ماقاش ءتاتىموۆتىڭ «قازاق الەمى» كىتابى نە سىر شەرتەدى؟

قازاق حالقىنىڭ XX عاسىرداعى تاعدىرى مەن بۇگىنگى دەموگرافيالىق احۋالىن تەرەڭ زەرتتەگەن ىرگەلى ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى – كورنەكتى عالىم، دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆتىڭ «قازاق الەمى. قازاقتاردىڭ سانى قانشا؟» اتتى كىتابى.

كوكشىل-جاسىل مۇقاباسى ۇلتتىق ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن بۇل ەڭبەك تەك ستاتيستيكالىق جيناق ەمەس، ول – قازاقتىڭ باسىنان وتكەن اۋىر تاريحىنىڭ، ەڭسەسىن تىكتەۋ جولىنداعى كۇرەسىنىڭ جانە بولاشاققا دەگەن ءۇمىتىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى. قازاق ءۇشىن «سانىمىز قانشا؟» دەگەن سۇراق جاي عانا ستاتيستيكالىق مالىمەت ەمەس، بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ، ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ ساقتالۋىنىڭ كەپىلى.

ماقاش ءتاتىموۆتىڭ وسى كىتاپتا كوتەرگەن باستى ماسەلەلەرى بۇگىنگى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ديسكۋرسىندا ءالى دە وزەكتى.م. ءتاتىموۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ ەڭ اۋىر ءارى ماڭىزدى بولىگى – 1920-1930 جىلدارداعى ۇلى ناۋبەتتىڭ، ياعني اشارشىلىقتىڭ قازاق حالقىنىڭ سانىنا كەلتىرگەن ورنى تولماس زاردابىن دالەلدەۋى. عالىمنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، سول جىلدارى قازاقتاردىڭ سانى ەكى ميلليوننان استام ادامعا كەمىگەن، بۇل سول كەزدەگى جالپى حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قۇراعان.

عالىمنىڭ باتىل تۇجىرىمى: «ەگەر اشارشىلىق، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سالدارى بولماعاندا، قازاق حالقىنىڭ سانى بۇگىندە 32-35 ميلليونعا جەتەر ەدى». بۇل – قازاق دەموگرافياسىنداعى ەڭ ايشىقتى ءارى اششى شىندىق. كىتاپ وسى جوعالعان الەۋەتتىڭ سالدارىن، ياعني دەموگرافيالىق شۇڭقىردىڭ ۇزاق جىلدار بويى تۋ كورسەتكىشىنە قالاي اسەر ەتكەنىن تالدايدى.

سونداي-اق، اۆتور كەڭەس داۋىرىندەگى ۋربانيزاتسيانىڭ جانە ورىس ءتىلدى ءبىلىم بەرۋدىڭ قازاق حالقىنىڭ تابيعي ءوسىمى مەن ۇلتتىق ساناسىنا تيگىزگەن اسەرىن دە نازاردان تىس قالدىرمايدى. م. ءتاتىموۆتىڭ بۇل ەڭبەگىنىڭ ەرەكشەلىگى – ول قازاقستاننىڭ شەكاراسىمەن شەكتەلمەي، بۇكىل الەمدەگى قازاقتاردىڭ كارتاسىن جاسايدى. كىتاپتا «قازاق الەمى» دەگەن ۇعىمدى كەڭەيتىپ، شەتەلدەگى قانداستاردىڭ سانىن، ولاردىڭ شوعىرلانعان ايماقتارىن (قىتاي، رەسەي، وزبەكستان، موڭعوليا، تۇركيا، ت.ب.) تالدايدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستان ءۇشىن باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى – شەتتەگى قانداستاردى تاريحي وتانىنا قايتارۋ بولدى.

ماقاش ءتاتىموۆتىڭ زەرتتەۋلەرى مەن ساراپتامالارى وسى رەپاترياتسيا (ورالمانداردى قابىلداۋ) ساياساتىنىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزى بولدى. كىتاپتا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر، اسىرەسە، موڭعوليا مەن قىتايداعى قازاقتاردىڭ تابيعي ءوسىمى جوعارى ەكەنىن كورسەتىپ، ولاردى ەلگە شاقىرۋدىڭ دەموگرافيالىق جانە ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن نەگىزدەدى. عالىم ورالمانداردى تارتۋ ارقىلى قازاقستانداعى ۇلتتىق ۇلەس سالماقتى ارتتىرۋعا جانە اۋىل شارۋاشىلىعى مەن وڭىرلەردىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرۋگە بولاتىنىن دالەلدەدى.

