Демография – Ұлттың тағдыры...

Мақаш Тәтімовтың «Қазақ әлемі» кітабы не сыр шертеді?
Қазақ халқының XX ғасырдағы тағдыры мен бүгінгі демографиялық ахуалын терең зерттеген іргелі еңбектердің бірі – көрнекті ғалым, демограф Мақаш Тәтімовтың «Қазақ әлемі. Қазақтардың саны қанша?» атты кітабы.
Көкшіл-жасыл мұқабасы ұлттық өрнектермен безендірілген бұл еңбек тек статистикалық жинақ емес, ол – қазақтың басынан өткен ауыр тарихының, еңсесін тіктеу жолындағы күресінің және болашаққа деген үмітінің энциклопедиясы. Қазақ үшін «санымыз қанша?» деген сұрақ жай ғана статистикалық мәлімет емес, бұл – ұлттық қауіпсіздіктің, тіл мен мәдениеттің сақталуының кепілі.
Мақаш Тәтімовтың осы кітапта көтерген басты мәселелері бүгінгі Қазақстанның әлеуметтік-саяси дискурсында әлі де өзекті.М. Тәтімовтың зерттеулерінің ең ауыр әрі маңызды бөлігі – 1920-1930 жылдардағы ұлы нәубеттің, яғни ашаршылықтың қазақ халқының санына келтірген орны толмас зардабын дәлелдеуі. Ғалымның деректері бойынша, сол жылдары қазақтардың саны екі миллионнан астам адамға кеміген, бұл сол кездегі жалпы халықтың жартысына жуығын құраған.
Ғалымның батыл тұжырымы: «Егер ашаршылық, саяси қуғын-сүргін және екінші дүниежүзілік соғыстың салдары болмағанда, қазақ халқының саны бүгінде 32-35 миллионға жетер еді». Бұл – қазақ демографиясындағы ең айшықты әрі ащы шындық. Кітап осы жоғалған әлеуеттің салдарын, яғни демографиялық шұңқырдың ұзақ жылдар бойы туу көрсеткішіне қалай әсер еткенін талдайды.
Сондай-ақ, автор Кеңес дәуіріндегі урбанизацияның және орыс тілді білім берудің қазақ халқының табиғи өсімі мен ұлттық санасына тигізген әсерін де назардан тыс қалдырмайды. М. Тәтімовтың бұл еңбегінің ерекшелігі – ол Қазақстанның шекарасымен шектелмей, бүкіл әлемдегі қазақтардың картасын жасайды. Кітапта «Қазақ әлемі» деген ұғымды кеңейтіп, шетелдегі қандастардың санын, олардың шоғырланған аймақтарын (Қытай, Ресей, Өзбекстан, Моңғолия, Түркия, т.б.) талдайды. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан үшін басты міндеттердің бірі – шеттегі қандастарды тарихи Отанына қайтару болды.
Мақаш Тәтімовтың зерттеулері мен сараптамалары осы репатриация (оралмандарды қабылдау) саясатының ғылыми-теориялық негізі болды. Кітапта келтірілген деректер, әсіресе, Моңғолия мен Қытайдағы қазақтардың табиғи өсімі жоғары екенін көрсетіп, оларды елге шақырудың демографиялық және экономикалық тиімділігін негіздеді. Ғалым оралмандарды тарту арқылы Қазақстандағы ұлттық үлес салмақты арттыруға және ауыл шаруашылығы мен өңірлердің дамуына серпін беруге болатынын дәлелдеді.
Тәтімов еңбегі оқырмандарға Қазақстандағы қазақтардың үлес салмағының қалай өскенін, туу көрсеткіштерінің басқа этностармен салыстырғандағы басымдығын нақты сандармен көрсетеді. Мысалы, 1990 жылдары республика халқының жалпы саны қысқарғанымен, қазақтардың үлес салмағы тұрақты өсті. Бұл, біріншіден, жоғары табиғи өсімге, екіншіден, орыс және неміс сияқты этностардың көшіп кетуіне байланысты болды.
Ғалымның талдауынша, Қазақстан – тұрғын тығыздығы төмен мемлекеттердің қатарында (бір шаршы шақырымға небары 6-дан сәл асатын адам). Бұл көрсеткіш жердің ұлан-ғайыр көлеміне қарамастан, елдің болашақ экономикалық дамуы мен геосаяси тұрақтылығы үшін үлкен міндеттер жүктейді. «Қазақ әлемі» еңбегінің құндылығы оның тек өткенді саралап, қазіргіні талдауында ғана емес. Ол болашаққа бағытталған нақты ұсыныстар мен болжамдар ұсынады. Мақаш Тәтімов демографиялық процестерді басқарудың, ұлттық сананы нығайтудың және әлеуметтік саясатты жетілдірудің маңызын үнемі айтып өтті. М. Тәтімов әрқашан мемлекеттің демографиялық саясаты ұзақ мерзімді, тұрақты болуы керектігін ескертті. Ол жас отбасыларды қолдау, көпбалалы аналарға жеңілдіктер беру және денсаулық сақтау сапасын арттыру сияқты шаралардың маңыздылығын баса айтты. Себебі, ұлттық идеяның ең басты тірегі – ұлттың өсуі, көбеюі және ұрпақтың сапалы болуы.«Қазақ әлемі» кітабының әрбір оқырманы есінде сақтауы тиіс басты ой: әрбір туған бала – мемлекеттің және ұлттың болашағына қосылған үлес. Қазақ халқының санын арттыру – үкіметтік бағдарламалардың ғана емес, әрбір азаматтың ұлт алдындағы азаматтық борышы.
Мақаш Тәтімовтың «Қазақ әлемі. Қазақтардың саны қанша?» кітабы – қазақ демографиясының «алтын қоры». Бұл еңбек бізді өткен қателіктерден сабақ алуға, қазіргі мүмкіндіктерді тиімді пайдалануға және болашақты жоспарлауға шақырады. Демографиялық тұрақтылық – Қазақстанның тұрақтылығы. Ұлы ғалымның мұрасын зерделеу арқылы ғана біз ұлттық әлеуетімізді толық ашып, қазақ әлемін кеңейте аламыз.
Бағлан Ташимов
Abai.kz