رەسپۋبليكالىق «انا ءتىلى» گازەتىندە قوسىمشا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىم. بۇل باسىلىم ول كەزدە وتە بەدەلدى. رەداكتورى – جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى. حالىق بەيسەنبى سايىن شىعاتىن وسى گازەتتى ىزدەپ ءجۇرىپ وقيدى. ءتىلدىڭ ءجونى بولەك قوي، مۇندا تاريح تا، ۇلتتىڭ الۋان تاعدىرى دا بار. ءبىر كۇنى جاقاڭ شاقىرىپ الىپ: «مىنا ءۇش اعاڭنان ينتەرۆيۋ ال» دەدى. ولار - تاحاۋي احتان (1923-1994), ساكەن ءجۇنىسوۆ (1934-2006), زيا سامەدي (1914-2000) ەدى. سۇراق ءتىل، ەل توڭىرەگىندە بولۋ كەرەك.

زيا اعامىزدان باسقاسىن بىلايشا بىلەتىندەيمىن، جازعاندارىن وقىعانمىن. دەگەنمەن سوپاڭ ەتىپ بارىپ ەسىگىن قاققانشا، العاش تەلەفونمەن ۋاعدالاسىپ الۋدى دۇرىس كوردىم. ءبىرىنشى تاحاڭنان باستادىم. ونىڭ سەبەبى دە بار.

ءبىر جولى جوعارى كەڭەس (پارلامەنت) ءۇيى استىنداعى شاشتارازدا ۇشىراسىپ قالعانىم بار. «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ قازاقشا امانداستىم. اپپاق قاۋعا ساقالدى جازۋشى سالەمىمدى جىلى قابىلدادى. «كىمسىڭ، اينالايىن؟..» دەدى. كلاسسيكتىڭ قولىن العان بالا ءۇشىن بۇل سۇراقتان ارتىق سۇراق، بۇل جاۋاپتاسۋدان ارتىق جاۋاپتاسۋ بولا ما؟

- تاحاۋي اعا! – دەدىم گازەت تاپسىرماسى بويىنشا حابارلاسقانىمدا. – سىزدەن «انا ءتىلى» گازەتى اتىنان سۇحبات الماقپىن. سوعان قاشان ۋاقىتىڭىز بولاتىنىن الدىن-الا بىلمەك ەدىم.

- ە، بارەكەلدى، سەنبىدە ءتۇس الەتىندە كەل. ادىرەسىم مىناۋ (ورتالىقتاعى كوشەسىن، ءۇي جانە پاتەر ءنومىرىن ايتتى)...

ايتقان كۇنى (23.10.1993) باردىم. ەسىكتى اپاي اشتى. نوعاي پوشىمدى، الاسا بويلى، دوڭگەلەنگەن اشىق جان ەكەن.

بۇل جولى دا «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ ەندىم. تاحاۋي اعا گەر-اعاڭمەن (گ.بەلگەر), جاڭىلىسپاسام، شاحمات ويناپ وتىردى. «ۋاعالەيكۋماسسالام!» دەپ سالەمىمە جاۋاپ قايىردى. گەر-اعاڭمەن دە امانداستىم. «بۇل جىگىت – «انا ءتىلى» گازەتىنەن، - دەدى تاحاڭ. – قازىر انا بولمەگە بارىپ سويلەسەمىز...».

نۇسقاعان بولمەسىنە بارا جاتقاندا بايقادىم، قاپتالداس بولمەدە ءبىر اق شاشتى كىسى سۇيەنىشى بار ورىندىقتا تەلەديدارعا ءۇڭىلىپ وتىر ەكەن. رەتى سولاي بولعان سوڭ، ارقا تۇسىنان كەلىپ قازاقى جونمەن امانداستىم. كادىمگى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ ەكەن. «جاقسىمىسىڭ!» دەپ قانا جاۋاپ قاتقانداي بولدى.

تۇپكى بولمەدەگى كرەسلوعا قونجيىپ، تاحاۋي اعانى كۇتتىم. سالدەن سوڭ ول كىسى دە كەلدى. «ال، بالا، سۇراعىڭدى قويا بەر! ديكتافونىڭ بار ما؟ جازاسىڭ با؟..» دەدى.

ءبىرازدا اسحانادان اپايدىڭ داۋىسى شىقتى. «تاقا، ابەكە، شايعا كەلىڭدەر! انا ءتىلشى بالانى دا شاقىرىڭدار!». گەر-اعاڭ اسىعىس شىعىپ كەتكەن-اۋ دەپ شامالادىم. اپايىمىزدىڭ جاڭا عانا پىسىرگەن ءتاپ-ءتاتتى سامساسىن جەپ، حوش ءيىس سورپاسىن ءىشىپ، الدەنىپ الدىق. تاماق ۇستىندە تاقاڭ مەن ابەكەڭ قىسقا عانا جاۋاپتاسىپ وتىردى. اراسىندا اپايىمىز دا قوسىلادى. مەن «قويدان دا جۋاس» قالىپتا تىڭداۋمەن بولدىم.

ءسىرا، جازۋشى ۇيىندە 4-5 ساعاتتاي ايالدادىم (سۇحباتى بار، ءدامى بار دەگەندەي). بىراق قالامگەردىڭ كوڭىل اۋانىنىڭ كەڭدىگى مە، جوق جاس تا بولساق «قوناق» اتىمىز بار – سونى ەسكەرگەنى مە، ايتەۋىر ىقلاسىنا ريزا بولىپ قايتتىم...

سۇحباتتى بىرەر كۇندە دايارلاپ، رەداكتوردىڭ ورىنباسارىنا تاپسىردىم. ەرتەسىنە جاقاڭ شاقىرىپ، ەموتسياسىز قالىپتا: «سۇحباتىڭ ۇنادى. جاقسى سۇراقتار قويىپسىڭ. تاقىرىبى دا جاقسى ەكەن. بىراق قازىر بىزگە ۇلكەن اۆتورلار تارتۋ ماڭىزدى. سوندىقتان سۇراقتارىڭدى الىپ تاستاپ، «جازۋشى تاحاۋي احتاننىڭ ءتىل، ەل تۋرالى تولعامدارى» دەپ بەرسەك دەيمىن» دەدى.

