Республикалық «Ана тілі» газетінде қосымша қызмет істеп жүрген кезім. Бұл басылым ол кезде өте беделді. Редакторы – Жарылқап Бейсенбайұлы. Халық бейсенбі сайын шығатын осы газетті іздеп жүріп оқиды. Тілдің жөні бөлек қой, мұнда тарих та, ұлттың алуан тағдыры да бар. Бір күні Жақаң шақырып алып: «Мына үш ағаңнан интервью ал» деді. Олар - Тахауи Ахтан (1923-1994), Сәкен Жүнісов (1934-2006), Зия Сәмеди (1914-2000) еді. Сұрақ тіл, ел төңірегінде болу керек.

Зия ағамыздан басқасын былайша білетіндеймін, жазғандарын оқығанмын. Дегенмен сопаң етіп барып есігін қаққанша, алғаш телефонмен уағдаласып алуды дұрыс көрдім. Бірінші Тахаңнан бастадым. Оның себебі де бар.

Бір жолы Жоғары кеңес (Парламент) үйі астындағы шаштаразда ұшырасып қалғаным бар. «Ассалаумағалейкум!» деп қазақша амандастым. Аппақ қауға сақалды жазушы сәлемімді жылы қабылдады. «Кімсің, айналайын?..» деді. Классиктің қолын алған бала үшін бұл сұрақтан артық сұрақ, бұл жауаптасудан артық жауаптасу бола ма?

- Тахауи аға! – дедім газет тапсырмасы бойынша хабарласқанымда. – Сізден «Ана тілі» газеті атынан сұхбат алмақпын. Соған қашан уақытыңыз болатынын алдын-ала білмек едім.

- Е, бәрекелді, сенбіде түс әлетінде кел. Әдіресім мынау (орталықтағы көшесін, үй және пәтер нөмірін айтты)...

Айтқан күні (23.10.1993) бардым. Есікті апай ашты. Ноғай пошымды, аласа бойлы, дөңгеленген ашық жан екен.

Бұл жолы да «Ассалаумағалейкум!» деп ендім. Тахауи аға Гер-ағаңмен (Г.Бельгер), жаңылыспасам, шахмат ойнап отырды. «Уағалейкумассалам!» деп сәлеміме жауап қайырды. Гер-ағаңмен де амандастым. «Бұл жігіт – «Ана тілі» газетінен, - деді Тахаң. – Қазір ана бөлмеге барып сөйлесеміз...».

Нұсқаған бөлмесіне бара жатқанда байқадым, қапталдас бөлмеде бір ақ шашты кісі сүйеніші бар орындықта теледидарға үңіліп отыр екен. Реті солай болған соң, арқа тұсынан келіп қазақы жөнмен амандастым. Кәдімгі Әбдіжәміл Нүрпейісов екен. «Жақсымысың!» деп қана жауап қатқандай болды.

Түпкі бөлмедегі креслоға қонжиып, Тахауи ағаны күттім. Сәлден соң ол кісі де келді. «Ал, бала, сұрағыңды қоя бер! Диктафоның бар ма? Жазасың ба?..» деді.

Біразда асханадан апайдың дауысы шықты. «Тақа, Әбеке, шайға келіңдер! Ана тілші баланы да шақырыңдар!». Гер-ағаң асығыс шығып кеткен-ау деп шамаладым. Апайымыздың жаңа ғана пісірген тәп-тәтті самсасын жеп, хош иіс сорпасын ішіп, әлденіп алдық. Тамақ үстінде Тақаң мен Әбекең қысқа ғана жауаптасып отырды. Арасында апайымыз да қосылады. Мен «қойдан да жуас» қалыпта тыңдаумен болдым.

Сірә, жазушы үйінде 4-5 сағаттай аялдадым (сұхбаты бар, дәмі бар дегендей). Бірақ қаламгердің көңіл ауанының кеңдігі ме, жоқ жас та болсақ «қонақ» атымыз бар – соны ескергені ме, әйтеуір ықласына риза болып қайттым...

