Иа Кива 1984 жылы Украинада дүниеге келген. Ақын әрі аудармашы. «Жұмақтан әрі қарай», «Қыстың алғашқы сәті» атты жыр жинақтарының авторы. Ол 2014 жылдан бері шығармашылықпен айналысып келеді. Жуықта онымен әлеуметтік желі арқылы танысып, еркін сұхбат құрдық.

Иа Кива. Соғыс менің ойымды өзгертті

– Алғашқы жинағыңыз «Жұмақтан әрі қарай» деп аталады екен, бұл тақырыптың әлдебір мағынасы бар ма?

– Алғашқы жыр кітабымның «Жұмақтан әрі қарай» деп аталуы кездейсоқ емес. Оған енгізілген өлеңдердің басым көбі Ресей-Украина соғысы басталғаннан кейін жазылған. Қатыгез соғыс күн сайын өрши берген соң, сол жылдың жазында біз кетуге мәжбүр болған Донецк қаласы оккупацияланғаннан кейін менің көкірегім шер-шеменге, отты жырларға толғаны шындық. Сол жүрекжарды туындыларым осы кітабымда біздің ұлттың сөзі болып еркін сөйлейді. Тіпті осы жинақта 2010 жылы әкемнің өлтірілуіне байланысты мәтіндер де бар. Сіз атап отырған кітабымда бұлыңғыр аспан, соғысқа дейінгі және кейінгі өмір, тыныштық аясындағы тіршілік, бейкүнә адамдардың сан алуан тағдыры, өз әлеміңіздің белгілі бір кінәсіздігі, балалық шақпен байланыс бәрі-бәрі сөз болады. Көкейімде қалып қойған балалық шақтың куәгері іспетті қалалардың қазіргі тыныс-тіршілігі да менің қаламыма қуат берді. Ал тақырыптағы бағыт, бейғам өмірден қорқынышты әлемге, сонда болатын жайсыз оқиғаларға көшу өмірімде әлі талай сүреңсіз тірлікті көретінімді алдын ала болжайтын да шығар.

– Сізді ақын еткен қандай күш?

– Жауабымды барынша қысқаша айтайын, жасөспірім шақта өзіңмен-өзің жалғыз қалу, мұңыңды өзгелерге ашып айта алмау сияқты жағдайлардан көп зардап шектім, сол кездегі ұмтылысымның бірі басқалармен сөйлесуге, диалогқа түсу болды. Уақыт өте келе поэзия менің өмірімнің ажырамас бір бөлігіне айналды, тіпті мен оны қосымша ас қорыту жүйесі ретінде сезіндім: сөз бен метафораларды тіс ретінде қолданып, сыртқы дүниелерден, айналамнан алған әсерлерді, тәжірибелерді, эмоцияларды пайдаланып, өзімді және әлемді қорытуға тура келді.  Әйтпесе  жай өмір сүру қиынға түсері анық.

– Есіміңіз әдебиет майданында орыс-украин соғысы басталған кезде әлемге танылды, бұл сіз үшін қиын болған жоқ па?

– Маған «әдебиет майданы» деген сөз ұнамайды, мен үшін бұл кеңестік идеология мен тоталитаризмнің мүңкіген иісі. Әдебиет – майдан емес, майдан – әдеби салон да емес. Ал сұрағыңызға келсек, 2010 жылы әкемді өлтіріп кеткен болатын, одан екі жыл бұрын көшеде маған біреулер шабуыл жасады, мен ауыр дәрежедегі бас-ми жарақатын алып, ретроградтық амнезияға ұшырадым... Сол сәтте ненің қиын, ненің оңай екендігі туралы түсінік тым бұлыңғыр болды. Тек Киевте қалу үшін көп жұмыс істеуіме тура келді. Әдебиетке, кітап оқуға және өзімді дамытуға көп уақытым қалмағаны сезіп, үздіксіз құлшыныс жасадым. Бірақ әркімнің өз тағдыры, өз жолы бар, бұл туралы ештеңе істей алмайсыз.

– Нобель сыйлығының лауреаты Светлана Алексиевич: «соғысқа бару әйелдердің міндеті емес», дейді, бұл пікірмен келісесіз бе?

– Меніңше, ол бұл жағдай туралы өзінің «Соғыстың сұрқы әйелге жат» романында мүлдем керісінше айтқан сияқты. Бірақ шынайы физиологиялық деңгейде әйелдер ерлерге қарағанда әлсіз және олардың әл-ауқатына әсер ететін белгілі бір физикалық ерекшеліктері бар, олар ұрпақ өрбіту жүйесіне жағдай жасауы керек және нәзік жандыларға оқ өткізбейтін жилет кию қиынырақ, өйткені осы арқылы олардың сүйектері мен бұлшық еттері әлсірейді, соғысқа арналған кеудеше олардың кеуделерін кері басады. Дегенмен, біз әркімнің өз таңдауын өзі жасайтын қоғамда өмір сүріп жатырмыз.

Жалпы, соғыс – еркектің де, әйелдің де басына келмесін. Менің ойымша, егер әйел жауымен соғысқысы келсе, оның солай істеуге, қару көтеріп, майданға баруға өз құқығы бар. Мен қазір қарулы күштердің немесе аумақтық қорғаныстың қатарында фельдшер ретінде жаралылардың өмірін аман алып қалып жүрген әйелдер мен қыздарды жақсы білемін, олардың барлығын білу мен үшін үлкен мәртебе. Қазір Украинада мәжбүрлі жұмылдыру деген мүлдем жоқ, сондықтан олардың соғысу немесе басқаларды құтқарудағы таңдауы – ерлік. Соғыстағы әйелдердің міндеттері туралы болжам жасау этикалық тұрғыдан орынсыз саналады.

