اكەم مەنى كينوعا تۇسىرمەي قويدى
وتكىر قوجانى، اكەسىنىڭ مازا­سىن كەتىرگەن قايسار قوجانىڭ سا­عىن ءومىر سىندىردى. وت پەن شوق­تان جارالعان بالانىڭ بەتى نەدەن قايتتى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرە المايمىن. قوجانى سومداعاننان كەيىن، مەنى كينوعا ءجيى شاقىرا­تىن بولدى. بىراق اكەم مەنىڭ ارە­كەتىمدى قالامادى. ويتكەنى قو­جاعا ءتۇسىپ جۇرگەنىمدە، وقۋدان قالىپ قويدىم دا، ەكىنشى جىلى قايتا جالعاستىرۋعا تۋرا كەلدى. ودان بولەك 12 جاسىمدا سۇلتانعا ەرىپ، تەمەكىگە اۋەستەنىپ العانىم­دى، ودان دارىگەردىڭ كومەگىمەن، اكەمنىڭ ايعايىمەن ازەر دەگەندە ارىلعانىمدى ءالى ۇمىتپايمىن.
قوجادان كەيىن كوپ ۇزاماي «اتامەكەن» فيلمىنە شاقىرىل­دىم. بۇل جولى اكەم ءتىپتى اشىق كەتتى. تۇبەگەيلى قارسى بولدى. اكەمنىڭ قارسىلىعىن تۇسىنبەگەن شاكەن ايمانوۆ: «كوممۋنيست سە­گىزباەۆ ۇلىن كينوعا تۇسىرۋگە رۇحسات بەرمەي جاتىر» دەپ اكەمنىڭ اتىنا شاعىم جاسادى. اكەمدى وك بيۋروعا شاقىردى. «ءار كينوعا ءتۇس­كەن سايىن ول ەكىنشى جىلعا قالىپ وتىرا ما؟» دەپ اكەم قاسارىسىپ، كونبەي قويدى. مۇمكىن، مەنەن جاق­سى اكتەر شىعاتىن با ەدى؟
1969 جىلى شاكەن اعا ماعان بايقاۋدان تىس ۆگيك-ءتىڭ رەجيس­سەرلىك فاكۋلتەتىنە جولداما بەر­دى. بىراق ابدوللا اعا: «سەن ءالى جاس­سىڭ، ساعان ءومىردى كورۋىڭ كە­رەك» دەپ جىبەرمەي قويدى.
اكەم قايتىس بولعان سوڭ، ءۇل­كەن اپايىم مەنى وسكەمەنگە الىپ كەتتى. وسكەمەندەگى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ فيلولوگيا فاكۋل­تە­تىنە وقۋعا ءتۇستىم. عىلىممەن اي­نالىستىم. كينو سالاسىنان ءبارىبىر اينالىپ كەتە المادىم. 27 جاسىمدا ماسكەۋگە ۆگيك-كە وقۋ­عا قۇجات تاپسىرۋىما تۋرا كەلدى. ءبىر ورىنعا ەلۋ ەكى ادام ەكەن. ەكىن­شى بولىپ قابىلداندىم. كينو­دراماتۋرگيا سالاسى بويىن­شا ءبىلىم الىپ شىقتىم. ستسە­نا­ري­لەرىمنىڭ نەگىزىندە ءتورت فيلم ءتۇسىرىلدى. رەجيسسەردىڭ وسالدىعى ما، فيلمدەر ونشا مىقتى بولا قويعان جوق. مەنىڭ كينودان ەرتە­رەك قول ءۇزىپ كەتۋىمە سول ستسەنا­ريلەر سەبەپ بولدى. سەبەبى قازاق­فيلمدە ءبىر ەمەس، 4 كينوتۋىندىم جاتتى. ءبىر كۇنى قولىمدى بىراق سىلتەپ، ءبارىن ۇيگە الىپ كەلىپ، سان­دىقتىڭ تۇبىنە تاستادىم. ار­تىمنان ىزدەپ، «نەگە ءويتتىڭ؟» دە­گەن دە جان بولمادى. ءسويتىپ، قازمۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فا­كۋل­تە­تىنەن ءبىر-اق شىقتىم. سوڭ­عى 3 جىل ۋنيۆەرسيتەت قابىرعا­سىندا ءوتتى.