Сұхбатты бірер күнде даярлап, редактордың орынбасарына тапсырдым. Ертесіне Жақаң шақырып, эмоциясыз қалыпта: «Сұхбатың ұнады. Жақсы сұрақтар қойыпсың. Тақырыбы да жақсы екен. Бірақ қазір бізге үлкен авторлар тарту маңызды. Сондықтан сұрақтарыңды алып тастап, «Жазушы Тахауи Ахтанның тіл, ел туралы толғамдары» деп берсек деймін» деді.

Сөйтіп сол аптаның бейсенбі күні Тақаң «Ана тілінің» қадірлі авторы ретінде жарқ етіп шықты (Ахтан Т. Құдай халқымызға тауфиқ берсін! // Ана тілі, 28.10.1993).

          Әрине, уақыт бір орнында тұрмайды. Өмірден Тахаңның өткеніне де біраз мерзім өтіпті. Алла өліге - иман, тіріге береке берсін.

Бірде маған ой келді: «Сол тарихи сұхбатты түпнұсқа қалпында неге шығармасқа?» деген. Оның үстіне газетке ұсынған нұсқада белгіленген көлемге қарай біраз нәрсе қамтылмай қалғаны да рас.

Бүгін, міне, соны толық жариялаудың  реті келгендей.

 * * *

- Тахауи аға, тіл тазалығы туралы не айтасыз? Ана тілімізді дамытуда бүгінгі жазушының жауапкершілік деңгейі қандай?

- Осыдан он бес жылдай бұрын «Ант» қойылымын көргеннен кейін, қазіргі Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғылыми қызметкерлері менімен кездесу өткізген еді. Мен сонда: «Не байқап жүрсіздер, қазақ тілі аударма тіл болып бара жатыр. Ол өзінің табиғатынан ажырап кетті. Ал газет тілі – орыс тілінің көшірмесі» деп пікір айтқанмын. Бүгін осы кемшіліктен тілімізді толық тазарттық дей алмаймын. Ертеректе: «Мұғалім – мектептегі басты тұлға» деген сөйлемді оқыдым да, ойланып қалдым. Маған ол орысша сөйлемге ұқсап көрінді. Қазақ: «Мұғалім – мектептің тірегі» десе керек-ті.

Қазақ тілі – табиғатынан бейнелі тіл. Соңғы кезде табиғатын сирек те болса тауып келе жатыр. Тілге, жазуға жүйрік адамдар шыға бастады. Бұлардың қатарында парасаты, ойы жағынан бірінші болып Әбіш Кекілбай тұр ғой. Мен оны Әуезовтен кейінгі тілге бай жазушы санаймын. Ә.Нұрпейісов те – тілі шұрайлы жазушы. Кісі өзіне сын көзбен қарау керек қой, менің тілімді бай тіл деуге болмайды. Мен атаған жазушылар тіл мәдениетіне жауапкершілікпен қарайды. Біз – ескінің соңымыз, Әбіш -жаңаның басы.

- Әдеби тіл жөніндегі көзқарасыңызды білігіміз келеді. Осы қазақта диалект бар ма?

- Қазақтың әдіби тілі атам заманнан бері бар. Оны беріден бастау дұрыс емес. Қазақ – ежелден тілге табынған халық. Бізде ежелден тілдің культі бар. «Өнер алды – қызыл тіл» деп тілді ұстартқан ұлтпыз. «Аталы сөзге арсыз ғана тоқтамайды» деп, саналы ой-пікірге табан тіреген жұртпыз. Осының бәрі әдеби тілдің тым әріден басталатынын дәлелдейді.

Қазақта диалект жоқ. Алтайдың қазағын Атыраудың қазағы оп-оңай түсінеді. Дәстүрдегі, салттағы тұтастық – тілдегі тұтастықты айғақтайды. Әрине, азын-аулақ, санаулы ғана түсініксіздеу сөздер болуы мүмкін. Бірақ одан қазақта диалект бар деген ой тумайды. Қазақ тілі – бүтін тіл, бірегей тіл. Құдай берекетін берсін, бүтін тіл бүтін ұлттан шығады.

- Латын қарпіне байланысты ұстанымыңызды айтсаңыз. Қолдасаңыз, ол не үшін керек болып тұрғанын байыптасаңыз.

