسقا تىلسىمدى يشارالاۋى دا عاجاپ ەمەس. مۋزىكاتانۋشى ب. امانوۆ تاريحتاۋ مەن تانىم نەگىزدەرىن ىشكى يمپلەتسيد قاسيەتتەردەن بولەك، سىرتقى ۇقساستىقتار نەگىزىندە عانا ءوربىتتى. ال ودان بەرگى جەردە ادام مەن اسپاپ قۇرىلىمىنىڭ اناتوميالىق ۇقساستىعى جۇيەلى ءسوز بولعان جوق. ءبىز دە «ايتتىم – ءبىتتى، كەستىم – ءۇزىلدى» دەپ تورتتاعانداپ تابان تىرەپ تۇرىپ الاتىن مەندىك پىكىردەن اۋلاقپىز. بىراق قيسىنى كەلىپ تۇرعان جەردى قيىستىرىپ جىبەرە الماۋدىڭ ءوزى قيانات ەمەس پە.

راسىندا دا، ءارىسى الەمدەگى بارلىق ەتنوستا، بەرىسى ءتۇبى تۋىس تۇركىدە تەگىس كەزدەسەتىن قوبىز، دومبىرا، سىبىزعى سياقتى مۋزىكالىق اسپاپتار دۇنيەنىڭ ءۇش بولىگىن يشارالايدى. كونە باستاۋدا جوعارعى دۇنيە – ءتاڭىر – قۇداي – اللا، ورتاڭعى دۇنيە – تىرىلەر – ادام – پەندە، تومەنگى دۇنيە – ارۋاقتار – سۇيەك – رۋح الەمى. اسپاپتار دا وسى ىڭعايدا ءبولىنىپ، سىبىزعى جوعارى كۇشتىڭ، دومبىرا ورتاڭعى الەمنىڭ، قوبىز تومەنگى دۇنيەنىڭ يشاراسى بولىپ ەسەپتەلەدى. كيكلادتىق گيتاراعا قۇرىلىمدىق جاعىنان وتە جاقىن كەلەتىنى ەۋروپالىق ۆيولونچەل، سكريپكا جانە تۇركىنىڭ قوبىز، دومبىرا سياقتى اسپاپتارى.

جاستاۋ كەزىمدە نيدەرلاند كورولدىگىنىڭ قاراماعىنداعى امستەردام قالاسىندا وتكەن كونتسەرتتىك ساپاردىڭ بىرىندە ءجۇرىپ، سول وڭىردەگى اتاقتى ءبىر مۋزىكا اسپاپتارى مۇراجايىنا باس سۇققانىم بار ەدى. مۇراجايعا الەمدەگى مىڭنان اسا ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى قويىلىپتى. ەندى ۇقساستىق دەگەننىڭ ۇلى ءتىنىن قاراڭىز. قازاقتاعى قوبىز (دۆۋح سترۋننىي سمىچكوۆىي) بەن دومبىرا تەكتى (ليۋتنىي), سىبىزعى سياقتى (فلەيتا پانا) اسپاپتار جەر بەتىندەگى ەتنوستاردىڭ بارىندە تەگىس كەزدەسەتىنى تاڭداي قاقتىرماي قويمادى. ارينە، قوبىز تەكتى اسپاپتىڭ جالعىز ىشەكتىسى مەن ءۇش ىشەكتىسى، دومبىرا سياقتى اسپاپتىڭ كولەمىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى، سىبىزعىنىڭ ۇزىن-قىسقا، باۋىرىنداعى بەلگى-تەسىكتىڭ از-كوپتىگى، اسپاپ اتاۋلارىنىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساۋى مەن وقشاۋلىعى اسپاپ قۇرىلىمىنىڭ جالپى مازمۇنىنا نۇقسان كەلتىرمەسى انىق. سىرتقى فورمالىق ەرەكشەلىكتىڭ ىشكى ماعىنا مەن مازمۇنعا قاتىسى شامالى. مەن سول جولى ۇلكەن ويدىڭ قۇرساۋىندا قالعان ەدىم.

ءوزىنىڭ ۇلتىن، ونىڭ ۇلاعاتىن ۇلىقتاعىسى كەلمەيتىن ۇل از شىعار. سونىڭ ءبىرى بالكىم ءبىز بولارمىز. الايدا ۇلىقتاۋ دەگەن شىندىقپەن بىرگە تۋعان باۋىر ەمەس. شىندىق اتتى قاسقانىڭ اۋەلدە كىندىكتەن تاق، ونىڭ ۇستىنە تۇلدىر جەتىم ەكەنى راس بولسا كەرەك. ايتپەسە، كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ «ەۋروپانىڭ سكريپكاسى ءوز تەگىن قازاقتىڭ قارا قوبىزىنان الادى» دەپ جابايى جورامال جاساپ تۇرىپ، شىمىرىكپەيتىندەرى قالاي؟

جۇمىر جەردىڭ بەتىندە ادامزات ۇرپاعىنىڭ اراسىنا تەڭسىزدىك بەلگىسىن قويىپ تۇرعان تەك تەرىسىنىڭ ءتۇسى، ءتىلى جانە جۇرە كەلە تۇتىنعان ءدىني سەنىمدەرى عانا. مادەنيەت ۇعىمىن ءبىز كەيىن قالىپتاستىردىق، دامۋ بارىسىندا قولدان جاساپ الدىق. ال ۇلت دەگەن تۇسىنىكتىڭ ءوزى بالتالاسا بۇزىلمايتىن مۇزتاۋ ەمەس. ادامزات ۇرپاعى فيزيولوگيالىق تۇرعىدا، قان مەن جىنىسىنىڭ ۇقساستىعى جاعىنان ءبىر-بىرىنەن ايىرىپ الا المايتىن دارەجەدە ەگىز. ءبىز بىلگەندە ىلكىدەگى «Homosapiens» اتانعان العاشقى پاراساتتى، سانالى ادام مەن بۇگىنگى پەندەنىڭ ارا جىگىندە ميلليونداعان جىلداردىڭ شەرۋى جاتقانىمەن، ۇزاق سونار تىرشىلىگىنىڭ اراسىندا قىلاۋداي وزگەرىس جوق. بۇل كۇندە ادامزات بالاسى عارىشتى مەڭگەردىك دەپ جارياعا جار سالۋمەن كەلەدى. بۇگىنگى دامىعان ۇلتتار مەن ۇلىستار ءوزىنىڭ ىلكى يتكويلەگىنە سيماي تۇرعانى جانە بەلگىلى. بىراق سودان كەلىپ، الگى يتكويلەكتى مۇلدەم «كيمەدى» دەگەن ۇعىم تۋماسا كەرەك. اللا تاعالانىڭ الدىنداعى جالعىز اقيقات سول، اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسكەن، جەردەن جىك ايىرىپ شىققان ەشكىم جوق. ءبارى دە ادام-اتا مەن حاۋا-انانىڭ بالاسى.

مەنىڭ دومبىرام سولاي دەيدى.

بەرىك ءجۇسىپوۆ،

فولكلورتانۋشى

Abai.kz