ءتاتىموۆ ەڭبەگى وقىرماندارعا قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ قالاي وسكەنىن، تۋ كورسەتكىشتەرىنىڭ باسقا ەتنوستارمەن سالىستىرعانداعى باسىمدىعىن ناقتى ساندارمەن كورسەتەدى. مىسالى، 1990 جىلدارى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جالپى سانى قىسقارعانىمەن، قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى تۇراقتى ءوستى. بۇل، بىرىنشىدەن، جوعارى تابيعي وسىمگە، ەكىنشىدەن، ورىس جانە نەمىس سياقتى ەتنوستاردىڭ كوشىپ كەتۋىنە بايلانىستى بولدى.

عالىمنىڭ تالداۋىنشا، قازاقستان – تۇرعىن تىعىزدىعى تومەن مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا ء(بىر شارشى شاقىرىمعا نەبارى 6-دان ءسال اساتىن ادام). بۇل كورسەتكىش جەردىڭ ۇلان-عايىر كولەمىنە قاراماستان، ەلدىڭ بولاشاق ەكونوميكالىق دامۋى مەن گەوساياسي تۇراقتىلىعى ءۇشىن ۇلكەن مىندەتتەر جۇكتەيدى. «قازاق الەمى» ەڭبەگىنىڭ قۇندىلىعى ونىڭ تەك وتكەندى سارالاپ، قازىرگىنى تالداۋىندا عانا ەمەس. ول بولاشاققا باعىتتالعان ناقتى ۇسىنىستار مەن بولجامدار ۇسىنادى. ماقاش ءتاتىموۆ دەموگرافيالىق پروتسەستەردى باسقارۋدىڭ، ۇلتتىق سانانى نىعايتۋدىڭ جانە الەۋمەتتىك ساياساتتى جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزىن ۇنەمى ايتىپ ءوتتى. م. ءتاتىموۆ ارقاشان مەملەكەتتىڭ دەموگرافيالىق ساياساتى ۇزاق مەرزىمدى، تۇراقتى بولۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتتى. ول جاس وتباسىلاردى قولداۋ، كوپبالالى انالارعا جەڭىلدىكتەر بەرۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ساپاسىن ارتتىرۋ سياقتى شارالاردىڭ ماڭىزدىلىعىن باسا ايتتى. سەبەبى، ۇلتتىق يدەيانىڭ ەڭ باستى تىرەگى – ۇلتتىڭ ءوسۋى، كوبەيۋى جانە ۇرپاقتىڭ ساپالى بولۋى.«قازاق الەمى» كىتابىنىڭ ءاربىر وقىرمانى ەسىندە ساقتاۋى ءتيىس باستى وي: ءاربىر تۋعان بالا – مەملەكەتتىڭ جانە ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قوسىلعان ۇلەس. قازاق حالقىنىڭ سانىن ارتتىرۋ – ۇكىمەتتىك باعدارلامالاردىڭ عانا ەمەس، ءاربىر ازاماتتىڭ ۇلت الدىنداعى ازاماتتىق بورىشى.

ماقاش ءتاتىموۆتىڭ «قازاق الەمى. قازاقتاردىڭ سانى قانشا؟» كىتابى – قازاق دەموگرافياسىنىڭ «التىن قورى». بۇل ەڭبەك ءبىزدى وتكەن قاتەلىكتەردەن ساباق الۋعا، قازىرگى مۇمكىندىكتەردى ءتيىمدى پايدالانۋعا جانە بولاشاقتى جوسپارلاۋعا شاقىرادى. دەموگرافيالىق تۇراقتىلىق – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى. ۇلى عالىمنىڭ مۇراسىن زەردەلەۋ ارقىلى عانا ءبىز ۇلتتىق الەۋەتىمىزدى تولىق اشىپ، قازاق الەمىن كەڭەيتە الامىز.

باعلان تاشيموۆ

Abai.kz