- Қазақ латын қарпіне көшкені жөн ғой деймін. Анадолы түріктері оған көшкеніне көп болды. Кеңес одағынан бөлінген түрк республикаларының біразы латын әліпбиіне ықылас білдіріп отыр. Орхон-Енесай жазбаларындағы көне түрк қарпіне көшу, әрине, мүмкін емес. Ал арабтың А.Байтұрсынұлы реформалаған қарпі бір кездері тарихи миссиясын толық атқарды деп есептеймін.

Біздің баспа бетін көрген еңбектеріміздің 70 проценттен астамы кириллицамен жазылған. Кириллица мен латын қарпінің арасы араб қарпімен салыстырғанда аса алшақ емес. Сондықтан келешек латын қарпінде жазатын балаларымызға кириллицамен жазылған мұраны оқу қиынға түспейді.

Ең бастысы латын қарпі түрк бірлігі үшін керек.

- Қазір «тіл реформасы» дегенді жиі естіп қаламыз. Тілімізді реттеуде неден сақтанған жөн?

  - Ататүрік Түркияда реформа жасап, Шығыс елін Батысқа тіркеймін деп біраз асыра сілтеп алды. Бұлар тіліндегі араб-парсы сөзін жойды. Ал араб-парсы тілі – түрк тілімен жымдасып жататын тіл. Түріктер мәдениетті «күлтур» дейді. Мадиярлар тілді таза сақтаймыз деп, араб терминдерінен қашып, инженер дегенді – сызушы деп, кино, синема дегенді – мози деп атады. Мози – қабырғаға қолмен көлеңке түсіріп ойналатын ойын екен. Олар тілді таза сақтаймыз деп әжептеуір шалалыққа ұрынды. Соңғы кезде бізде де осындай тенденция байқалады. Барлық терминді аудару жөн бола қоймас. Ал таза орыс сөздерін тәржімелеуге болады. Шеттен енген барша сөзді қазір оңды-солды аударып, тіл қорына, сөйлеу дәстүріне күштеп таңып жатырмыз ғой. Осылар ежелден қалыптасқан кісілік қарым-қатынас салтымызға нұқсан тигізіп те отыр. Орыстан басқа халықта, тіпті онымен ағайындас украин мен белоруста да кісіге қаратып оның әкесінің есімін атамайды. Баяғыда белорус, украин азаматтарынан осы жөнінде сұрағанымда, олар: «біз дядько Петро» деп, яғни атының алдына кісінің ағалығын, не құрдастығын, әйтпесе кішілігін білдіретін сөз қосып айтамыз деген-ді. Ал бізде қалай? Бұқаралық ақпарат құралдарынан күнде еститініңіз: «Светлана Қойшыбайқызы, сіз қалай ойлайсыз?..» деген сияқты қаратпа сөздер. Құдай-ай десейші, қазақ – сондай сыпайы халық, ол тіпті әкесінің атын атамайды ғой. Қысқасы – бұл орыстан жұққан дерт. Біз осы неден қашу керек екенін, неден қашпау керек екенін айыра алмай-ақ жүрміз. Қашсақ, дәстүрдің ұлттық сипатынан айырылуынан қашайық. Аллаға шүкір, қазақта дыбыс үндестігіне қарай кісі атынан соң жалғанатын «-ақа», «-еке» сынды қосымшалар, әйтпесе «ханым», «мырза», «бикеш» деген сөздер бар. Байқасаңыз, өркениетті деп жүрген елдерде де осындай сыпайы қаратпа сөздер қолданылады. Енді шындығы керек, біржағынан, орыстанудан саналы түрде қашсақ, екінші жағынан, әлгіндей «Пәленше түгенше ұлы» сықылдылармен олардың бауырына кіреміз. Ел болып осындай сүйекке сіңіп бара жатқан әдеттен арылуға қам жасасақ, оңды болар еді-ау.

 - Тілді не сақтайды деп ойлайсыз?

