«DАТ, тақсыр!» айдарының бұл сандағы кейiпкерi - белгiлi жазушы Дулат Исабеков. Ел-жұртқа онсыз да етене танымал шығармашылық табыстарын айтпағанда, Дулат мырза - қоғамдық ортада өзiнiң үнiн жиi-жиi естiртiп жүретiн, заңғар зиялылық қасиетiн сақтаған, халқының қам-қарекетiне жаны ерекше ауыратын азамат. Оның сөзi билiкке де, оппозицияға да өтiмдi!

Назарбаевтың оппозициялығы туралы

Дулат аға, Алматыда 30қаңтар күнi «Азат» партиясы ұйымдастырған митингiден сiздi көре алмадық қой... Бұрындары мұндай қоғамдық жиыннан қалмаушы едiңiз...

- Иә, бара алмай қалдым. Оным митингiден қашқандық емес. Пенде бол­ған соң, бiтпейтiн қу тiршiлiк қалмайды екен. Кейде соның қамымен жүрiп, қажеттi қарекеттен де қалып қоясың. Әдетте, митингiнi кiм, қандай мақсатта ұйымдастырса да, қалмауға тырысамын. Себебi, айтылған сөздi бiреу арқылы естiгеннен гөрi, өзiң барып көргенге не жетсiн! Бiрақ осы реткi митингiден бiр себепке байланысты қалып қойдым. Ермек Қарпықов деген заң саласында қызмет еткен сыйлас бажам бар едi. Сол азамат жуырда 49 мүшел жасында кенеттен қайтыс болып, митинг өткен күнi қырқы берiлiп, сол жаққа бардым. Әйтпесе үкiметтен қорқып, оппозициядан бой тасалап қалған жайым жоқ.

- Дегенмен өзiңiздiң көп әрiптестерiңiздiң «оппозиция», «митинг», «демократия» десе, үрке қарайтыны құпия емес қой, аға...

«DАТ, тақсыр!» айдарының бұл сандағы кейiпкерi - белгiлi жазушы Дулат Исабеков. Ел-жұртқа онсыз да етене танымал шығармашылық табыстарын айтпағанда, Дулат мырза - қоғамдық ортада өзiнiң үнiн жиi-жиi естiртiп жүретiн, заңғар зиялылық қасиетiн сақтаған, халқының қам-қарекетiне жаны ерекше ауыратын азамат. Оның сөзi билiкке де, оппозицияға да өтiмдi!

Назарбаевтың оппозициялығы туралы

Дулат аға, Алматыда 30қаңтар күнi «Азат» партиясы ұйымдастырған митингiден сiздi көре алмадық қой... Бұрындары мұндай қоғамдық жиыннан қалмаушы едiңiз...

- Иә, бара алмай қалдым. Оным митингiден қашқандық емес. Пенде бол­ған соң, бiтпейтiн қу тiршiлiк қалмайды екен. Кейде соның қамымен жүрiп, қажеттi қарекеттен де қалып қоясың. Әдетте, митингiнi кiм, қандай мақсатта ұйымдастырса да, қалмауға тырысамын. Себебi, айтылған сөздi бiреу арқылы естiгеннен гөрi, өзiң барып көргенге не жетсiн! Бiрақ осы реткi митингiден бiр себепке байланысты қалып қойдым. Ермек Қарпықов деген заң саласында қызмет еткен сыйлас бажам бар едi. Сол азамат жуырда 49 мүшел жасында кенеттен қайтыс болып, митинг өткен күнi қырқы берiлiп, сол жаққа бардым. Әйтпесе үкiметтен қорқып, оппозициядан бой тасалап қалған жайым жоқ.

- Дегенмен өзiңiздiң көп әрiптестерiңiздiң «оппозиция», «митинг», «демократия» десе, үрке қарайтыны құпия емес қой, аға...