ءسويتىپ سول اپتانىڭ بەيسەنبى كۇنى تاقاڭ «انا ءتىلىنىڭ» قادىرلى اۆتورى رەتىندە جارق ەتىپ شىقتى (احتان ت. قۇداي حالقىمىزعا تاۋفيق بەرسىن! // انا ءتىلى، 28.10.1993).

          ارينە، ۋاقىت ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ومىردەن تاحاڭنىڭ وتكەنىنە دە ءبىراز مەرزىم ءوتىپتى. اللا ولىگە - يمان، تىرىگە بەرەكە بەرسىن.

بىردە ماعان وي كەلدى: «سول تاريحي سۇحباتتى تۇپنۇسقا قالپىندا نەگە شىعارماسقا؟» دەگەن. ونىڭ ۇستىنە گازەتكە ۇسىنعان نۇسقادا بەلگىلەنگەن كولەمگە قاراي ءبىراز نارسە قامتىلماي قالعانى دا راس.

بۇگىن، مىنە، سونى تولىق جاريالاۋدىڭ  رەتى كەلگەندەي.

 * * *

- تاحاۋي اعا، ءتىل تازالىعى تۋرالى نە ايتاسىز؟ انا ءتىلىمىزدى دامىتۋدا بۇگىنگى جازۋشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيى قانداي؟

- وسىدان ون بەس جىلداي بۇرىن «انت» قويىلىمىن كورگەننەن كەيىن، قازىرگى قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى مەنىمەن كەزدەسۋ وتكىزگەن ەدى. مەن سوندا: «نە بايقاپ جۇرسىزدەر، قازاق ءتىلى اۋدارما ءتىل بولىپ بارا جاتىر. ول ءوزىنىڭ تابيعاتىنان اجىراپ كەتتى. ال گازەت ءتىلى – ورىس ءتىلىنىڭ كوشىرمەسى» دەپ پىكىر ايتقانمىن. بۇگىن وسى كەمشىلىكتەن ءتىلىمىزدى تولىق تازارتتىق دەي المايمىن. ەرتەرەكتە: «مۇعالىم – مەكتەپتەگى باستى تۇلعا» دەگەن سويلەمدى وقىدىم دا، ويلانىپ قالدىم. ماعان ول ورىسشا سويلەمگە ۇقساپ كورىندى. قازاق: «مۇعالىم – مەكتەپتىڭ تىرەگى» دەسە كەرەك-ءتى.

قازاق ءتىلى – تابيعاتىنان بەينەلى ءتىل. سوڭعى كەزدە تابيعاتىن سيرەك تە بولسا تاۋىپ كەلە جاتىر. تىلگە، جازۋعا جۇيرىك ادامدار شىعا باستادى. بۇلاردىڭ قاتارىندا پاراساتى، ويى جاعىنان ءبىرىنشى بولىپ ءابىش كەكىلباي تۇر عوي. مەن ونى اۋەزوۆتەن كەيىنگى تىلگە باي جازۋشى سانايمىن. ءا.نۇرپەيىسوۆ تە – ءتىلى شۇرايلى جازۋشى. كىسى وزىنە سىن كوزبەن قاراۋ كەرەك قوي، مەنىڭ ءتىلىمدى باي ءتىل دەۋگە بولمايدى. مەن اتاعان جازۋشىلار ءتىل مادەنيەتىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى. ءبىز – ەسكىنىڭ سوڭىمىز، ءابىش -جاڭانىڭ باسى.

- ادەبي ءتىل جونىندەگى كوزقاراسىڭىزدى بىلىگىمىز كەلەدى. وسى قازاقتا ديالەكت بار ما؟

- قازاقتىڭ ءادىبي ءتىلى اتام زاماننان بەرى بار. ونى بەرىدەن باستاۋ دۇرىس ەمەس. قازاق – ەجەلدەن تىلگە تابىنعان حالىق. بىزدە ەجەلدەن ءتىلدىڭ كۋلتى بار. «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەپ ءتىلدى ۇستارتقان ۇلتپىز. «اتالى سوزگە ارسىز عانا توقتامايدى» دەپ، سانالى وي-پىكىرگە تابان تىرەگەن جۇرتپىز. وسىنىڭ ءبارى ادەبي ءتىلدىڭ تىم ارىدەن باستالاتىنىن دالەلدەيدى.

قازاقتا ديالەكت جوق. التايدىڭ قازاعىن اتىراۋدىڭ قازاعى وپ-وڭاي تۇسىنەدى. داستۇردەگى، سالتتاعى تۇتاستىق – تىلدەگى تۇتاستىقتى ايعاقتايدى. ارينە، ازىن-اۋلاق، ساناۋلى عانا تۇسىنىكسىزدەۋ سوزدەر بولۋى مۇمكىن. بىراق ودان قازاقتا ديالەكت بار دەگەن وي تۋمايدى. قازاق ءتىلى – ءبۇتىن ءتىل، بىرەگەي ءتىل. قۇداي بەرەكەتىن بەرسىن، ءبۇتىن ءتىل ءبۇتىن ۇلتتان شىعادى.

- لاتىن قارپىنە بايلانىستى ۇستانىمىڭىزدى ايتساڭىز. قولداساڭىز، ول نە ءۇشىن كەرەك بولىپ تۇرعانىن بايىپتاساڭىز.

- قازاق لاتىن قارپىنە كوشكەنى ءجون عوي دەيمىن. انادولى تۇرىكتەرى وعان كوشكەنىنە كوپ بولدى. كەڭەس وداعىنان بولىنگەن تۇرك رەسپۋبليكالارىنىڭ ءبىرازى لاتىن الىپبيىنە ىقىلاس ءبىلدىرىپ وتىر. ورحون-ەنەساي جازبالارىنداعى كونە تۇرك قارپىنە كوشۋ، ارينە، مۇمكىن ەمەس. ال ارابتىڭ ا.بايتۇرسىنۇلى رەفورمالاعان قارپى ءبىر كەزدەرى تاريحي ميسسياسىن تولىق اتقاردى دەپ ەسەپتەيمىن.