 - Тіл өзін сақтайды. Бізде теледидардан «көрермендер» деп жүр. Түрк тілінде сөзге көптік жалғау жалғана бермейді. «Жылқыны қайырып кел», «қойды өргіз» дейді. Сонда одан бір жылқы, бір қой деген ұғым тумайды. Енді қарасаңыз «жылқыларды қайырып кел», «қойларды өргіз» болып жүр. Көптік жалғауды орыс тілі әрдайым тілейді. Сонда біздікі орыстан көшіру болып шығады. Орыс айтты екен деп міндетті түрде көптік жалғауын қосуымыз керек пе? Тағы да бір мысал. Орысша ойлап дағдыланғандар, мысалы, «ол қай істі болсын жетік біледі» деген сөйлемді «ол қай істі болмасын жетік біледі» деп жазады. Соңғысына ойлана қарасаңыз, тура орыс сөйлемі болып шығады.

 - Аға, «ов»-тан арылу мәселесіне қалай қарайсыз?

 - Мен «ов»-ты баяғыда алып тастағанмын. 1956 жылы шыққан Ғабит Мүсірепов туралы жазған кітабыма «Тахауи Ахтан» деп қол қойғанмын. Кітап осы аты-жөніммен шықты. «Қаһарлы күндер» романымның журналдық нұсқасында да ныспым – «Тахауи Ахтан». Сол кезде бір жақсы үрдіс басталып, ақын Хамит – Хамит Ерғали, жазушы Сафуан – Сафуан Шаймерден болып шыққан-ды. Кейін осы аты-жөн қолданысымыз Орталық комитетте сөз болып, «ов»-ымызға қайта көшуге тура келді...

Мен «ов»-ты алып тастауға қарсы емеспін. Қазір баспагерлер, журналистер фамилиямды жазғанда кейде оны қосады, кейде алып тастайды. Ал өзім жазған дүниемде әрқашан «Тахауи Ахтан» деп қол қоямын.

-  Қазақ тілінің болашағы туралы не айтасыз?

 - Қазақ тілінің ертеңі баянды болуға тиіс. Өкіметтің, адамдардың тілге деген райы түзелді. Республика көлемінде қазақ тілінен тәлім-тәрбие беретін мың-мыңдаған ағарту орындары ашылды. Өтпелі кезеңде бірлі-жарым бүйректен сирақ шығаратындар, аяқты шалатындар табылуы мүмкін. Бірақ тіліміз бойын меңдеген дерттен таза айықса, оларды таптап кетеді. Әрине, қазақ тілі қоғамда атқаратын елуге жуық қызметін даңғыл жолға қоя алмай отырғаны рас. Еларалық келісімдердің, парламенттің іс-жұмысы әлі де орыс тілінде жүреді. Тіпті БҰҰ мінберінен ана тілімізде, қазақ тілінде бір ауыз сөз сөйленген жоқ... Мұның бәрі алдымызда даңғайыр міндеттердің тұрғанын көрсетсе керек.

 - Аудармаға жаныңыз ауыра ма?

- Жаман болса, әрине, ауырады. Қазір аударманың дәрежесі көтерілді. Бір кезде «сірестірме аударма» деген болатын. Әсіресе баяғыда Ленин, Сталинді аударғанда сірестіріп қоятын. 1948 жылы баспада редактор болып отырған жазушы Ғалым Ахметов ағамызға таныс жігіт: «Ленин аудармасындағы мына бір сөз түсініксіздеу екен» деп сұрағанда, ол кісі «Түсініксіз болса, дұрыс болғаны, тиме» дегені есімде. Қазір аударма – сіреспе емес, түзелген. Аударушылар тіліміздің мүмкіндігін пайдаланып жүр.

 - «Жазушының сауаттылығы» дегенге қалай қарайсыз? Атын айтпай-ақ қояйын, филология факультетінде бізге дәріс берген бір ұстазымыз «Қолы талған жерге ғана үтір, нүкте қоятын жазушылар бар. Жастау күнімде солардың жазғанын маман ретінде біраз түзеткенім бар» деген еді...