- Халық арасында «оппозиция» мен «демократия» деген түсiнiктердiң терiс қалыптасқаны рас. Ел-жұрттың сөзiн, шындықты айтқандар бiрден «қызыл­көз» атанып, оппозицияшыл болып шыға келедi. Ал өркениетi дамыған елдерде бәрi керiсiнше. Мәселен, бүгiн тақтан түскен президент ертең-ақ өзiнiң оппозицияға кеткенiн жариялайды. Одан үркiп жатқан ел, бүлiнген билiк жоқ. Әдетте, шетелден бәрiн үйренуге құштармыз. «Американдық ұлтты» да өзiмiзге үлгi еттiк қой. Ал демократияға келгенде, кегежемiз керi тарта қалады. Жалпы, демократияға қадам басудың аса қиындығы жоқ немесе оған ұзақ уақыт дайындық та қажет емес. Айталық, бармақ бастылық қылмай, әдiл сайлау өткiз, мiне, бұл - нағыз демократия. Оппозицияшыл - халық сөзiн, жоқ-жiтiктi, кемшiлiктi, шындықты айтатын адам болса, онда ең бiрiншi оппозиционер президенттiң өзi болмай ма. Кейде Назарбаев кейбiр мәселелер төңiрегiнде оппозициядағы азаматтардан да ащы сөйлейдi.

- Иә, оны көрiп жүрмiз... Былайша, халықты мазалаған мәселенi айту - зиялының ғана парызы емес, бiрiншi кезекте азаматтық мiндет емес пе, Дулат аға!... Мәселен, Төлен Әбдiков, Қойшығара Салғарин, Қоғабай Сәрсекеев, Әкiм Тарази, Кәдiрбек Сегiзбаев, Қалихан Ысқақов сияқты сiздiң замандастарыңыз неге бармайды сондай митингiлерге, неге батырып сөйлемейдi деп ойлайсыз?

- Бұлардың бiразы Астанада тұрады, сондықтан да митингiге келе алмаған болуы керек. Өз пайымым бойынша, Төлен, Қойшығара және Қоғабайлардың позициясы белгiлi. Яғни бұл азаматтар «доктрина дауы» кезiнде халық жағында болды. Сонысымен-ақ зиялылығын таныта бiлдi деуге болады. Ал мына менiң ағаларым - Әкiм Тарази мен Қалихан Ысқаққа келер болсам, екеуi де «жатыпатар» сияқты. Үнемi тасада тамашалап тұрғанды ұнатады. Сырттай қызықтайды. Жайшылықта өздерi сөйлеп кетсе, «ауыздыға - сөз, аяқтыға - жол бермейтiн» нағыз жүйрiктер. Жуырда өздерiңнiң газеттерiңде Тұрсынбек Кәкiшевтiң «Жағымпаздық - қанымыз­ға сiңген қасiрет болды» деген тамаша сұхбаты жарияланыпты. Профессор айт­қан жағымпаздар осы азаматтар ма дейiн десең, екеуi де: «Өмiрiмiзде ешкiмге бас иiп, жағымпазданған жан емеспiз», - дейдi. Ұлттық мәселенi сөз етсең, оның тарихын, болашағын екеуiнен артық бiрде-бiр жазушы бiлмейдi. Әсiресе Қалихан ағам Қазақстандағы халықтың ғана емес, жан-жануарлар мен құрт-құмырсқаның тарихын да жақсы бiледi. Сұрасаң, құрбақаның да шығу төркiнiн тiзбелеп беретiнiне шәк келтiрмеймiн. Мағауия Абайұлының «Медғат Қасым» поэмасында:

«Батпадым. Алмағаның арашалап,

Батты маған тұрғаның

тамашалап», -

деген, суық суға тұншығып жатқанда айт­қан өлең жолдары бар. Сол сияқты, менiң Мемлекеттiк сыйлық алған екi ағам да үйiнде отырып, сырттай тамашалағанды жақсы көредi. Бiрақ ниеттерi дұрыс. Солай болса да, қазақтық, ұлттық мәселелерден төбе көрсетпегендерiне, Халық жазушысы болған соң, халық алдына шығып, сөз сөйлемей­тiндерiне қынжыламын.

- Жазушы десеңiз, тағы да өзiңiзге тиедi...