ءبىزدىڭ باسپا بەتىن كورگەن ەڭبەكتەرىمىزدىڭ 70 پروتسەنتتەن استامى كيريلليتسامەن جازىلعان. كيريلليتسا مەن لاتىن قارپىنىڭ اراسى اراب قارپىمەن سالىستىرعاندا اسا الشاق ەمەس. سوندىقتان كەلەشەك لاتىن قارپىندە جازاتىن بالالارىمىزعا كيريلليتسامەن جازىلعان مۇرانى وقۋ قيىنعا تۇسپەيدى.

ەڭ باستىسى لاتىن قارپى تۇرك بىرلىگى ءۇشىن كەرەك.

- قازىر ء«تىل رەفورماسى» دەگەندى ءجيى ەستىپ قالامىز. ءتىلىمىزدى رەتتەۋدە نەدەن ساقتانعان ءجون؟

  - اتاتۇرىك تۇركيادا رەفورما جاساپ، شىعىس ەلىن باتىسقا تىركەيمىن دەپ ءبىراز اسىرا سىلتەپ الدى. بۇلار تىلىندەگى اراب-پارسى ءسوزىن جويدى. ال اراب-پارسى ءتىلى – تۇرك تىلىمەن جىمداسىپ جاتاتىن ءتىل. تۇرىكتەر مادەنيەتتى «كۇلتۋر» دەيدى. ماديارلار ءتىلدى تازا ساقتايمىز دەپ، اراب تەرميندەرىنەن قاشىپ، ينجەنەر دەگەندى – سىزۋشى دەپ، كينو، سينەما دەگەندى – موزي دەپ اتادى. موزي – قابىرعاعا قولمەن كولەڭكە ءتۇسىرىپ وينالاتىن ويىن ەكەن. ولار ءتىلدى تازا ساقتايمىز دەپ اجەپتەۋىر شالالىققا ۇرىندى. سوڭعى كەزدە بىزدە دە وسىنداي تەندەنتسيا بايقالادى. بارلىق تەرميندى اۋدارۋ ءجون بولا قويماس. ال تازا ورىس سوزدەرىن تارجىمەلەۋگە بولادى. شەتتەن ەنگەن بارشا ءسوزدى قازىر وڭدى-سولدى اۋدارىپ، ءتىل قورىنا، سويلەۋ داستۇرىنە كۇشتەپ تاڭىپ جاتىرمىز عوي. وسىلار ەجەلدەن قالىپتاسقان كىسىلىك قارىم-قاتىناس سالتىمىزعا نۇقسان تيگىزىپ تە وتىر. ورىستان باسقا حالىقتا، ءتىپتى ونىمەن اعايىنداس ۋكراين مەن بەلورۋستا دا كىسىگە قاراتىپ ونىڭ اكەسىنىڭ ەسىمىن اتامايدى. باياعىدا بەلورۋس، ۋكراين ازاماتتارىنان وسى جونىندە سۇراعانىمدا، ولار: ء«بىز ديادكو پەترو» دەپ، ياعني اتىنىڭ الدىنا كىسىنىڭ اعالىعىن، نە قۇرداستىعىن، ايتپەسە كىشىلىگىن بىلدىرەتىن ءسوز قوسىپ ايتامىز دەگەن-ءدى. ال بىزدە قالاي؟ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان كۇندە ەستيتىنىڭىز: «سۆەتلانا قويشىبايقىزى، ءسىز قالاي ويلايسىز؟..» دەگەن سياقتى قاراتپا سوزدەر. قۇداي-اي دەسەيشى، قازاق – سونداي سىپايى حالىق، ول ءتىپتى اكەسىنىڭ اتىن اتامايدى عوي. قىسقاسى – بۇل ورىستان جۇققان دەرت. ءبىز وسى نەدەن قاشۋ كەرەك ەكەنىن، نەدەن قاشپاۋ كەرەك ەكەنىن ايىرا الماي-اق ءجۇرمىز. قاشساق، ءداستۇردىڭ ۇلتتىق سيپاتىنان ايىرىلۋىنان قاشايىق. اللاعا شۇكىر، قازاقتا دىبىس ۇندەستىگىنە قاراي كىسى اتىنان سوڭ جالعاناتىن «-اقا»، «-ەكە» سىندى قوسىمشالار، ايتپەسە «حانىم»، «مىرزا»، «بيكەش» دەگەن سوزدەر بار. بايقاساڭىز، وركەنيەتتى دەپ جۇرگەن ەلدەردە دە وسىنداي سىپايى قاراتپا سوزدەر قولدانىلادى. ەندى شىندىعى كەرەك، بىرجاعىنان، ورىستانۋدان سانالى تۇردە قاشساق، ەكىنشى جاعىنان، الگىندەي «پالەنشە تۇگەنشە ۇلى» سىقىلدىلارمەن ولاردىڭ باۋىرىنا كىرەمىز. ەل بولىپ وسىنداي سۇيەككە ءسىڭىپ بارا جاتقان ادەتتەن ارىلۋعا قام جاساساق، وڭدى بولار ەدى-اۋ.