 - Әй, сен осы анау Әбдіжәміл туралы айтып отырған жоқсың ба? (рахаттанып күліп алды). Мен білсем, осы Әбекең әлі күнге «келу», «бару» дегенді – «келіу», «барыу» деп жазады... Қалжың ғой, айналайын! Жазудың да әр түрлі заңдылығы бар. Фонетикалық заңдылық, морфологиялық заңдылық дегендей. Бір елдерде қалай естісе – солай жазады. Бұл жағынан қазақ тілін де реттейтін уақыт келіп қалды. Осы Мұқаң мен Сәбеңнің Қарагөз, Ботагөздеріндегі қосымша – біресе «көз», біресе «гөз» болып жүр емес пе?

Әрине, қаламгер сауатты болуы керек. Қазір баяғы төңкеріс заманы емес, қолға қалам-қағазды енді алып жатқан адам жоқ. Сондықтан ақын-жазушыларымыз әлемнен, көрші орыстан, басқа да жер-жерден жақсы нәрсені алу керек, жаман нәрседен қашық болуы керек.

 - Елтану неден басталады?

- Елтану тіл білуден басталады. Ел алдымен тіліңнің құдіретін ұғынуың қажет. Тіл ана сүтімен дарымаса, оны меңгеру қиын. Кейде ынтамен, ыждаһаттылықпен тілді игеруге де болады. Мысалы, ағылшынның әйгілі жазушысы Джозеф Конрад (түбі поляк) 20 жасына дейін ағылшын тілін білмеген жан екен. Алайда жиырмаға келгенде ағылшындардың ортасына теңізші болып, сол ұлтқа сіңіп кетеді. Ақырында ағылшынның дардай жазушысы болды. Тіл үйренудің ерте-кеші жоқ. Сондықтан белгілі жағдайларға байланысты ана тілімен сусындамағандар осы кемшілігін жою үшін тіл үйренуі керек. Содан кейін қазақтың әдет-ғұрпын, салт-санасын, дәстүрін құнттау қажет. Ол үшін қазақтың көркем әдебиетін оқу керек. Айталық, М.Әуезовтің «Абай жолымен» ана тілінде танысқаны жөн. Ол роман қазақты дүниеге танытты, тіпті қазақты өзіне танытты. Тәубе деп қояйық, қазақ ұлттығын, елдігін, дәстүрін кеңінен арқау еткен көркем шығармаларымыз аз емес. Бұған поэзия, драматургия туындыларын қосыңыз. Қазақтың тарихын, шежіресін білу де – елтану үшін бірден-бір қажет нәрсе. Обалы не керек, тарихымыз әлі жазылған жоқ. Ал, ел арасындағы шежірені жинақтап, әр өңір білгірінің жазып қалдырғандарының басын қосып жүйелеп, ғылымнан алшақ емес дүние жасап шығарғанымыз жөн. Ата тарихымызға үңілгенде, «қарға тамырлы қазақ» екеніміз қаперден шықпауы тиіс. Генеалогияны білгенімізге мақтануымыз керек. Түрк халықтарының ішінде санаулылары ғана қайдан шыққанын жіліктеп тарататын болса, солардың бірден-бірі – қазақ ұлты.

 - Қазақ және дін. Осы туралы ой өрбітсеңіз.

- Қазақта тәңірге сиынған кездің жұрнағы әлі бар. Мұсылман діні шамандықтың түрлі ғұрыптарына үзілді-кесілді қарсы. Бұл жағынан қарағанда ислам ғылымға жақын. Кейбіреулер «қазақ – таза мұсылман емес, тәңірлік дінді жетілдіріп, оның ынтасын соған аударайық» деп жүрсе, олар мықтап қателеседі. Шамандық, тәңірге сыйыну – қазақ ой-санасының балаң дәуіріне қажет еді. Енді оны дәріптеу, соған тарту ойлы адамның ісі емес.