- Өзiме тиетiн болған соң айтамын. Биылғы 16 желтоқсанда алаңда болдық қой. Сол жерде ақын Қазыбек Иса: «Дулат аға, Қазақстанда 700 жазушы бар, бiрақ алаңнан 7 жазушы көрiп тұрғамын жоқ», - деп күлген. Соңғы кездерi осы «жазушы» деген ұғымды түсiнбей бара жатырмын. Халықтың сөзiн сөйлемеген, ұлтпен бiрге болмаған адам қайтып жазушы бола алатынына таңым бар? Дәл қазiргiдей ел басына күн туып отырған шақта мен үшiн шебер жазушыға қарағанда, азаматтық үнi бар адам қастерлi. Ұлты немiс Герольд Бельгердi осындай кезеңде қазақтың 10 жазушысына айырбастамас едiм. Себебi, ол қазақ руханиятына өз жазушыларымыздан артық үлес қосып отыр. Сондай азаматқа Мемле­кет­тiк сыйлық бермей отырғанымыз - ұятты жағдай.

Жуырда Павлодарға барып қайттым. Қалалық театрда менiң төрт спектаклiм қойылды. Торайғыров атындағы оқу орнында студенттермен кездесуiм өттi. Сонда менен оқытушылар мен студенттер жер мәселесiн сұрап, оппозицияның әрекетiн бiлгiлерi келдi. «Өз жерiңдi қорғағаның үшiн «қызылкөз» атанып, оппозициянер болсаң, онда кеудесiнде қазақтық намысы, қаны бар барлық қаракөз - оппозицияшыл ғой!» - дедiм.

Бiздiң қоғам кешегi Кеңестiк дәуiрдiң шапанын қайтадан жамыла бастаған сияқты. Шындықты айтқан кiсi - жаман адам. Кешегi Кеңестiк билiк шындықты айтпай, жамандықты жасырғаны үшiн күйредi емес пе. Бiздiң үкiмет содан неге сабақ алмайды екен?

Билiктiң басылымдары - билiкке қас

Бiздiң газет ел азаматтары ашынған сөзiн айтсыншы деп, «Дат, Тақсыр!» деген арнайы айдар ашты. Бiрақ билiкке қателiгiн айтып, тiк сөйлейтiн азаматтар азайған сияқты, айтатын адам таппай қиналып жүрмiз. Оңашада кiжiнбейтiнi жоқ, аузына диктофон тоссаң, тұра қашады. Сiз сияқты ақиқаттан аттамайтын азаматтар неге азайып кеттi деп ойлайсыз?

- Бұл - Кәкiшев ағам айтқан «жағымпаздықтың», «құлдық сананың» салдары. Басқа себеп жоқ. Дәл бүгiнгi күнi шындықты айтудан қорқатындардан қорқу керек сияқты. Өйткенi олар жеме-жемге келгенде, өз басын ғана сауғалап кетедi. Әдетте, көп зиялы қауым Шахановтың қазақшыл, халықшыл позициясын қолдайды. «Шаханов айтсын, бiз тiлектеспiз» деп отырулары мүмкiн. Бiрақ шешушi кезеңде жалт беруi де ғажап емес. Егер ойламаған жерден билiк оппозицияшыл бола қалса, бiздiң сол жағымпаз жазушыларымыздың бәрi бiр-ақ күнде сол оппозицияның жыртысын жыртып, қарасына қосыла кетедi.

Әңгiме шындықты айту мен оны жасырудың төңiрегiнде болған соң, мына бiр жағдайды сөз ете кетейiн. Өткен жолы президент Назарбаев: «Оппозициялық газеттердi оқып отырамын», - дедi ғой. Иә, қоғамның көлеңкелi тұстарын бiлу үшiн, оппозициялық басылымдарды қарауы керек. Әйтпесе үкiметтiң газеттерiнен не табасың? Мысалы, үкiметтiк газеттер бiр шахтада жарылыс болса, соны да жазбайды. Тым болмағанда жарылыстың шығуына не себеп болғанын айту керек қой. Олар сол шындықты үкiметтен жасырып қалады. Яғни ел iшiнде болып жатқан жағдайларды ел билiгiнен, президенттен жасырады. Демек, бұл - олар үкiметке қарсы жұмыс iстеп отыр деген сөз. Егер оппозициялық басылымдар мемлекетке қарсы ақпарат құралдары болып саналса, онда болған оқиғаны үкiметтен жасырғандары үшiн ресми басылымдар нағыз қастықшыл басылым болуы керек емес пе. Өйткенi олар елге қарсы жұмыс iстеп отыр ғой.

