Әрине – ұлттық ақпараттық қауіпсіздіктің кепілі. Бүгінгі таңда ақпарат – елдің рухани, мәдени және саяси тәуелсіздігін айқындайтын ең басты күштердің бірі. Қоғамды өзгертетін де, сананы қалыптастыратын да – ақпарат құралдары. Сондықтан еліміздің ақпараттық кеңістігінде қазақ тілінің үлесін арттыру – тек тіл саясатының негізі ғана емес, бұл – мемлекеттің идеологиялық тұтастығы мен ұлттық қауіпсіздігінің өзегі.

Қазақстанда ресми тіркелген 100-ден астам телеарна бар. Олардың ішінде республикалық, өңірлік, кабельдік және интернет-телеарналар бар. Ресми деректерге сүйенсек, мемлекеттік және жекеменшік телеарналардағы қазақ тіліндегі хабарлардың үлесі соңғы жылдары артқанымен, жалпы эфир уақытының шамамен 65–70 пайызы ғана қазақ тілінде жүреді.

Мысалы, мемлекеттік "Qazaqstan", "Хабар", "Ел Арна", "Balapan" сияқты арналарда қазақ тілі басым. Дегенмен, ірі жекеменшік арналар мен ойын-сауық бағытындағы телеөнімдердің көпшілік бөлігі әлі күнге дейін орыс тілінде шығуда. Бұл тенденция әсіресе мегаполистер мен жастар аудиториясына бағытталған арналарда айқын байқалады.

Көп жағдайда шетелдік сериалдар мен шоулар дубляжсыз, не жартылай қазақша субтитрмен беріледі. Көрермен қазақ тілінде контент іздегенімен, кейде оның сапасы төмен немесе тартымдылығы кем болғандықтан, орыс тіліндегі өнімге ауысады. Осылайша, қазақ тілді аудиторияның ақпараттық кеңістіктегі үлесі мен ықпалы шектеліп отыр.

Қазіргі таңда негізгі кедергілердің бірі — қаржы мен кадр тапшылығы. Қазақ тілінде кәсіби сценарист, режиссер, продюсер және аудармашы мамандар саны кем. Қазақша сапалы сериал, ток-шоу немесе деректі фильм жасау үшін ауқымды қаржы мен бәсекелі орта керек. Ал жекеменшік арналар коммерциялық пайдаға көңіл аударып, қазақ тілді өнімге инвестиция салуға асықпайды.

Тағы бір проблема – қазақ тіліндегі терминология мен мәдени кодтың бірізділігі. Телевизияда қолданылатын кей сөздер орыс тілінен калька түрінде аударылып, тілдің табиғи болмысына сәйкес келмей қалады. Мұның салдарынан көрермен қазақ тілді хабарды қабылдауда тілдік тосқауыл сезінеді.

Қазақ тілді контентке сұраныс бар ма?

Иә, бар. Соңғы жылдары қоғамда қазақ тіліндегі контентке сұраныс айқын артып келеді. Әсіресе жастар мен балалар арасында. Youtube, TikTok және басқа платформаларда қазақ тіліндегі блогерлер, подкастерлер мен жаңалық арналар көптеп пайда болды. Бұл – қоғамның ішкі сұранысын көрсететін табиғи процесс.

Бірақ телевизия бұл трендті дер кезінде игере алмай отыр. Жастардың көп бөлігі қазір телевизияны емес, цифрлық платформаларды қарайды. Сондықтан қазақ тіліндегі телевизиялық контентті көбейту тек эфир уақытын арттыру емес, оның форматтарын заманауи ету, цифрлық медиамен ықпалдастыру дегенді де білдіреді.

Мемлекеттік саясат пен жаңа міндеттер

"Ашық медиа нарығын" дамыту үшін мемлекеттік тапсырыс жүйесі жаңартылып, қазақ тілді авторларға арналған гранттар мен байқаулар енгізілуде. Мысалы, "Qazaqstan" телеарнасының "Ұлттық контент" бағдарламасы ретінде жыл сайын ондаған жаңа тележоба эфирге шығуда.