Біз – мұсылманбыз. Осыған өкіметіміз де, халқымыз да көңіл қоюы керек. Дінсіз ел мемлекет болмайды. Сондықтан діндарларымыздың білімін жетілдіруіміз қажет. Құранды, оның сүре-аяттарын түсіндіретін еңбектерді, хадистерді қазақша мол-молдан кітап етіп бастыруымыз керек. Шығыстың саясаттан ада мұсылмандық дәстүрі бойымызға сіңіргеніміз жөн. Ислам – ғылымды өте қасиет тұтатын дін. «Үш мезгіл қаза қылған намазыңды үш сағат ғылыммен айналыссаң өтейсің» дейді ол. Дін Шығыстың қайта өрлеуіне себепші болғанын ұмытпайық. Меніңше, қазақ ішінде діннің сыртқы қағидасын ғана қатып ұстап, жалаң уағыз айтатын, Құранның мағынасын, мәнін жете түсінбейтін, жүрекпен сезінбейтін дүмше молдалар аз болмай тұр...

Тағы бір қаперде ұстайтын нәрсе: сенген дініңді ұлықтау үшін басқа дінді кемсіту, сырттай әжуалау, алалау дұрыс емес. Осы ретте қазақ діндарлары әйгілі Лев Толстойдың Әлихан Бөкейхан ана тілімізге аударған «Сурат кофеханасы» атты әңгімесін оқуы керек-ақ.

 - Бүгінгі тарихи шығармалар туралы пікіріңіз.

- Қазір бізде біршама табиғи еңбектер жазылып жатыр. Бірақ көбісі шалалау, ғылымилығы аздау екені рас. Баяғыда «тарихи роман» деп айдарлаған бір жазушының кітабы туралы «Тарих дейін десең, деректерден гөрі лақабы басым; ал көркем шығарма дейін десең, көркемдігі жоқ» деп сын айтып едім. Сондай әредік еңбектерден құралақан емеспіз. Меніңше, бұлар тарихи тұлғаның атын халыққа таныстырғаннан басқа ештеңе бермейді. Сондықтан олардың кезеңдік қана өмірі бар. Бірақ бұлар ойлы, ғұмырлы дүниелерге белгілі дәрежеде негіз болады. Яғни, соңғылары алдыңғыларды терістеу үшін, немесе толықтыру үшін жазылатыны ақиқат.

Мен де тарихи тақырыпта шығарма жазған адаммын. «Ант» арқылы халықтың тағдырын, ұлттық сана-сезімін шамам келгенше оятуды ойладым. Бұл тақырып қазір де көкейкесті. Идеясы – ұлттық бірлікке шақыру болатын. Оның идеялық қазығы – «О, хандарым, қақтығыстарың бара жатыр қатайып. Мәмілеге келуің қиындап жүрмесін. Бір-біріңе қотыр тушаңды қиыспаған ағайын, ырғын дәулетің жауда қалды. «Жаның шықса да жақыныңа қима, жиған-тергенің жатқа бұйырсын» деп құдай-тағала қарғап па еді қазақты?!» - деген Төле бидің сөзі. Қазір осыны көркем бейненің аузына салып емес, ашық-ақ айтуға болады, бірақ отаршылықтың ауыр зардабы әлі жойылған жоқ. Сондықтан ұлтты бірлікке, оянуға шақыру мәселесі әлі де ділгір. Мен кезінде шығармамды мың адам түсінсе деп армандап едім. Ендігі жерде тарихи шындықты миллиондар түсінсін деп еңбек жазғанымыз абзал.

 -  Ұлт пәлсапасы мен психология ғылымы хақында не дейсіз?

- Қазақстанда, өкінішке қарай, ұлтымыздың пәлсафасын, психологиясын зерттейтін мектеп жоқ. Қазір «менталитет» дейтін сөз шығып жүр. Оған ұлттың психологиясы, пәлсафасы, салт-дәстүрі кіреді. Ұлттың табиғатын зерттеу – абыройлы іс. Қазақ – ешкімге ұқсамайтын халық. Түрк халықтарының ішінде қазаққа мінезі ұқсайтын жұрт тек қырғыз ғана. Мінез-құлықты, қанмен сіңген дәстүрді зерттеу осы уақытқа дейін қолға алынбай келді. Бірақ оны терең зерттеу керек.

 - Біреулер Батысқа қарап алаңдайды. Қоғамымызды не ұйытуы керек?