 - ءتىلدى نە ساقتايدى دەپ ويلايسىز؟

 - ءتىل ءوزىن ساقتايدى. بىزدە تەلەديداردان «كورەرمەندەر» دەپ ءجۇر. تۇرك تىلىندە سوزگە كوپتىك جالعاۋ جالعانا بەرمەيدى. «جىلقىنى قايىرىپ كەل»، «قويدى ورگىز» دەيدى. سوندا ودان ءبىر جىلقى، ءبىر قوي دەگەن ۇعىم تۋمايدى. ەندى قاراساڭىز «جىلقىلاردى قايىرىپ كەل»، «قويلاردى ورگىز» بولىپ ءجۇر. كوپتىك جالعاۋدى ورىس ءتىلى ءاردايىم تىلەيدى. سوندا بىزدىكى ورىستان كوشىرۋ بولىپ شىعادى. ورىس ايتتى ەكەن دەپ مىندەتتى تۇردە كوپتىك جالعاۋىن قوسۋىمىز كەرەك پە؟ تاعى دا ءبىر مىسال. ورىسشا ويلاپ داعدىلانعاندار، مىسالى، «ول قاي ءىستى بولسىن جەتىك بىلەدى» دەگەن سويلەمدى «ول قاي ءىستى بولماسىن جەتىك بىلەدى» دەپ جازادى. سوڭعىسىنا ويلانا قاراساڭىز، تۋرا ورىس سويلەمى بولىپ شىعادى.

 - اعا، «وۆ»-تان ارىلۋ ماسەلەسىنە قالاي قارايسىز؟

 - مەن «وۆ»-تى باياعىدا الىپ تاستاعانمىن. 1956 جىلى شىققان عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى جازعان كىتابىما «تاحاۋي احتان» دەپ قول قويعانمىن. كىتاپ وسى اتى-جونىممەن شىقتى. «قاھارلى كۇندەر» رومانىمنىڭ جۋرنالدىق نۇسقاسىندا دا نىسپىم – «تاحاۋي احتان». سول كەزدە ءبىر جاقسى ءۇردىس باستالىپ، اقىن حاميت – حاميت ەرعالي، جازۋشى سافۋان – سافۋان شايمەردەن بولىپ شىققان-دى. كەيىن وسى اتى-ءجون قولدانىسىمىز ورتالىق كوميتەتتە ءسوز بولىپ، «وۆ»-ىمىزعا قايتا كوشۋگە تۋرا كەلدى...

مەن «وۆ»-تى الىپ تاستاۋعا قارسى ەمەسپىن. قازىر باسپاگەرلەر، جۋرناليستەر فاميليامدى جازعاندا كەيدە ونى قوسادى، كەيدە الىپ تاستايدى. ال ءوزىم جازعان دۇنيەمدە ارقاشان «تاحاۋي احتان» دەپ قول قويامىن.

-  قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى تۋرالى نە ايتاسىز؟

 - قازاق ءتىلىنىڭ ەرتەڭى باياندى بولۋعا ءتيىس. وكىمەتتىڭ، ادامداردىڭ تىلگە دەگەن رايى تۇزەلدى. رەسپۋبليكا كولەمىندە قازاق تىلىنەن ءتالىم-تاربيە بەرەتىن مىڭ-مىڭداعان اعارتۋ ورىندارى اشىلدى. وتپەلى كەزەڭدە ءبىرلى-جارىم بۇيرەكتەن سيراق شىعاراتىندار، اياقتى شالاتىندار تابىلۋى مۇمكىن. بىراق ءتىلىمىز بويىن مەڭدەگەن دەرتتەن تازا ايىقسا، ولاردى تاپتاپ كەتەدى. ارينە، قازاق ءتىلى قوعامدا اتقاراتىن ەلۋگە جۋىق قىزمەتىن داڭعىل جولعا قويا الماي وتىرعانى راس. ەلارالىق كەلىسىمدەردىڭ، پارلامەنتتىڭ ءىس-جۇمىسى ءالى دە ورىس تىلىندە جۇرەدى. ءتىپتى بۇۇ مىنبەرىنەن انا تىلىمىزدە، قازاق تىلىندە ءبىر اۋىز ءسوز سويلەنگەن جوق... مۇنىڭ ءبارى الدىمىزدا داڭعايىر مىندەتتەردىڭ تۇرعانىن كورسەتسە كەرەك.

 - اۋدارماعا جانىڭىز اۋىرا ما؟

- جامان بولسا، ارينە، اۋىرادى. قازىر اۋدارمانىڭ دارەجەسى كوتەرىلدى. ءبىر كەزدە «سىرەستىرمە اۋدارما» دەگەن بولاتىن. اسىرەسە باياعىدا لەنين، ءستاليندى اۋدارعاندا سىرەستىرىپ قوياتىن. 1948 جىلى باسپادا رەداكتور بولىپ وتىرعان جازۋشى عالىم احمەتوۆ اعامىزعا تانىس جىگىت: «لەنين اۋدارماسىنداعى مىنا ءبىر ءسوز تۇسىنىكسىزدەۋ ەكەن» دەپ سۇراعاندا، ول كىسى «تۇسىنىكسىز بولسا، دۇرىس بولعانى، تيمە» دەگەنى ەسىمدە. قازىر اۋدارما – سىرەسپە ەمەس، تۇزەلگەن. اۋدارۋشىلار ءتىلىمىزدىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ ءجۇر.

 - «جازۋشىنىڭ ساۋاتتىلىعى» دەگەنگە قالاي قارايسىز؟ اتىن ايتپاي-اق قويايىن، فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە بىزگە ءدارىس بەرگەن ءبىر ۇستازىمىز «قولى تالعان جەرگە عانا ءۇتىر، نۇكتە قوياتىن جازۋشىلار بار. جاستاۋ كۇنىمدە سولاردىڭ جازعانىن مامان رەتىندە ءبىراز تۇزەتكەنىم بار» دەگەن ەدى...