مەنىڭ ومىرىمدە سىرت كوز قول­دان قيۋلاستىرعان دەپ قابىل­داي­تىن سايكەستىكتەر كوپ. ءومىر جولى كينوداعى قوجانىڭ تۇلعاسىنان الىستاتىپ الىپ كەتپەدى. ءتىپتى قوجانىڭ اناسىن سومداعان اك­تري­سا بيكەن ريموۆا مەن ءوز انام كەڭساي زيراتىندا قاتار جاتىر. باسىنا بارعاندا ەكەۋىنە بىردەي ءتاۋ ەتەمىن. «جازۋشى بولسام» دە­گەن قوجانىڭ ارمانىن نۇرلان جۇزەگە اسىردى.
جاقىندا ءومىر سوقپاعى مەنى تاعى دا ونەر ورداسىنا جەتەلەپ ال­ىپ كەلدى. قازىر تەمىربەك ءجۇر­گەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەميا­سىندا كينوستسەناري ساباعى بو­يىن­شا ءدارىس بەرەمىن. مۇنداي مۇمكىندىكتى سىيلاعان تاعدىرىما ريزامىن. كينو الەمىندە مەن جۇزەگە اسىرا الماعان يدەيالاردى شاكىرتتەرىم جۇزەگە اسىرسا ەكەن دەيمىن.

«پەرىشتە» - جەتىم بالانىڭ تاعدىرى
1997 جىلى مەن «پەرىشتە» دە­گەن پوۆەست جازدىم. شىعارما جەتىم بالانىڭ تاعدىرىنان سىر شەرتەدى. 14 جاسىنان قىزىمدى جالعىز تاربيەلەدىم. جامان اكە بول­ما­دىم. ۇل-قىزىمنىڭ مەن دەگەندە شى­عاردا جانى باسقا. ءبىر كۇنى قى­زىم قاسىنا ءبىر كىشكەنتاي قىزدى الىپ كەلدى. ول قىزدىڭ ەشقانداي جوقتاۋشىسى جوق ەكەن. سول كۇننەن باستاپ، كىشكەنتاي قىز مەنىڭ قىزىممەن بىرگە اپالى-سىڭلىلەردەي تۇرا باستادى. ول قىز­دىڭ تاعى ءبىر اپكەسى بار ەكەن. ءاپ­كەسىمەن جەتىم بۇرىشتا جولىعىپ قالىپ، ونى دا ۇيگە الىپ كەلدىك. اپكەسىنىڭ قولىندا كىشكەنتاي ۇل بار ەكەن. ءسويتىپ، ولار ءبىزدىڭ قو­لىمىزدا سەگىز جىلداي تۇردى. جو­عا­رى ءبىلىم الدى. قازىر بارلىعى­نىڭ تۇرمىستارى جاقسى. جەكە وزدەرىنىڭ بيزنەستەرى دە بار. الگى كىشكەنتاي بالا توعىزىنشى سى­نىپتا وقيدى. سول بالانىڭ تاع­دىرى مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋدارىپ، «پەرىش­تە» اتتى پوۆەستىڭ تۋىنا اكەلىپ سوقتىردى.
ءفيلمنىڭ رە­جيسسەرى - رىم­بەك الپيەۆ. باس­تى كەيىپكەرىمىز سەگىز جاستا.
پەرىشتە كەيىن جەكە جيناق بو­لىپ باسىلىپ شىقتى. كورەر­مەن قاۋىم بۇل كىتاپتى «قازاقتىڭ بەست­لەرى» دەپ قابىلدادى. بۇل ءفيلمىمدى ءوزىمنىڭ ونەردەگى ۇستاز­دارىم ابدوللا قارساقباەۆ پەن بەردىبەك سوقپاقباەۆقا، نۇرعيسا تىلەنديەۆكە، ميحايل ارانىشەۆ­كە ارناعىم كەلىپ وتىر. ونى ءوزىم­نىڭ بورىشىم، پارىزىم دەپ سا­نايمىن. ءبىر قىزىعى، ءفيلمنىڭ وپەراتورى ميحايل ارانىشەۆتىڭ ۇلى فەدور ارانىشەۆ. بۇل دا «قوجا» فەنومەنىنىڭ جاڭعىرىعى.