 - Біз – бодандықтан босанған елміз. Батыс жұрты көп нәрсені білмейді. Қазақстанда «Азаматтық қоғам орнатайық» дегендердің пікірі өз-өзіне келмеген қазақ ұлтына зиянды. Республикада қазақ ұлтының приоритеті болу керек. Бұл демократияға қайшы келмейді. Қазақ ұлтына есін жиюға пұрсат беру қажет. Қазақ жеріне келген жат-жұрттықтар мүсәпір болмай шықты, шамалары келгенше бізді жан-жақты тонады. Төбемізге шығып алды.

Ақын Олжас орыс мемлекетімен конфедерацияға бірігейік деп жүр. Конфедерация деген бір мемлекет болу деген сөз. Өзі қазақты ақымақ көре ме, Швейцария конфедерациясы дегенді алға тарта береді. Бірақ Швейцария бір-ақ мемлекет қой. Олардың мүмкін автономиялық құрылымдары бар шығар, әйтсе де, олар бөлек-бөлек күй кешіп жатқан жоқ. Олжастың не ойлағаны барын білмедік? Кеше компартия «казахский национализм» деп айдай әлемге жария етіп еді, ал Олжас «казахский шовинизм» дегенді шығарған. Ана тілінің уызына жарымадым екен деп, нені болсын соны айта беруге болмайды ғой. «Казахский шовинизм» секілді сөздерімен Олжас ұлттарды бірлікке шақырмайды, ұрысқа, араздыққа шақырады. Орыстарға «әне, сенің құқың аяққа тапталды» деген сияқты астар жатыр оның сөзінде. Әрине, біздегі түбі Ресейден шыққандар Олжастың айтып жүрген конфедерациясына аса ықыласты. Мені бір нәрсе қатты мазалайды: ол – өз ұлттасымыздың қазақты өзгенің қанжығасына байлап беруге әрекет жасауы. Әлі де ол поэзиясын оқитындардың аясын тар көрді ме екен? Сөз жоқ, өлең аудармасы – өте қиын мәселе. Поэзия өз тілінде ғана сөйлейді. Бірақ Олжастың поэзиясы өлмесін деп қазақ орыс болуы керек пе?! Олжастың орысша өлеңіне құрбан боламыз ба біз?! Бізде ұлтсызданғандар шашетектен. Бәлкім олардың біраз бөлігі Олжаспен пікірлес шығар. Алайда осы азаматтар райынан қайтуы қажет. Тілді үйрену керек. Қаладағы тағдырдың тәлкегімен орысша тілі шыққан жастардың өз балаларын қазақ балабақшасы мен мектебіне беріп жатқандығы менің көңіліме «жағдай түзеліп келеді» деген сенім ұялатады.

 - Аға, бір қызық сұрақ қойғым келіп тұр. Осы әйгілі төңкеріс болмағанда, біз тарихтың қай жерінен табылар едік?

 - Қазан төңкерісі болмағанда, ұлт-азаттық қозғалысы кең етек жайып, біз бірден азаттық алмағанымызбен, 20-30 жылдың ішінде шыңдалып өсіп, аяқ-қолын бауырымызды жинап, өркениетке бағытталған ел болып қалар едік. Ұлты десе жанын беруге даяр Алаш Орда зиялылары, олардың соңынан өрген Смағұл сынды ержүрек жастар бар жиған білімін, тәжірибесін елдікке жету жолында пайдаланар еді. Ол кездегі оқығандар шетінен білімпаздар ғой. Әлихан, Ахмет, Мұстафа, Міржақып, Мұхамеджан, Жақып... – қайталанбас тұлғалар, біртуарлар еді. Төңкерістен кейін билікке қолы жеткендер осылардың бәрін қырды. Ұлтымыздың жарымынан көбін отап тастады. Қазан төңкерісі жүзеге аспағанда, әрине, Ресей империясы біразға дейін, сақталар еді. Алайда ұзамай ол омақасатын еді.

Төңкерістен соң орнаған өкіметтің бір ғана дұрыс істегені – қуыршақ республикаларының арасындағы шекараны белгілеп бергені, казачествоны талқандағаны болды. Рас, біздің көп жеріміз Ресей қолында қалды. Бірақ біраз жерден айырылсақ та, кезінде шекара белгіленбегенде, кеше Одақ ыдыраған шақта жер дауы болып, арты соғысқа ұласар еді.

