Әкем мені киноға түсірмей қойды
Өткір Қожаны, әкесінің маза­сын кетірген қайсар Қожаның са­ғын өмір сындырды. От пен шоқ­тан жаралған баланың беті неден қайтты? Бұл сұраққа жауап бере алмаймын. Қожаны сомдағаннан кейін, мені киноға жиі шақыра­тын болды. Бірақ әкем менің әре­кетімді қаламады. Өйткені Қо­жаға түсіп жүргенімде, оқудан қалып қойдым да, екінші жылы қайта жалғастыруға тура келді. Одан бөлек 12 жасымда Сұлтанға еріп, темекіге әуестеніп алғаным­ды, одан дәрігердің көмегімен, әкемнің айғайымен әзер дегенде арылғанымды әлі ұмытпаймын.
Қожадан кейін көп ұзамай «Атамекен» фильміне шақырыл­дым. Бұл жолы әкем тіпті ашық кетті. Түбегейлі қарсы болды. Әкемнің қарсылығын түсінбеген Шәкен Айманов: «Коммунист Се­гізбаев ұлын киноға түсіруге рұхсат бермей жатыр» деп әкемнің атына шағым жасады. Әкемді ОК бюроға шақырды. «Әр киноға түс­кен сайын ол екінші жылға қалып отыра ма?» деп әкем қасарысып, көнбей қойды. Мүмкін, менен жақ­сы актер шығатын ба еді?
1969 жылы Шәкен аға маған байқаудан тыс ВГИК-тің режис­серлік факультетіне жолдама бер­ді. Бірақ Абдолла аға: «Сен әлі жас­сың, саған өмірді көруің ке­рек» деп жібермей қойды.
Әкем қайтыс болған соң, үл­кен апайым мені Өскеменге алып кетті. Өскемендегі педагогикалық институттың филология факуль­те­тіне оқуға түстім. Ғылыммен ай­налыстым. Кино саласынан бәрібір айналып кете алмадым. 27 жасымда Мәскеуге ВГИК-ке оқу­ға құжат тапсыруыма тура келді. Бір орынға елу екі адам екен. Екін­ші болып қабылдандым. Кино­драматургия саласы бойын­ша білім алып шықтым. Сце­на­рий­лерімнің негізінде төрт фильм түсірілді. Режиссердің осалдығы ма, фильмдер онша мықты бола қойған жоқ. Менің кинодан ерте­рек қол үзіп кетуіме сол сцена­рилер себеп болды. Себебі Қазақ­фильмде бір емес, 4 кинотуындым жатты. Бір күні қолымды бірақ сілтеп, бәрін үйге алып келіп, сан­дықтың түбіне тастадым. Ар­тымнан іздеп, «неге өйттің?» де­ген де жан болмады. Сөйтіп, ҚазМУ-дың журналистика фа­куль­те­тінен бір-ақ шықтым. Соң­ғы 3 жыл университет қабырға­сында өтті.
Менің өмірімде сырт көз қол­дан қиюластырған деп қабыл­дай­тын сәйкестіктер көп. Өмір жолы кинодағы Қожаның тұлғасынан алыстатып алып кетпеді. Тіпті Қожаның анасын сомдаған ак­три­са Бикен Римова мен өз анам Кеңсай зиратында қатар жатыр. Басына барғанда екеуіне бірдей тәу етемін. «Жазушы болсам» де­ген Қожаның арманын Нұрлан жүзеге асырды.
Жақында өмір соқпағы мені тағы да өнер ордасына жетелеп ал­ып келді. Қазір Темірбек Жүр­генов атындағы өнер академия­сында киносценарий сабағы бо­йын­ша дәріс беремін. Мұндай мүмкіндікті сыйлаған тағдырыма ризамын. Кино әлемінде мен жүзеге асыра алмаған идеяларды шәкірттерім жүзеге асырса екен деймін.