مەن سومداعان قوجا حح عا­سىردىڭ پەرزەنتى بولسا، بۇل بالا ححI عاسىردىڭ پەرزەنتى بولادى دە­گەن ويىم بار. سول باياعى كىش­كەنتاي پاتريوتتار، ادال دا، پاك پەرىشتە سابيلەر سۋرەتتەلەدى. ءبى­راق اڭعال ەمەس، ۋاقىت اعىمىنا بەيىمدەلگەن جاڭا زاماننىڭ بالا­سى. پەرىشتە كەيىن جەكە جيناق بولىپ جارىق كوردى.
ءبىز ححI عاسىردىڭ بالاسىن اڭ­قاۋ، ادال قوجامەن الداندىرا ال­مايمىز. كەي ساتتەرى ءبىز قوجانىڭ بەينەسىن ءپىر تۇتىپ ءوسىپ كەلە جات­قان بالالاردىڭ سوڭعى تولقىنىن تاربيەلەپ جاتىرمىز با دەپ قاۋ­ىپ­تەنەمىن. ەندى ونشاقتى جىلدان كەيىن ومىرگە كەلگەن ءسابي قوجانى قابىلداي المايدى، وعان «حح عا­سىردىڭ جادىگەرى» دەپ قارايدى. سوندىقتان جاڭا ومىرگە بەيىمدەل­گەن، بىراق بويىنان قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحى ەسىپ تۇرعان جاڭا قوجالار كەرەك. مەن «پەرىشتەم» ارقىلى سولارعا جول اشىپ بەردىم بە دەپ ۇمىتتەنەمىن.

«مەنىڭ اتىم - قوجا» ءفيلمى­نىڭ كەيىپكەرلەرىنە ەسكەرتكىش كە­رەك
ماعان بەرگەن كورەرمەننىڭ ءوز باعاسى بار. سوعان رازىمىن. ۇكى­مەت­تىڭ رەسمي باعاسى الپىستى القىمداپ قالعانىمدا جەتتى. كەيدە ءتاڭىرىمنىڭ ماعان دەگەن نەسىبەسى دە، جاقسىلىعى دا جەتى قىردىڭ استىندا مەنى تابا الماي، ماڭىراپ جۇرگەن اقساق قوي ءتارىزدى مە دەپ قالامىن. ايتەۋىر ءۇمىت ءۇز­دىرىپ، ءتۇڭىلدىرىپ، اقساڭداپ بولسا دا يەسىن تابادى، كوزدەگەن مەجە­سى­نەن جاڭىلمايدى. مەنىڭ پاتەرگە ءۇمىت ءۇزدىرىپ، سارىلىپ بارىپ قو­لىم جەتكەنى سياقتى.
جاس ءانشى بەيبىت قورعانمەن كورشى تۇرامىن. جاقىندا تۋعان كۇنىنە شاقىردى. بارسام، قازىرگى ونەر ساڭلاقتارىنىڭ ءبارى سوندا. مەن ەسىكتەن كىرىپ كەلگەن ساتتە جاستار و، قوجا كەلدى، قارا كوجە كەلدى دەپ قارسى الدى. بۇزىق قوجانىڭ الپىستى ەڭسەرىپ قالعان اق شاشتى قارياعا اينالىپ كەلە جاتقانى ەشكىمنىڭ قيالىنا دا كىرىپ-شىققان جوق. سوعان قاراپ وتىرىپ، مەن سومداعان كەيىپكەر 50-60-تى ەڭسەرىپ قالعان مەنىڭ قۇرداستارىما بالا كۇنىن ساعىن­دىرۋعا ماجبۇرلەيتىن بىردەن-ءبىر قۇدىرەت پە دەيمىن. قوجا ءاربىر ازاماتتىڭ بالا بەينەسى، ساعىنىش بەينەسى.