Украина Президенті Л.Кравчуктің: «Где начинается Россия, там кончается русский демократ» деп айтқан ұтқыр сөзі бар. Шындығында орыстың өзін демократпын деп есептеп жүргендерінің көбі – империялық ойдың жетегіндегілер. Сондықтан Ресейде озық, азат пікірдің адамы саналған Солженицынның айтқандары Жириновскийдің пайымымен тоқайласып жатса, таңдануға болмайды.

 - Тахауи аға, менің негізгі қызметім - Ғылым академиясында, М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтында. Смағұл Садуақасұлының мұрасын зерттеп жүрмін. Ілгеріде үлкендерден Смағұл туралы естіген жоқсыз ба?

 - Естігенде қандай?! Мен Смағұл туралы Ғабиден Мұстафиннен естідім. Ғабаң турашыл, таза адам еді ғой. Жас күнінде оқимын, жетілемін деп, астана Қызылордаға барса керек. Білімі қайбір керемет дейсің. Әрі қарай сол кісінің өз айтқанын жеткізейін. «Ана жерге барамын, мына жерге барамын – ешкім оқуға ала қоймайды. «Ойбай, байлардың балалары ғана оқып жатыр» деген байбаламды құлағымыз естіп қалады. Не де болса наркомпросқа (білім саласының басшылығы) барайын деп шештім. Бардым. Басшының өзі қабылдады. «Мен кедейдің баласымын. Оқығым келеді. Большевиктер кедейдің сөзін сөйлеу керек, бізге жағдай жасау керек. Ал, жағдай мүлде басқаша. Оқуға қабылданып жатқандар – бірыңғай байлардың балалары көрінеді. Әділдік іздеп келдім» дедім. Сонда мен министр С.Садуақасұлының кім екенін де жақсы білмеймін. Смағұл жақтырмаған қабақ танытып: «Кедейдің баласы қазақты жарылқап жүргенін көргенім жоқ» деді».

Сөйткен Смағұл Ғабиденнің оқуға түсуіне көмектесіпті. Осыны баяндаған Ғабаңның: «Сонда Смағұл менен екі-ақ жас үлкен екен ғой. Өзі сонша дәулетті ортадан да шықпапты. Бірақ біз жалаң ұранға сеніп жүргенде, жап-жас болып әр нәрсеге байыпты қарағанын аңғармаппыз-ау. Оның азаматтығын ұмытам ба?!» дегені есімде».

Бүгінгі баспасөзден Смағұлдың әдебиет туралы ойларын, «Күміс қоңырау» повесін оқыдым. Өз заманында озық туған азамат екені айқын көрінеді. Ойлары, тұжырымдары салмақты. Жазушы ретінде де орны бар. Қайраткерлігінің жөні басқа. Қазір бізге сондай ұлт тағдырына жауапты, рухани мәселелерді терең білетін, сөзге тұра алатын тұлғалар керек.

 - Ел болашағы туралы не ойлайсыз?

 - Кешікпей еліміз еңсесін көтереді деп ойлаймын. Біздің байлығымыз ұшан-теңіз. Ақтөбеде – хром, никель, Шығыс Қазақстанда – түсті металл, Қарағандыда – көмір, Атырау мен Маңғыстауда – мұнай, Жамбылда – фосфор... Бізде не жоқ десеңізші? Жеріміздің асты да, үсті де бай. Астығымыздың өзі не тұрады? Қазіргі кемшілігіміз – осыларды ұқсата алмай жүргеніміз. Анау Кувейт деген ел мұнайын шикізат түрінде сатып-ақ шөл-шөлейт жерінде жұмақ өмір орнатып отыр. Біз де көш соңынан қалмаспыз деп ойлаймын. Болашақта ел билеуге кәсіби білімі жоғары, білікті жастар келетін сыңайлы. Халқымыздың саны өсіп келеді. Бұл – үлкен байлық. Құдай халқымызға тауфиқ берсін!..

- Әңгімеңізге рахмет!

 Сұхбаттасқан – Дихан Қамзабекұлы

23.10.1993 жыл

Abai.kz