Тағы бiр мысал: шетелге елдiң бiраз байлығын алып кеткен Храпунов сияқты қашқындарды ресми бiр газет жазған жоқ. Демек, бұл iсте олар Храпуновты қолдайды. Онда мұндай басылымдар Храпунов сияқты ұрыларды жасырып, iстiң өрбуiне, тағы да қайтала­нуына үлес қосып отыр. Жарайды, Храпуновтың қылмысын жекелеген адамдар айтпай-ақ қойсын делiк, бiрақ оның ел байлығын ұрлап бара жатқан әрекетiн елдiң газеттерi байбалам салып тұрып жазуы керек едi ғой. Өйтпедi! Неге? Бiр сөзбен айтқанда, қылмысты айтпаудың да қылмыс екенiн ресми ақпарат құралдары бiле тұрып, қасақана iстеп отыр.

- Дулат аға, қоғам осылай қорқыныш пен үнсiздiкке тола берсе, бiрте-бiрте меңiреу, кеще халыққа айналмаймыз ба, сiзде осындай үрей жоқ па?

- Мұндай үрей қазiрдiң өзiнде бар. Мен той-томалақ, өлiм-жiтiмде көп боламын. Сондағы бiр байқағаным - халықта бойкүйездiк басым. Әңгiмелесе қалсаң: «Ұлт мәселесiн көтерiп жүрген азаматтар аман болсын!» - дегеннен артық ашық еш нәрсеге бармайды. Газеттерге мақала жазып, ел алдында сөз сөйлемейдi. Толстойдың үнсiздiк жайында: «Равнодушие - это подлость духа», - деп айтқан сөзi бар. Бiздегi бейжайлықтың бұдан артық бағасы болмаса керек.

Бiз дәл қазiр өзiмiздiң құрдымға құлап бара жатқанымызды сезiп отырған жоқпыз. Күндердiң бiр күнi шыңыраудың түбiне жақындағанда ғана күнiмiздiң бiткенiн сезетiн шығармыз. Бiрақ Құдай оның бетiн ары қылсын! Менде қорқыныш көп. Халқымыздың саны небары - 9 миллион. Жаһандану деген мына заманда айналамыздағы алпауыттарға жұтылып кетемiз бе деген үрей жаныма маза бермейдi. Жұтылғанда да, мына қазақ тұяқ серiппей, үнсiз жұтылып кететiн сияқты. Батырлардың ұрпағымыз деп кеуде кергенiмiз болмаса, бойымызда асаулық жоқ. Бабадан қалған батырлық та байқалмайды.

Күлкi күнi күлкiге қалмайық

Қоғамды дүрлiктiрген «доктрина», «қазақстандық ұлт», «жердi жалға беру» сияқты қазақтық мәселелердiң ортасында жүрсiз, Астана жақтан ескерту алған жоқсыз ба? Өткенде Президент әкiмшiлiгiнiң бiр басшылары Мәулен Әшiмбаев пен Дархан Мыңбаев Алматыда апталап жатып, «аштық жариялаймыз» деген ұлтжанды зиялыларды райларынан қайтаруға үгiт жасаған екен. Сiзге сондай сес көрсету болған жоқ па?

- «Аштық жариялаймыз» деген кезде, Мәулен Әшiмбаев пен Дархан Мыңбаевтың, Қазақстан Халқы ассамблеясы» төрағасының орынбасары Ерәлi Тоғжановтың Алматыға келгенi рас. Бiрақ олар маған үгiт жасап, сес көрсеттi дей алмаймын.

Мәулен Әшiмбаев келген кезде, келелi кеңес болды. Қанша айтқанмен, Сағат Әшiмбаевтай тектiнiң ұлы емес пе. Әкесi Сағат көзi тiрiсiнде Қазақ теледидарынан «Қарыз бен парыз» бағдарламасын жүргiзiп, «ұлттық дәстүр, ұлттық сана, ұлттық тiл» деп, ұлт үшiн ұран салған азамат қой. Соны көрiп, естiп өскен бала ғой... Әкеге жете туғаны сөзiнен байқалады. Бiрақ атқарып отырған қызметiне байланысты арқандаулы аттай, қазық айналып, дөңгелене бередi екен. Дегенмен басқаларға қарағанда, Мәуленнiң бұл мәселеде бетi ашық. Бiздiң сөзiмiздi жоғарыға жеткiзiп, келiсiмге келуге көмегiн жасады. Өзiм солай ойлаймын.