 - ءاي، سەن وسى اناۋ ءابدىجامىل تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ (راحاتتانىپ كۇلىپ الدى). مەن بىلسەم، وسى ابەكەڭ ءالى كۇنگە «كەلۋ»، «بارۋ» دەگەندى – «كەلىۋ»، «بارىۋ» دەپ جازادى... قالجىڭ عوي، اينالايىن! جازۋدىڭ دا ءار ءتۇرلى زاڭدىلىعى بار. فونەتيكالىق زاڭدىلىق، مورفولوگيالىق زاڭدىلىق دەگەندەي. ءبىر ەلدەردە قالاي ەستىسە – سولاي جازادى. بۇل جاعىنان قازاق ءتىلىن دە رەتتەيتىن ۋاقىت كەلىپ قالدى. وسى مۇقاڭ مەن سابەڭنىڭ قاراگوز، بوتاگوزدەرىندەگى قوسىمشا – بىرەسە «كوز»، بىرەسە «گوز» بولىپ ءجۇر ەمەس پە؟

ارينە، قالامگەر ساۋاتتى بولۋى كەرەك. قازىر باياعى توڭكەرىس زامانى ەمەس، قولعا قالام-قاعازدى ەندى الىپ جاتقان ادام جوق. سوندىقتان اقىن-جازۋشىلارىمىز الەمنەن، كورشى ورىستان، باسقا دا جەر-جەردەن جاقسى نارسەنى الۋ كەرەك، جامان نارسەدەن قاشىق بولۋى كەرەك.

 - ەلتانۋ نەدەن باستالادى؟

- ەلتانۋ ءتىل بىلۋدەن باستالادى. ەل الدىمەن ءتىلىڭنىڭ قۇدىرەتىن ۇعىنۋىڭ قاجەت. ءتىل انا سۇتىمەن دارىماسا، ونى مەڭگەرۋ قيىن. كەيدە ىنتامەن، ىجداھاتتىلىقپەن ءتىلدى يگەرۋگە دە بولادى. مىسالى، اعىلشىننىڭ ايگىلى جازۋشىسى دجوزەف كونراد ء(تۇبى پولياك) 20 جاسىنا دەيىن اعىلشىن ءتىلىن بىلمەگەن جان ەكەن. الايدا جيىرماعا كەلگەندە اعىلشىنداردىڭ ورتاسىنا تەڭىزشى بولىپ، سول ۇلتقا ءسىڭىپ كەتەدى. اقىرىندا اعىلشىننىڭ دارداي جازۋشىسى بولدى. ءتىل ۇيرەنۋدىڭ ەرتە-كەشى جوق. سوندىقتان بەلگىلى جاعدايلارعا بايلانىستى انا تىلىمەن سۋسىنداماعاندار وسى كەمشىلىگىن جويۋ ءۇشىن ءتىل ۇيرەنۋى كەرەك. سودان كەيىن قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن، ءداستۇرىن قۇنتتاۋ قاجەت. ول ءۇشىن قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىن وقۋ كەرەك. ايتالىق، م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىمەن» انا تىلىندە تانىسقانى ءجون. ول رومان قازاقتى دۇنيەگە تانىتتى، ءتىپتى قازاقتى وزىنە تانىتتى. تاۋبە دەپ قويايىق، قازاق ۇلتتىعىن، ەلدىگىن، ءداستۇرىن كەڭىنەن ارقاۋ ەتكەن كوركەم شىعارمالارىمىز از ەمەس. بۇعان پوەزيا، دراماتۋرگيا تۋىندىلارىن قوسىڭىز. قازاقتىڭ تاريحىن، شەجىرەسىن ءبىلۋ دە – ەلتانۋ ءۇشىن بىردەن-ءبىر قاجەت نارسە. وبالى نە كەرەك، تاريحىمىز ءالى جازىلعان جوق. ال، ەل اراسىنداعى شەجىرەنى جيناقتاپ، ءار ءوڭىر بىلگىرىنىڭ جازىپ قالدىرعاندارىنىڭ باسىن قوسىپ جۇيەلەپ، عىلىمنان الشاق ەمەس دۇنيە جاساپ شىعارعانىمىز ءجون. اتا تاريحىمىزعا ۇڭىلگەندە، «قارعا تامىرلى قازاق» ەكەنىمىز قاپەردەن شىقپاۋى ءتيىس. گەنەالوگيانى بىلگەنىمىزگە ماقتانۋىمىز كەرەك. تۇرك حالىقتارىنىڭ ىشىندە ساناۋلىلارى عانا قايدان شىققانىن جىلىكتەپ تاراتاتىن بولسا، سولاردىڭ بىردەن-ءبىرى – قازاق ۇلتى.

 - قازاق جانە ءدىن. وسى تۋرالى وي وربىتسەڭىز.

- قازاقتا تاڭىرگە سيىنعان كەزدىڭ جۇرناعى ءالى بار. مۇسىلمان ءدىنى شاماندىقتىڭ ءتۇرلى عۇرىپتارىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. بۇل جاعىنان قاراعاندا يسلام عىلىمعا جاقىن. كەيبىرەۋلەر «قازاق – تازا مۇسىلمان ەمەس، تاڭىرلىك ءدىندى جەتىلدىرىپ، ونىڭ ىنتاسىن سوعان اۋدارايىق» دەپ جۇرسە، ولار مىقتاپ قاتەلەسەدى. شاماندىق، تاڭىرگە سىيىنۋ – قازاق وي-ساناسىنىڭ بالاڭ داۋىرىنە قاجەت ەدى. ەندى ونى دارىپتەۋ، سوعان تارتۋ ويلى ادامنىڭ ءىسى ەمەس.

ءبىز – مۇسىلمانبىز. وسىعان وكىمەتىمىز دە، حالقىمىز دا كوڭىل قويۋى كەرەك. ءدىنسىز ەل مەملەكەت بولمايدى. سوندىقتان ءدىندارلارىمىزدىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋىمىز قاجەت. قۇراندى، ونىڭ سۇرە-اياتتارىن تۇسىندىرەتىن ەڭبەكتەردى، حاديستەردى قازاقشا مول-مولدان كىتاپ ەتىپ باستىرۋىمىز كەرەك. شىعىستىڭ ساياساتتان ادا مۇسىلماندىق ءداستۇرى بويىمىزعا سىڭىرگەنىمىز ءجون. يسلام – عىلىمدى وتە قاسيەت تۇتاتىن ءدىن. ء«ۇش مەزگىل قازا قىلعان نامازىڭدى ءۇش ساعات عىلىممەن اينالىسساڭ وتەيسىڭ» دەيدى ول. ءدىن شىعىستىڭ قايتا ورلەۋىنە سەبەپشى بولعانىن ۇمىتپايىق. مەنىڭشە، قازاق ىشىندە ءدىننىڭ سىرتقى قاعيداسىن عانا قاتىپ ۇستاپ، جالاڭ ۋاعىز ايتاتىن، قۇراننىڭ ماعىناسىن، ءمانىن جەتە تۇسىنبەيتىن، جۇرەكپەن سەزىنبەيتىن دۇمشە مولدالار از بولماي تۇر...