«Періште» - жетім баланың тағдыры
1997 жылы мен «Періште» де­ген повесть жаздым. Шығарма жетім баланың тағдырынан сыр шертеді. 14 жасынан қызымды жалғыз тәрбиеледім. Жаман әке бол­ма­дым. Ұл-қызымның мен дегенде шы­ғарда жаны басқа. Бір күні қы­зым қасына бір кішкентай қызды алып келді. Ол қыздың ешқандай жоқтаушысы жоқ екен. Сол күннен бастап, кішкентай қыз менің қызыммен бірге апалы-сіңлілердей тұра бастады. Ол қыз­дың тағы бір әпкесі бар екен. Әп­кесімен жетім бұрышта жолығып қалып, оны да үйге алып келдік. Әпкесінің қолында кішкентай ұл бар екен. Сөйтіп, олар біздің қо­лымызда сегіз жылдай тұрды. Жо­ға­ры білім алды. Қазір барлығы­ның тұрмыстары жақсы. Жеке өздерінің бизнестері де бар. Әлгі кішкентай бала тоғызыншы сы­ныпта оқиды. Сол баланың тағ­дыры менің көңілімді аударып, «Періш­те» атты повестің тууына әкеліп соқтырды.
Фильмнің ре­жиссері - Рым­бек Әльпиев. Бас­ты кейіпкеріміз сегіз жаста.
Періште кейін жеке жинақ бо­лып басылып шықты. Көрер­мен қауым бұл кітапты «қазақтың бест­лері» деп қабылдады. Бұл фильмімді өзімнің өнердегі ұстаз­дарым Абдолла Қарсақбаев пен Бердібек Соқпақбаевқа, Нұрғиса Тілендиевке, Михаил Аранышев­ке арнағым келіп отыр. Оны өзім­нің борышым, парызым деп са­наймын. Бір қызығы, фильмнің операторы Михаил Аранышевтің ұлы Федор Аранышев. Бұл да «Қожа» феноменінің жаңғырығы.
Мен сомдаған Қожа ХХ ға­сырдың перзенті болса, бұл бала ХХI ғасырдың перзенті болады де­ген ойым бар. Сол баяғы кіш­кентай патриоттар, адал да, пәк періште сәбилер суреттеледі. Бі­рақ аңғал емес, уақыт ағымына бейімделген жаңа заманның бала­сы. Періште кейін жеке жинақ болып жарық көрді.
Біз ХХI ғасырдың баласын аң­қау, адал Қожамен алдандыра ал­маймыз. Кей сәттері біз Қожаның бейнесін пір тұтып өсіп келе жат­қан балалардың соңғы толқынын тәрбиелеп жатырмыз ба деп қау­іп­тенемін. Енді оншақты жылдан кейін өмірге келген сәби Қожаны қабылдай алмайды, оған «ХХ ға­сырдың жәдігері» деп қарайды. Сондықтан жаңа өмірге бейімдел­ген, бірақ бойынан қазақтың ұлттық рухы есіп тұрған жаңа Қожалар керек. Мен «Періштем» арқылы соларға жол ашып бердім бе деп үміттенемін.

«Менің атым - Қожа» фильмі­нің кейіпкерлеріне ескерткіш ке­рек
Маған берген көрерменнің өз бағасы бар. Соған разымын. Үкі­мет­тің ресми бағасы алпысты алқымдап қалғанымда жетті. Кейде тәңірімнің маған деген несібесі де, жақсылығы да жеті қырдың астында мені таба алмай, маңырап жүрген ақсақ қой тәрізді ме деп қаламын. Әйтеуір үміт үз­діріп, түңілдіріп, ақсаңдап болса да иесін табады, көздеген меже­сі­нен жаңылмайды. Менің пәтерге үміт үздіріп, сарылып барып қо­лым жеткені сияқты.
Жас әнші Бейбіт Қорғанмен көрші тұрамын. Жақында туған күніне шақырды. Барсам, қазіргі өнер саңлақтарының бәрі сонда. Мен есіктен кіріп келген сәтте жастар о, Қожа келді, Қара Көже келді деп қарсы алды. Бұзық Қожаның алпысты еңсеріп қалған ақ шашты қарияға айналып келе жатқаны ешкімнің қиялына да кіріп-шыққан жоқ. Соған қарап отырып, мен сомдаған кейіпкер 50-60-ты еңсеріп қалған менің құрдастарыма бала күнін сағын­дыруға мәжбүрлейтін бірден-бір құдірет пе деймін. Қожа әрбір азаматтың бала бейнесі, сағыныш бейнесі.