- Дулат аға, сiз Нұрсұлтан Назарбаевтың халыққа арнаған соңғы Жолдауын тыңдай алдыңыз ба? Көңiлiң­iзде қалған ойлармен бөлiсiңiзшi: не өзгерiс байқадыңыз, халыққа бетi қараған билiктiң сөзi естiлдi ме?

- Иә, тыңдадым... Мен неге екенiн бiлмеймiн, президенттiң сөзiне риза боламын. Риза болатын себебiм - Жолдауда қатты сөйледi. Сол сөзi үшiн болса да, билiкте президенттiк таққа Назарбаевтан артық оппозиционер жоқ па деп ойладым. Бiрақ, өкiнiштiсi, айтқаны орындалмайды. Оның неге орындалмайтынын түсiнбедiм. Мүмкiн, командасының түрi мен қарымы солай шығар. Бiр сөзiнде ашуланғаны сондай: «На хрена вы здесь сидите!» - дедi. Бұдан артық қалай сөйлеу керек? Өткенде бiр жолы Кәрiм Мәсiмовке: «Сен үстелдi тоқпақтап сөйлей алмайсың!» - деп ұрысты. Кейде өзiнiң санасымен жұмыс iстемеген адамдарды қорқытып, айқайлап iстету керек. Мәселен, құрылысшыларға бастықтары неге ұрса бередi десем, олар қожайындарының боқтығын естiмесе, тiлiн алмайды екен ғой. Мұндайда қазақ: «Албасты қабаққа қарай басады» демей ме.

Ал Жолдауға келсек, бұл жылғысының былтырғыдан айырмашылығы жоқ. Дегенмен «1 сәуiрден бастап, барлық салада жалақы мөлшерiн көбейтемiз» деген уәде берiп отыр. Бiрақ сол «1 сәуiрiнен» iш тартып отырмын. Ол күлкi күнi емес пе едi? Уәде - күлкiге айналып, алданып қалмайық деп тiлейiк! Президент тағы бiр сөзiнде: «Министрлiктiң кеңселерiнде бала-шаға қаптап кеттi», - дедi. Бұл да - жөн сөз. Егер осыны Назарбаевтан бұрын мен айтсам, онда оппозиционер атанар едiм...

- Сол Жолдауда ел президентi өз сөзiнде 2020 жылдарға дейiнгi стратегиялық бағдарламаның жобасын сөз қылды ғой. Бiр қызығы, сол бағдарламада көрсетiлген жайттарды айта келiп: «Менiң мiндетiм - осы бағдарламаны жүзеге асыру», - деген сөз айтты. Назарбаев оны қалай жүзеге асырмақ, егер 2012 жылы оның президенттiк мерзiмi бiтер болса? Ол отырған президенттiк мерзiмнiң барлық заңды-заңсыз мүмкiн­дiктерi бiтпей ме? Әлде ол тағы да бiр амалын тауып, президенттiк таққа жабысып қалмақ па екен? Осының жөнiн айта аласыз ба?

- Мұның жөнi - басы ашық тұрған әңгiме ғой. Президент өткен жылдары «бiрiншi президент болған адам тақта қалағанынша отырады» деген конституциялық өзгертулер енгiзiп алды емес пе. Ата Заңға енген дүниеге ешкiмнiң тiсi батпайтыны анық. Оның үстiне, ол кiсiнi мәңгiлiк президенттiкке ұсынып жүрген жiгiттер және бар. Мүмкiн, бұл сөзiн соған сүйенiп айтып отырған шығар. Дегенмен мәңгiлiк еш нәрсе болмайтынын хан да, қара да түсiнуi керек.

- Сыңаржақ саясаттың салқыны өнер мен әдебиеттегi кенделiкке де келiп тiрелетiн сияқты. Қоғамда еркiндiк пен азат ойдың ордасы болмаған соң, шығармашылық та ақсап жүрген жоқ па, аға?

- Жоқ. Шығармашылық ақсады деген  пiкiрмен келiсе алмаймын. Қазiр не жазамын десең де, еркiндiк бар. Тек кiнә - өзiмiздiң iздену аямыздың тарлығында ғана.