تاعى ءبىر قاپەردە ۇستايتىن نارسە: سەنگەن ءدىنىڭدى ۇلىقتاۋ ءۇشىن باسقا ءدىندى كەمسىتۋ، سىرتتاي ءاجۋالاۋ، الالاۋ دۇرىس ەمەس. وسى رەتتە قازاق ءدىندارلارى ايگىلى لەۆ تولستويدىڭ ءاليحان بوكەيحان انا تىلىمىزگە اۋدارعان «سۋرات كوفەحاناسى» اتتى اڭگىمەسىن وقۋى كەرەك-اق.

 - بۇگىنگى تاريحي شىعارمالار تۋرالى پىكىرىڭىز.

- قازىر بىزدە ءبىرشاما تابيعي ەڭبەكتەر جازىلىپ جاتىر. بىراق كوبىسى شالالاۋ، عىلىميلىعى ازداۋ ەكەنى راس. باياعىدا «تاريحي رومان» دەپ ايدارلاعان ءبىر جازۋشىنىڭ كىتابى تۋرالى «تاريح دەيىن دەسەڭ، دەرەكتەردەن گورى لاقابى باسىم; ال كوركەم شىعارما دەيىن دەسەڭ، كوركەمدىگى جوق» دەپ سىن ايتىپ ەدىم. سونداي ارەدىك ەڭبەكتەردەن قۇرالاقان ەمەسپىز. مەنىڭشە، بۇلار تاريحي تۇلعانىڭ اتىن حالىققا تانىستىرعاننان باسقا ەشتەڭە بەرمەيدى. سوندىقتان ولاردىڭ كەزەڭدىك قانا ءومىرى بار. بىراق بۇلار ويلى، عۇمىرلى دۇنيەلەرگە بەلگىلى دارەجەدە نەگىز بولادى. ياعني، سوڭعىلارى الدىڭعىلاردى تەرىستەۋ ءۇشىن، نەمەسە تولىقتىرۋ ءۇشىن جازىلاتىنى اقيقات.

مەن دە تاريحي تاقىرىپتا شىعارما جازعان اداممىن. «انت» ارقىلى حالىقتىڭ تاعدىرىن، ۇلتتىق سانا-سەزىمىن شامام كەلگەنشە وياتۋدى ويلادىم. بۇل تاقىرىپ قازىر دە كوكەيكەستى. يدەياسى – ۇلتتىق بىرلىككە شاقىرۋ بولاتىن. ونىڭ يدەيالىق قازىعى – «و، حاندارىم، قاقتىعىستارىڭ بارا جاتىر قاتايىپ. مامىلەگە كەلۋىڭ قيىنداپ جۇرمەسىن. ءبىر-بىرىڭە قوتىر تۋشاڭدى قيىسپاعان اعايىن، ىرعىن داۋلەتىڭ جاۋدا قالدى. «جانىڭ شىقسا دا جاقىنىڭا قيما، جيعان-تەرگەنىڭ جاتقا بۇيىرسىن» دەپ قۇداي-تاعالا قارعاپ پا ەدى قازاقتى؟!» - دەگەن تولە ءبيدىڭ ءسوزى. قازىر وسىنى كوركەم بەينەنىڭ اۋزىنا سالىپ ەمەس، اشىق-اق ايتۋعا بولادى، بىراق وتارشىلىقتىڭ اۋىر زاردابى ءالى جويىلعان جوق. سوندىقتان ۇلتتى بىرلىككە، ويانۋعا شاقىرۋ ماسەلەسى ءالى دە دىلگىر. مەن كەزىندە شىعارمامدى مىڭ ادام تۇسىنسە دەپ ارمانداپ ەدىم. ەندىگى جەردە تاريحي شىندىقتى ميلليوندار ءتۇسىنسىن دەپ ەڭبەك جازعانىمىز ابزال.

 -  ۇلت ءپالساپاسى مەن پسيحولوگيا عىلىمى حاقىندا نە دەيسىز؟

- قازاقستاندا، وكىنىشكە قاراي، ۇلتىمىزدىڭ ءپالسافاسىن، پسيحولوگياسىن زەرتتەيتىن مەكتەپ جوق. قازىر «مەنتاليتەت» دەيتىن ءسوز شىعىپ ءجۇر. وعان ۇلتتىڭ پسيحولوگياسى، ءپالسافاسى، سالت-ءداستۇرى كىرەدى. ۇلتتىڭ تابيعاتىن زەرتتەۋ – ابىرويلى ءىس. قازاق – ەشكىمگە ۇقسامايتىن حالىق. تۇرك حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاققا مىنەزى ۇقسايتىن جۇرت تەك قىرعىز عانا. مىنەز-قۇلىقتى، قانمەن سىڭگەن ءداستۇردى زەرتتەۋ وسى ۋاقىتقا دەيىن قولعا الىنباي كەلدى. بىراق ونى تەرەڭ زەرتتەۋ كەرەك.

 - بىرەۋلەر باتىسقا قاراپ الاڭدايدى. قوعامىمىزدى نە ۇيىتۋى كەرەك؟

 - ءبىز – بوداندىقتان بوسانعان ەلمىز. باتىس جۇرتى كوپ نارسەنى بىلمەيدى. قازاقستاندا «ازاماتتىق قوعام ورناتايىق» دەگەندەردىڭ پىكىرى ءوز-وزىنە كەلمەگەن قازاق ۇلتىنا زياندى. رەسپۋبليكادا قازاق ۇلتىنىڭ پريوريتەتى بولۋ كەرەك. بۇل دەموكراتياعا قايشى كەلمەيدى. قازاق ۇلتىنا ەسىن جيۋعا پۇرسات بەرۋ قاجەت. قازاق جەرىنە كەلگەن جات-جۇرتتىقتار ءمۇساپىر بولماي شىقتى، شامالارى كەلگەنشە ءبىزدى جان-جاقتى تونادى. توبەمىزگە شىعىپ الدى.