Айтпақшы, Астанадан балалар паркін ашу туралы ұсыныс түс­кенде, қала әкімі Иманғали Тас­ма­ғамбетов парктің ішінде «Менің атым - Қожаның» кейіп­кер­леріне ескерткіш орнату ке­рек» деген мәселе көтеріпті. Тіпті сызбасы да дайындалып қойған көрінеді. Мұны маған Астана әкімдігінде жүрген жігіттердің бірі айтты. Мен Иманғали тәрізді қазақтың арда азаматының сөзі жерде қалмайды деп үміттенемін. Себебі Қожа әрбір азаматтың бала бейнесі, 40-50-ді еңсеріп қалған әрбір қазақ азаматының кірбіңсіз тәтті арманы, сағыны­шы. Оны неге ескерткішпен мү­сін­деп, көрерменінің көзайымына айналдырмасқа! Оған қазақтың әрбір азаматы селқос қарай ал­май­ды. Қожаның орнын алмас­тыратын бала - тұлға да әлі өмірге келген жоқ. Кейінгі толқынның өзіме деген ықыласы жүрекке әжім түспейтінін, менің мәңгілік Қожа бейнесінде қалатынымды ұқтырды.
Фильмді ойнаған артистерден кімдер қалды? Менің экрандық дауысымды әуездеген Фарида апам да кетіп қалды. Мен және Рая Мұхамедиярова. Рая да көп көрі­не бермейді. Талантты актри­са. «Қай­да кеттің?» деп іздеген біреу барына мен сенбеймін.
Фильмнің 40 жылдығы жа­қын­дап қалғанда қосалқы режис­сер Тұрар Дүйсебаев өзінің не­ме­ресіне айтып, дастарқан жа­сат­қызды. Еш­қандай хабарландырулар жасалмаса да, зал өте лық толы болды. Тілшілер де көп келді. Осылай мерейтой өткізді. Одан басқа ешкім де еске алған жоқ. Расында да, маған берген көрерменнің өз бағасы бар. Соған разымын. Үкіметтің ресми бағасы алпысты алқымдап қалғанымда жетті. Мәскеуге екі рет кетіп қалдым. 1996 жылы кет­кенімде, сол жақтан бір бөлмені жалға алып, сериалдар түсірумен айналыса бастадым. Жалақым да жақсы еді. Жап-жақсы тұрып ке­туіме де болар еді. Бірақ метрода азиялықтарды жиі тексеретін. Тоқтатып алып, тиісе бастайды. Осының бәрі менің көңілімді қалдырды. Оның үстіне, қайда бармасақ та, туған жерің бәрібір ыстық екен. Өзіне тартады да тұрады. Кейде өз бақытын ше­телден таппақ болып қыр асып кетіп бара жатқан қазақтарға «Кі­сі елінде ұлтан болғанша, өз елің­де сұлтан бол» дегенді ұқтыратын адам жоқ па деп ойлаймын.

Қазақ киносына қамқорлық қажет
Кино саласындағы тағы бір үлкен мәселе, ол - прокаттың жайы. Жап-жақсы, сапалы кино түсіргеніңізбен, оны еш жерде көрсетпейді. Оның себебі, бізде әлі күнге прокат мәселесі дұрыс қалыптаспаған. Қазіргі кинотеа­трлардың барлығы дерлік жеке­ше­лендіруге өтіп кеткен. Бұл проб­лемалардың түбі біздің демо­графияға келіп тірелетін сияқты. Бізде халық өте аз. Мәселен, бір фильмнің құны жарты миллионды құрайтын болса, оны біздің кино­театрларымызға, біздің билет­терімізге бөлер болсақ, одан пайда табудың орнына шығын­да­насыз. Ал Ресейде пайда табуға болады. Өйткені онда мемлекет­тің өзі кино саласының дамуына көңіл бөліп, қамқорлық танытып отыр. Ресейде 120 миллионға жу­ық халық тұрады. Олардың көрер­мендері киноны сатып алуға кө­мектеседі. Мәселен, «Ночной дозор» фильмін алайық. Бүгінде бір фильмнің өзі 20 миллионнан артық пайда түсіріп отыр. Ресей осы арқылы, Голливудтан кем кино түсірмейтінін дәлелдеді. Сон­дықтан бізде акционерлік қоғам құрғаннан ұтылмайтын сияқ­тымыз. Екінші жағынан, біз­де кино саласы мұндай бизнестік ортаға әлі де дайын емес сияқты көрінеді маған. Кинематография саласы тек өнерден ғана тұрмай­ды, ол өндіріспен қатар дамитын сала.

Жазып алған Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