Дегенмен кейде менiң жанымды бiр сұрақ мазалайды: әдебиеттегi жанкештi буын - менiң замандастарым кеткеннен кейiн, қазақ әдебиетi мүлде жетiм қалатын шығар. Драматургияның тағдыры да - осы. Қазақстанда бiр қолдың саусағына жетерлiк қана драматургтер бар. Бәрi - үлкен буын. Жастар - жоқтың қасы.

- Дулат мырза, сол кенделiктiң бiр мысалын айтайыншы: өткен жылы бiздiң елде «Келiн» деген өзгеше бiр кино түсiрiлген екен, бүткiл әкiм-қараның төңiрегiнде жүргендер патриот бола қалып, Қазақстанның әлемдiк имиджiне нұқсан келедi деп, шыр-пыр болысты. Сол «Келiн» американдық киноакадемияның шетел­дiк фильмдер сайысында алғаш­қы ондыққа кiрiптi... Бұны қалай түсiн­дiресiз?

- Мейлi, ол қандай сыйлық алса да, мен оны қазақтың киносы деп қабылдай алмаймын. Бiздiң режиссурада жүрген азаматтар шетелден сыйлық алу үшiн картина жасамауы керек. Қазақ көретiн дүние түсiрсе, онда құба-құп!

- Ал театр өнерiне көңiлiңiз толып жүр ме?

- Құдайға шүкiр! Былтырғы жылы өткен театр фестивалiнде көңiл толатын көп дүние көрдiк. Драматургияны жоқ деп жүретiн режиссерлер драматургияның тамаша тынысын мойындады. Бiрақ бiздiң театрда көңiлге толмайтын да кейбiр мәселелер бар. Қазақ режиссер­лерi сырттан драма әкелiп қояды. Мәселен, қырғыздардан. Олардағы - бiздiң сахнада айтылған, жазылып жауыр бол­ған тақырып, өзiмiзде бар дүниелер. Режис­серлерiмiзге оның өңiн терiс айналдырып берсе, жаңа дүние сияқты қабылдайды. Мүмкiн, бұл сөзiме режиссер азаматтар: «Дулат қызғанып отыр», - дейтiн шығар. Мейлi, айтса, айта берсiн. Менiкi - көз көрген шындық, көкейге сыймаған әңгiме. Шетелден қандай жағдайда драма әкелу керек? Егер ол тақырып бiздiң драматургияда жазылмаған, көрермен көрмеген тақырып болса немесе бiзде бар болғанымен, көркемдiгi төмен болса - әңгiме басқа. Ал бiздiң режиссерлер басы-көзсiз шеттiң дүниесiне жүгiре бередi. Өзiнде бардың қадiрiне жетпейдi. Әйтпесе Оралхан Бөкейдiң барлық шығармалары театрға өздiгiнен-ақ сұранып тұрған жоқ па?

- Бiр зерттеушi-сыншылардың айтуын­ша, кеңестiк үлгiдегi Станиславскийдiң драмалық дәстүрiнен сытылып шықпайынша, бiздiң театр өнерi ұлттық бейнесiн таппайды екен. Осы қаншалықты орынды сөз?

- Келiсемiн! Орынды сөз. Станислав­с­кийдiң драмалық дәстүрiнен сытылып шығу үшiн, өзiмiздiң ұлттық стильдегi театрлық, драмалық дәстүрiмiз болуы керек. Дәл қазiргi жағдайда бұл жүйеден бiз шыға алмаймыз. Бiз емес, Ресейдiң өзi содан арыла алмай отырған жоқ па. Өйткенi көрермендер менталитетi басқа. Бiздiң көрермен оқиғаның басы, ортасы, соңы бар қойылым көргiсi келедi. Әуелден солай қалыптасқанбыз...

«Кеңестiк кездi  сағынып жүрмiн»

Сiз ормандай орыс билеген кеңестiк кезеңдi де көрдiңiз, ендi Назарбаев билеген Қазақстанның жиырма жылдық тәуелсiздiгiнде күн кешiп жатырсыз. Осы екi кезеңдi салыстырған үлкен ұрпақ өткен заманды неге сағынады деп ойлайсыз? Бұған бүгiнгi заманның қатқылдығы себепкер ме, жоқ әлде «қой үстiне бозторғай жұмырт­қалаған» өмiрден өтiп кеттiк пе?