اقىن ولجاس ورىس مەملەكەتىمەن كونفەدەراتسياعا بىرىگەيىك دەپ ءجۇر. كونفەدەراتسيا دەگەن ءبىر مەملەكەت بولۋ دەگەن ءسوز. ءوزى قازاقتى اقىماق كورە مە، شۆەيتساريا كونفەدەراتسياسى دەگەندى العا تارتا بەرەدى. بىراق شۆەيتساريا ءبىر-اق مەملەكەت قوي. ولاردىڭ مۇمكىن اۆتونوميالىق قۇرىلىمدارى بار شىعار، ايتسە دە، ولار بولەك-بولەك كۇي كەشىپ جاتقان جوق. ولجاستىڭ نە ويلاعانى بارىن بىلمەدىك؟ كەشە كومپارتيا «كازاحسكي ناتسيوناليزم» دەپ ايداي الەمگە جاريا ەتىپ ەدى، ال ولجاس «كازاحسكي شوۆينيزم» دەگەندى شىعارعان. انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىمادىم ەكەن دەپ، نەنى بولسىن سونى ايتا بەرۋگە بولمايدى عوي. «كازاحسكي شوۆينيزم» سەكىلدى سوزدەرىمەن ولجاس ۇلتتاردى بىرلىككە شاقىرمايدى، ۇرىسقا، ارازدىققا شاقىرادى. ورىستارعا «انە، سەنىڭ قۇقىڭ اياققا تاپتالدى» دەگەن سياقتى استار جاتىر ونىڭ سوزىندە. ارينە، بىزدەگى ءتۇبى رەسەيدەن شىققاندار ولجاستىڭ ايتىپ جۇرگەن كونفەدەراتسياسىنا اسا ىقىلاستى. مەنى ءبىر نارسە قاتتى مازالايدى: ول – ءوز ۇلتتاسىمىزدىڭ قازاقتى وزگەنىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەرۋگە ارەكەت جاساۋى. ءالى دە ول پوەزياسىن وقيتىنداردىڭ اياسىن تار كوردى مە ەكەن؟ ءسوز جوق، ولەڭ اۋدارماسى – وتە قيىن ماسەلە. پوەزيا ءوز تىلىندە عانا سويلەيدى. بىراق ولجاستىڭ پوەزياسى ولمەسىن دەپ قازاق ورىس بولۋى كەرەك پە؟! ولجاستىڭ ورىسشا ولەڭىنە قۇربان بولامىز با ءبىز؟! بىزدە ۇلتسىزدانعاندار شاشەتەكتەن. بالكىم ولاردىڭ ءبىراز بولىگى ولجاسپەن پىكىرلەس شىعار. الايدا وسى ازاماتتار رايىنان قايتۋى قاجەت. ءتىلدى ۇيرەنۋ كەرەك. قالاداعى تاعدىردىڭ تالكەگىمەن ورىسشا ءتىلى شىققان جاستاردىڭ ءوز بالالارىن قازاق بالاباقشاسى مەن مەكتەبىنە بەرىپ جاتقاندىعى مەنىڭ كوڭىلىمە «جاعداي تۇزەلىپ كەلەدى» دەگەن سەنىم ۇيالاتادى.

 - اعا، ءبىر قىزىق سۇراق قويعىم كەلىپ تۇر. وسى ايگىلى توڭكەرىس بولماعاندا، ءبىز تاريحتىڭ قاي جەرىنەن تابىلار ەدىك؟

 - قازان توڭكەرىسى بولماعاندا، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى كەڭ ەتەك جايىپ، ءبىز بىردەن ازاتتىق الماعانىمىزبەن، 20-30 جىلدىڭ ىشىندە شىڭدالىپ ءوسىپ، اياق-قولىن باۋىرىمىزدى جيناپ، وركەنيەتكە باعىتتالعان ەل بولىپ قالار ەدىك. ۇلتى دەسە جانىن بەرۋگە دايار الاش وردا زيالىلارى، ولاردىڭ سوڭىنان ورگەن سماعۇل سىندى ەرجۇرەك جاستار بار جيعان ءبىلىمىن، تاجىريبەسىن ەلدىككە جەتۋ جولىندا پايدالانار ەدى. ول كەزدەگى وقىعاندار شەتىنەن ءبىلىمپازدار عوي. ءاليحان، احمەت، مۇستافا، مىرجاقىپ، مۇحامەدجان، جاقىپ... – قايتالانباس تۇلعالار، ءبىرتۋارلار ەدى. توڭكەرىستەن كەيىن بيلىككە قولى جەتكەندەر وسىلاردىڭ ءبارىن قىردى. ۇلتىمىزدىڭ جارىمىنان كوبىن وتاپ تاستادى. قازان توڭكەرىسى جۇزەگە اسپاعاندا، ارينە، رەسەي يمپەرياسى بىرازعا دەيىن، ساقتالار ەدى. الايدا ۇزاماي ول وماقاساتىن ەدى.

توڭكەرىستەن سوڭ ورناعان وكىمەتتىڭ ءبىر عانا دۇرىس ىستەگەنى – قۋىرشاق رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسىنداعى شەكارانى بەلگىلەپ بەرگەنى، كازاچەستۆونى تالقانداعانى بولدى. راس، ءبىزدىڭ كوپ جەرىمىز رەسەي قولىندا قالدى. بىراق ءبىراز جەردەن ايىرىلساق تا، كەزىندە شەكارا بەلگىلەنبەگەندە، كەشە وداق ىدىراعان شاقتا جەر داۋى بولىپ، ارتى سوعىسقا ۇلاسار ەدى.