– 2022 жылдың 23 ақпанына қараған түні сіз Facebook парақшаңызда «Мен үш рет жарылыс үнін естідім», деп жаздыңыз. Бұл орыс-украин соғысының басталғанынан дерек беретін сөз деп ұғамыз. Бұл соғыс сіздің рухыңызға жасалған шабуыл ма?

– Керісінше, кең ауқымды соғыс менің адам рухының мүмкіндіктері туралы ойымды өзгертті. Мен бұл туралы кітаптардан көп деректер оқыдым, бірақ сіздің достарыңыздың, көршілеріңіздің, туыстарыңыздың немесе бейтаныс адамдардың осы бір сындарлы сәтте украиндықтардың өмірлік шешімдерді қалай жасайтынын білу болмақ. Украин тіліндегі «перемоха» сөзі «көбірек істей білу» дегенді білдіреді, осыны мен біздің халқымыздың ерік-жігерлерінен көріп келемін. Меніңше, украиндардың кез-келген уақытта сөзіне сай іс істей алатынын дәлелдеудің еш қиындығы жоқ. Бұл соғыста менің рухым сынған жоқ, ал қазір сізге осы сұхбатты жазып отырғандағы көңіл күйімде де орнында емес, тіпті бір сөзбен айтқанда, менің тағдырым да жетісіп тұрғаны шамалы, сондықтан мен шынайы дүниетанымды ұнатамын, өйткені бұл өмір сүрудің ең қызықты тәсілдерінің бірі.

– Сіз жазған өлеңдерде көбінесе соғыс зардабы сөз болады. Бұл әйел ақынға қиын тақырып емес пе?

– Білесіз бе, соғыстан гөрі махаббат туралы жазу әлдеқайда қиын. Өйткені, қазіргі адамдар махаббаттың қадір-қасиеті, оның салмағы мен құндылығы туралы үлкен мәселелерге дөп келді. Мен бұл сөзімде сүйіспеншіліктің жыныстық өлшемін ғана емес, өзіне, адамдарға, жануарларға, өсімдіктерге және мына жайсаң әлемге деген қарым-қатынастың күнделікті тәжірибесі туралы махаббатты айтып отырмын. Сұрағыңыз қызықты екен, шынын айтсам, мен бұл тақырыпты таңдаған жоқпын; 2014 жылы Ресей туған жеріме, атап айтқанда Донецкіге шабуыл жасағанда, мен алдағы тағдырым туралы ештеңені білген жоқпын. Мен тек өз тәжірибеммен және өмір сүріп жатқан шындықпен жұмыс істеймін. Былайғы өмір бәрі кәмпит алатын балалар кешіне мүлде ұқсамайды.

– Жаңа өлеңдер жаза алдыңыз ба? Олар қандай тақырыпта?

– Менің қартайып тұрған түгім де жоқ, алда жаңа жырлар жаза алатыным сөзсіз (күлді). Өткен жылдың ақпанынан кейін менің өлеңдерімнің көбі соғысты арқау етті. Бірақ соғыс мен үшін «жаңалық» болғандықтан өлең жазған жоқпын. Мен Украинаның шығысындағы Донецк қаласында туып, сонда 30 жыл өмір сүрдім. Бұл өңір осы уақытқа дейін тоғыз жыл бойы Ресейдің басқыншылығында тұр. Бірақ қалай болсын, уақыттың үздіксіз алға жылжи беретіні мені бейжай қалдырады және сол туралы жырлар жазғым келеді.

– Қалай болғанда да, украин ақындарының шығармалары енді бұл трагедияны айналып өте алмайды， бұл сізді ойландыра ма?

– Мен сіздің орныңызда болсам, соғыс туралы ойлауды қалай тоқтату керектігін сұрар едім. Бұл толғаныс мен үшін тоғыз жылға жалғасқан азаппен бірдей болды. Әлем өзінің ұжымдық күш-жігері, ымыралары мен капиталистік пайдасы үшін Путинді билікке қалай әкелгені және ХХІ ғасырда Еуропада болатын кең ауқымды соғыс жасағаны үшін өзінің жауапкершілігі туралы ойланса, мен қуанар едім, тіпті бақытты болар едім.

– Қазақ әдебиетінің шығармаларымен таныссыз ба? Кітабыңыздың Қазақстанда шыққанын қалайсыз ба?

– Қазіргі қазақ қаламгерлерінің украин тіліне аударылған шығармалары есімде жоқ. Бұл менің назар аудармағаным ба, әлде біздің мәдениеттер арасындағы рухани байланыстардың әлсіздігі ме, білмеймін. Әйтеуір сіздердің әдеби шығармалардың бізге аударылған нұсқаларын көрген жоқпын, өкінішке қарай қазақша білмеймін. Кітапқа келетін болсақ, бұл маған емес, әлеуетті аудармашының қалауына байланысты. Мені қазақшаға аударып, жарыққа шығарғысы келетіндер болса, шынайы қуанар едім.

Ағылшын тілінде сұхбаттасқан Дүйсенәлі Әлімақын

Abai.kz