- Кеңестiк кездi сағынатыным рас. Әсiресе соңғы кездерi жиi сағынып жүрмiн. Өйткенi онда тәртiп, әдiлдiк бар болатын. Қоғам болған соң, қиянат та өмiр сүредi. Бiрақ ол заманда дәл бүгiн­гiдей бассыз әдiлетсiздiк жоқ-тұғын. Қазiр ұрыны ұстап берген адамның өзi ұсталады. Себебi, заманымыз, заңымыз солай. Яғни қазақта айтатын: «Күштiнiң арты диiрмен тартатын» заман. Қазiр бiздiң шенеунiктердiң көбiнде «қос азаматтық» төлқұжаттары бар. Бұл - олардың шетелге оп-оңай кетiп қалуына өзiмiз ашып берген жол. Олай болатыны: кеңестiк кездегiдей қатал заң болмаған соң, мемлекет байлығын билiкке қолы жеткен ит пен итақай жеп жатыр. Егер соларға бiр күнi тықыр таянса, екiншi «отанына» кете салады. Оған өзiмiз мүмкiндiк жасап бердiк.

Өнер адамдарын айтсақ, Совет үкiметiнде жазушыларға берiлетiн қаламақы саясаты болды. Мәселен, сонау Маң­ғыстаудың бiр аудандық газетi менiң әңгiмемдi басса, мiндеттi түрде азды-көптi қаламақы беретiн. Онымен жазушы байымайды. Бiрақ ол - адал еңбегiңнiң ақысы, бағасы. Ал қазiр ең сұрауы жоқ нәрсе - жазушының еңбегi болды. Бұрын қаламгерге арналған семинарлар, iсса­парлар жиi болатын. Ялта, Пицунда, Переделкино - бәрi бiздiң үйiмiз едi ғой. Айлап жатып, шығармашылықпен айналысатын едiк. Сол Ялтада жатып «Қар­ғынды» жаздым. Басқа да шығармаларым сол жерлерде басталды және аяқталды.

Жалпы, Одақтың кезiнде адамның әлеуметтiк жағдайы қорғалған, жүйелi, сапалы болатын. Кейбiреулер: «Тәуел­сiздiк алып, бәрiн қайта құрдық, жасадық!» - деп жүр ғой. Жоқ, бiз құрмадық, құрттық. Бұрынғы бар дүниелерден айырылдық. Бүкiл Совет Одағының үлкен аймағы - Қазақстан едi ғой. Бiзде бәрi болған. Қазiр бәрiнен айырылдық. Қазақ демографиясының күре тамыры ауыл десек, ол кезде ауылдардың жағдайлары тамаша болатын. Тәуелсiздiктен соң оның да шаңырағын шайқалттық. Қысқасы, бәрiн өз қолымызбен бүлдiрдiк. Мiне, осындай жағдайларды көрiп отырған соң, Кеңестiк заманды қалай сағынбайсың?!

- Президентпен көп кездесiп жүрген қаламгердiң бiрiсiз. Егер тағы бiр кездесудiң сәтi түсiп жатса, ең алдымен «Дат, тақсыр!» - деп, не айтар едiңiз?

- (Ойланып алып). Онда ең алдымен: «Президент мырза, тәуелсiз болып, ертоқымымызды түзегелi мүшел жастан астық. Сiз тәуелсiз қазақ елiнiң бiрiншi басшысысыз. Сондықтан қазаққа керексiз. Сол үшiн қазақтың жайын көбiрек ойланғаныңыз жөн. Мына жалған дүниеде мен де, сiз де мәңгiлiк қалмаймыз. Бiрақ қазақ деген ұлт қалуы керек, сiз соған күш салыңыз! Айналамызда анталаған алпауыттар отыр, жерiмiз кең. Санымыз аз. Шекарамыздың ұзындығы 12 мың шақырым,10 миллион қазақты шекараға қойып қоримыз ба, жоқ жұмыс iстеймiз бе? Қазақ ұлтының саны артуы керек. Келiмсектерден сақ болып, халық қазынасынан iшiп-жеп, сұраусыз шетел асып жатқан iшкi жауларыңыздан абай болыңыз!» - дер едiм.

Жұқамыр ШӨКЕ,

«D»

«Общественная позиция»

(проект «DAT» № 05 (42) от 3 февраля 2010 г.