ۋكراينا پرەزيدەنتى ل.كراۆچۋكتىڭ: «گدە ناچيناەتسيا روسسيا، تام كونچاەتسيا رۋسسكي دەموكرات» دەپ ايتقان ۇتقىر ءسوزى بار. شىندىعىندا ورىستىڭ ءوزىن دەموكراتپىن دەپ ەسەپتەپ جۇرگەندەرىنىڭ كوبى – يمپەريالىق ويدىڭ جەتەگىندەگىلەر. سوندىقتان رەسەيدە وزىق، ازات پىكىردىڭ ادامى سانالعان سولجەنيتسىننىڭ ايتقاندارى جيرينوۆسكيدىڭ پايىمىمەن توقايلاسىپ جاتسا، تاڭدانۋعا بولمايدى.

 - تاحاۋي اعا، مەنىڭ نەگىزگى قىزمەتىم - عىلىم اكادەمياسىندا، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا. سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ مۇراسىن زەرتتەپ ءجۇرمىن. ىلگەرىدە ۇلكەندەردەن سماعۇل تۋرالى ەستىگەن جوقسىز با؟

 - ەستىگەندە قانداي؟! مەن سماعۇل تۋرالى عابيدەن مۇستافيننەن ەستىدىم. عاباڭ تۋراشىل، تازا ادام ەدى عوي. جاس كۇنىندە وقيمىن، جەتىلەمىن دەپ، استانا قىزىلورداعا بارسا كەرەك. ءبىلىمى قايبىر كەرەمەت دەيسىڭ. ءارى قاراي سول كىسىنىڭ ءوز ايتقانىن جەتكىزەيىن. «انا جەرگە بارامىن، مىنا جەرگە بارامىن – ەشكىم وقۋعا الا قويمايدى. «ويباي، بايلاردىڭ بالالارى عانا وقىپ جاتىر» دەگەن بايبالامدى قۇلاعىمىز ەستىپ قالادى. نە دە بولسا ناركومپروسقا ء(بىلىم سالاسىنىڭ باسشىلىعى) بارايىن دەپ شەشتىم. باردىم. باسشىنىڭ ءوزى قابىلدادى. «مەن كەدەيدىڭ بالاسىمىن. وقىعىم كەلەدى. بولشەۆيكتەر كەدەيدىڭ ءسوزىن سويلەۋ كەرەك، بىزگە جاعداي جاساۋ كەرەك. ال، جاعداي مۇلدە باسقاشا. وقۋعا قابىلدانىپ جاتقاندار – بىرىڭعاي بايلاردىڭ بالالارى كورىنەدى. ادىلدىك ىزدەپ كەلدىم» دەدىم. سوندا مەن مينيستر س.سادۋاقاسۇلىنىڭ كىم ەكەنىن دە جاقسى بىلمەيمىن. سماعۇل جاقتىرماعان قاباق تانىتىپ: «كەدەيدىڭ بالاسى قازاقتى جارىلقاپ جۇرگەنىن كورگەنىم جوق» دەدى».

سويتكەن سماعۇل عابيدەننىڭ وقۋعا تۇسۋىنە كومەكتەسىپتى. وسىنى بايانداعان عاباڭنىڭ: «سوندا سماعۇل مەنەن ەكى-اق جاس ۇلكەن ەكەن عوي. ءوزى سونشا داۋلەتتى ورتادان دا شىقپاپتى. بىراق ءبىز جالاڭ ۇرانعا سەنىپ جۇرگەندە، جاپ-جاس بولىپ ءار نارسەگە بايىپتى قاراعانىن اڭعارماپپىز-اۋ. ونىڭ ازاماتتىعىن ۇمىتام با؟!» دەگەنى ەسىمدە».

بۇگىنگى باسپاسوزدەن سماعۇلدىڭ ادەبيەت تۋرالى ويلارىن، «كۇمىس قوڭىراۋ» پوۆەسىن وقىدىم. ءوز زامانىندا وزىق تۋعان ازامات ەكەنى ايقىن كورىنەدى. ويلارى، تۇجىرىمدارى سالماقتى. جازۋشى رەتىندە دە ورنى بار. قايراتكەرلىگىنىڭ ءجونى باسقا. قازىر بىزگە سونداي ۇلت تاعدىرىنا جاۋاپتى، رۋحاني ماسەلەلەردى تەرەڭ بىلەتىن، سوزگە تۇرا الاتىن تۇلعالار كەرەك.

 - ەل بولاشاعى تۋرالى نە ويلايسىز؟

 - كەشىكپەي ەلىمىز ەڭسەسىن كوتەرەدى دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ بايلىعىمىز ۇشان-تەڭىز. اقتوبەدە – حروم، نيكەل، شىعىس قازاقستاندا – ءتۇستى مەتالل، قاراعاندىدا – كومىر، اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋدا – مۇناي، جامبىلدا – فوسفور... بىزدە نە جوق دەسەڭىزشى؟ جەرىمىزدىڭ استى دا، ءۇستى دە باي. استىعىمىزدىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ قازىرگى كەمشىلىگىمىز – وسىلاردى ۇقساتا الماي جۇرگەنىمىز. اناۋ كۋۆەيت دەگەن ەل مۇنايىن شيكىزات تۇرىندە ساتىپ-اق ءشول-شولەيت جەرىندە جۇماق ءومىر ورناتىپ وتىر. ءبىز دە كوش سوڭىنان قالماسپىز دەپ ويلايمىن. بولاشاقتا ەل بيلەۋگە كاسىبي ءبىلىمى جوعارى، بىلىكتى جاستار كەلەتىن سىڭايلى. حالقىمىزدىڭ سانى ءوسىپ كەلەدى. بۇل – ۇلكەن بايلىق. قۇداي حالقىمىزعا تاۋفيق بەرسىن!..

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

 سۇحباتتاسقان – ديحان قامزابەكۇلى

23.10.1993 جىل

Abai.kz