Бірақ тек мемлекеттік арналармен шектелу жеткіліксіз. Қазақ тіліндегі контенттің үлесін арттыру үшін жекеменшік телеарналар мен продакшн-компанияларға экономикалық ынталандыру шаралары қажет. Бұл үшін салық жеңілдіктері, арнайы субсидиялар мен тележобаларға гранттар бөлу тиімді болар еді.

Қазақ тілін телевизияда дамыту – бұл жай ғана мемлекеттік тілдің насихаты емес, ұлттың мәдени кодының жаңғыруы. Экрандағы әрбір хабар, ток-шоу немесе сериал – көрерменнің дүниетанымын қалыптастыратын құрал. Егер телеарнада қазақ тіліндегі мазмұн сапалы, әсерлі, кәсіби деңгейде болса, ол тілді үйренуге, оны құрметтеуге табиғи түрде ынталандырады.

Тілдің дамуы мәжбүрлі бұйрықпен емес, сапалы контентпен жүзеге асады. Көрермен қазақша бағдарламаны көруге құмарланса, ол тілдің болашағы да жарқын болмақ. Сондықтан қазақ тіліне тек эфир уақыты емес, эфирдің сапалы мазмұны қажет.

Мысалы, Түркия, Корея немесе Жапония тәжірибесін алсақ, олардың телеиндустриясы арқылы ұлттық тіл тек сақталып қана қоймай, әлемге таралды. Түрік сериалдары мен кәріс дорамалары мәдени брендке айналды. Біз де қазақ тіліндегі сапалы сериалдар мен деректі жобаларды халықаралық деңгейге шығара алсақ, бұл елдің мәдени беделін көтерер еді.

Қазақ тіліндегі телеөнімдердің үлесін арттыру – қоғамды біріктіретін маңызды фактор. Бүгінде Қазақстан зайырлы мемлекет болғанымен, ортақ ақпараттық кеңістіктің болмауы кейде қоғамда түсінбеушілік пен бөліністер туғызады. Егер барлық тұрғындар бір телеарналардағы ортақ мазмұнды қазақ тілінде тамашаласа, бұл азаматтық тұтастық пен ұлттық бірлікті нығайтады.

Телеарна – елдің рухани айнасы. Егер бұл айнада қазақ тілі үстем болса, онда қоғамның да, мемлекеттің де келбеті айқын, тұтас болады.

Не істеу керек?

Мемлекет пен бизнес серіктесіп, қазақ тіліндегі сериалдар мен бағдарламаларға қаржы бөлсе, бәсекені арттырады. Журналистика және медиа мамандықтарында қазақ тілінде оқытылатын практикалық курстар, шетелдік тәжірибелер енгізілуі қажет. Шетелдік фильмдер мен мультфильмдерді сапалы қазақ тіліне аудару – балалар мен жастардың тілді табиғи қабылдауына әсер етеді. Тек сан емес, көрерменге әсері жоғары, мазмұнды жобаларға қолдау көрсетілуі керек. Қазақ тіліндегі контентке жеңілдетілген несие, салықтық жеңілдік немесе эфирлік преференция беру механизмдерін қарастыру қажет. Телеарналар YouTube, OTT-платформалар мен әлеуметтік желілер арқылы қазақ тілді контентті кеңінен таратса, аудитория айтарлықтай өседі.

Қазақ тілінің телевизиядағы үлесін арттыру – жай ғана статистикалық көрсеткіш емес, бұл ұлттың рухани тәуелсіздігі мен мәдени болашағына салынған инвестиция. Егер эфирде қазақтың үні басымдық көрсетсе, ол ұлттың санасын да, жүрегін де біріктіреді.

Телеарнада сөйлеген тіл – мемлекеттің айнасы. Сол айнада қазақ тілі айқын әрі нық естілсе, Қазақстанның болашағы да соғұрлым жарқын болмақ.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz