قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا حالىققا جان-تانىمەن قىزمەت ەتكەن، بالالارعا ولەڭ ارناعان، ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىن جيناپ، كەلەر ۇرپاققا جەتكىزگەن بىرەگەي تۇلعالار از ەمەس. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە ورنى بار، ۇرپاق تاربيەسىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان قالامگەر – وتەباي تۇرمانجانوۆ.

بيىل اقىننىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولىپ وتىر. بۇل – قازاق رۋحانياتى ءۇشىن ۇلكەن مەرەيلى بەلەس. سەبەبى، تۇرمانجانوۆ ەڭ الدىمەن بالالاردىڭ جان سەرىگى بولا ءبىلدى، ال حالىق دانالىعىن جيناقتاپ، قۇندى مۇرا قالدىردى. ونىڭ قالامىنان تۋعان تۋىندىلار بۇگىنگى جاس بۋىن ءۇشىن دە قۇندىلىعىن جويعان جوق.

وتەباي تۇرمانجانوۆ 1905 جىلى تۇركىستان وڭىرىندە، كەدەي شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعى قيىندىققا تولى بولدى. جاستايىنان ەڭبەككە ارالاسىپ، جوقشىلىقتى كورسە دە، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى باسىم ەدى. اۋەلى اۋىل مولداسىنان حات تانىپ، كەيىن تاشكەنت قالاسىندا ءبىلىمىن جالعاستىردى. وقۋعا دەگەن ىنتاسى ونىڭ بولاشاعىن ايقىنداپ بەردى. جاستايىنان ادەبيەتكە اۋەستەنىپ، ەل اراسىنداعى جىر-داستانداردى تىڭداپ ءوستى. بۇل ىقپال ونىڭ شىعارماشىلىققا بەت بۇرۋىنا نەگىز بولدى.

1920 جىلداردىڭ باسىندا-اق ول ولەڭ جازا باستايدى. العاشقى ولەڭدەرى سول كەزدەگى مەرزىمدى باسىلىمداردا جارىق كورىپ، جاس اقىننىڭ تالانتىن تانىتتى. وتەبايدىڭ ادەبي ورتاعا كەلۋى قازاق مادەنيەتى ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولدى. ونىڭ العاشقى ولەڭدەرىندە كەدەيلەردىڭ تۇرمىسى، وقۋ-بىلىمگە شاقىرۋ، جاڭا قوعام قۇرۋعا دەگەن سەنىم ايقىن كورىنىس تاپتى.

1920–1930 جىلدارى ول «ەڭبەكشى قازاق»، «جاڭا ادەبيەت» سەكىلدى باسىلىمدارعا بەلسەندى قاتىسىپ، ولەڭدەرىمەن وقىرمانىن تاپتى. وسى تۇستا اقىننىڭ بالالارعا ارنالعان العاشقى شىعارمالارى جارىق كوردى.بالالار ادەبيەتى – وتەباي تۇرمانجانوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ التىن ارقاۋى. ول جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان ولەڭدەرىندە ولاردىڭ تۇسىنىگىنە جەڭىل، جۇرەگىنە جاقىن بەينەلەر جاسادى. بالالارعا ارناعان ولەڭدەرى «بالالارعا بازارلىق»، «جىل قۇستارى»، «جاڭا كىتاپ»، «قارلىعاش» سەكىلدى جيناقتارىندا توپتاستىرىلدى. بۇل جيناقتاردا تابيعات كورىنىستەرى، جان-جانۋارلار بەينەسى، ەڭبەككە باۋلۋ، دوستىق پەن ىزگىلىك يدەيالارى كەڭىنەن قامتىلدى.

ولەڭدەرىنەن مىسال كەلتىرەيىك: اقىن ءبىر شۋماقتا تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن سۋرەتتەپ، بالانىڭ كوڭىلىن كوتەرسە، كەلەسى ولەڭىندە ەڭبەكتىڭ قادىرىن ۇيرەتەدى. مىسالى، «جاڭبىر» ولەڭىندە تابيعاتتىڭ قۇبىلىسى بەينەلەنسە، «ارا» اتتى ولەڭىندە كىشكەنتاي ەڭبەكقور جاندىكتىڭ ارەكەتى ارقىلى بالانى ەڭبەككە باۋليدى.

وتەباي تۇرمانجانوۆ – حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن جاناشىرى. ول حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان دانالىعىن، ەرتەگىلەرىن، ماقال-ماتەلدەرىن جيناقتاپ، كەلەر ۇرپاققا جەتكىزدى. اقىننىڭ ەڭ ءىرى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى – «قازاق ماقال-ماتەلدەرى» جيناعى. بۇل كىتاپ قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى مىڭداعان دانالىق ءسوزدى قامتيدى. ءار ماقال-ماتەل – حالىقتىڭ ءومىر تاجىريبەسىنىڭ ايناسى. ودان بولەك، ول كوپتەگەن ەرتەگىلەردى جيناپ، قايتا وڭدەپ، بالالارعا تۇسىنىكتى تىلدە جەتكىزدى. «التىن ساقا»، «ەرتەگىلەر»، «اڭىزدار» جيناقتارى وسىنىڭ ايعاعى. وسى ەڭبەگى ارقىلى ول ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ اسىل قازىنالارىن ساقتاپ قانا قويعان جوق، ونى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىردى.

بالالار ادەبيەتىنەن بولەك، تۇرمانجانوۆتىڭ پوەمالارى مەن ليريكالىق ولەڭدەرى دە بار. ونىڭ شىعارمالارى كوبىنە ەڭبەك ادامىن، اۋىل تىرشىلىگىن، جاڭا قوعام قۇرۋ ءىسىن سۋرەتتەيدى. اقىن ءومىردىڭ كولەڭكەلى جاقتارىن دا اينالىپ وتپەي، حالىقتىڭ مۇڭىن جىرلادى. «ەڭبەك ەرلەرى»، «جاڭا ءومىر جىرى» سەكىلدى ولەڭدەرى ەڭبەك پەن بىرلىكتىڭ قۇندىلىعىن دارىپتەدى.

وتەباي تۇرمانجانوۆ ارتىنا مول مۇرا قالدىردى. ونىڭ شىعارمالارى بۇگىندە مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىلىپ، جاس بۋىنعا تاربيە بەرۋدە. اسىرەسە، تابيعات تۋرالى ولەڭدەرى وقۋشىلاردىڭ ادەبيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتادى. بالالار ونىڭ ولەڭدەرىنەن قۋانىش تاۋىپ، ءومىردىڭ قاراپايىم زاڭدىلىقتارىن تۇسىنەدى. ال ماقال-ماتەلدەر جيناعى – حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ ماڭگىلىك كىتابى.

وتەباي تۇرمانجانوۆ – قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا ەسىمى ماڭگى جازىلعان قالامگەر. ول – بالالار ادەبيەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى، حالىق مۇراسىن جيناپ، ۇرپاققا جەتكىزگەن جاناشىر، قوعام ومىرىنە ءۇن قوسقان اقىن. بيىلعى 120 جىلدىق – ونىڭ مول مۇراسىن ۇرپاققا قايتا جاڭعىرتىپ، ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسىن ايقىندايتىن ۇلكەن مۇمكىندىك. «اقىن ولمەيدى، ارتىندا قالعان ءسوزى ولمەيدى» دەيدى حالىق. وتەباي تۇرمانجانوۆتىڭ ءسوزى – ماڭگىلىك، ونىڭ مۇراسى – قازاق ادەبيەتىنىڭ ماڭگى شامشىراعى.

باعلان تاشيموۆ

Abai.kz