ايتپاقشى، استانادان بالالار پاركىن اشۋ تۋرالى ۇسىنىس ءتۇس­كەندە، قالا اكىمى يمانعالي تاس­ما­عامبەتوۆ پاركتىڭ ىشىندە «مەنىڭ اتىم - قوجانىڭ» كەيىپ­كەر­لەرىنە ەسكەرتكىش ورناتۋ كە­رەك» دەگەن ماسەلە كوتەرىپتى. ءتىپتى سىزباسى دا دايىندالىپ قويعان كورىنەدى. مۇنى ماعان استانا اكىمدىگىندە جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى ايتتى. مەن يمانعالي ءتارىزدى قازاقتىڭ اردا ازاماتىنىڭ ءسوزى جەردە قالمايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. سەبەبى قوجا ءاربىر ازاماتتىڭ بالا بەينەسى، 40-50-ءدى ەڭسەرىپ قالعان ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ كىربىڭسىز ءتاتتى ارمانى، ساعىنى­شى. ونى نەگە ەسكەرتكىشپەن ءمۇ­سىن­دەپ، كورەرمەنىنىڭ كوزايىمىنا اينالدىرماسقا! وعان قازاقتىڭ ءاربىر ازاماتى سەلقوس قاراي ال­ماي­دى. قوجانىڭ ورنىن الماس­تىراتىن بالا - تۇلعا دا ءالى ومىرگە كەلگەن جوق. كەيىنگى تولقىننىڭ وزىمە دەگەن ىقىلاسى جۇرەككە ءاجىم تۇسپەيتىنىن، مەنىڭ ماڭگىلىك قوجا بەينەسىندە قالاتىنىمدى ۇقتىردى.
ءفيلمدى ويناعان ارتيستەردەن كىمدەر قالدى؟ مەنىڭ ەكراندىق داۋىسىمدى اۋەزدەگەن فاريدا اپام دا كەتىپ قالدى. مەن جانە رايا مۇحامەدياروۆا. رايا دا كوپ كورى­نە بەرمەيدى. تالانتتى اكتري­سا. «قاي­دا كەتتىڭ؟» دەپ ىزدەگەن بىرەۋ بارىنا مەن سەنبەيمىن.
ءفيلمنىڭ 40 جىلدىعى جا­قىن­داپ قالعاندا قوسالقى رەجيس­سەر تۇرار دۇيسەباەۆ ءوزىنىڭ نە­مە­رەسىنە ايتىپ، داستارقان جا­سات­قىزدى. ەش­قانداي حابارلاندىرۋلار جاسالماسا دا، زال وتە لىق تولى بولدى. تىلشىلەر دە كوپ كەلدى. وسىلاي مەرەيتوي وتكىزدى. ودان باسقا ەشكىم دە ەسكە العان جوق. راسىندا دا، ماعان بەرگەن كورەرمەننىڭ ءوز باعاسى بار. سوعان رازىمىن. ۇكىمەتتىڭ رەسمي باعاسى الپىستى القىمداپ قالعانىمدا جەتتى. ماسكەۋگە ەكى رەت كەتىپ قالدىم. 1996 جىلى كەت­كەنىمدە، سول جاقتان ءبىر بولمەنى جالعا الىپ، سەريالدار تۇسىرۋمەن اينالىسا باستادىم. جالاقىم دا جاقسى ەدى. جاپ-جاقسى تۇرىپ كە­تۋىمە دە بولار ەدى. بىراق مەترودا ازيالىقتاردى ءجيى تەكسەرەتىن. توقتاتىپ الىپ، تيىسە باستايدى. وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ كوڭىلىمدى قالدىردى. ونىڭ ۇستىنە، قايدا بارماساق تا، تۋعان جەرىڭ ءبارىبىر ىستىق ەكەن. وزىنە تارتادى دا تۇرادى. كەيدە ءوز باقىتىن شە­تەلدەن تاپپاق بولىپ قىر اسىپ كەتىپ بارا جاتقان قازاقتارعا «كى­سى ەلىندە ۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭ­دە سۇلتان بول» دەگەندى ۇقتىراتىن ادام جوق پا دەپ ويلايمىن.

قازاق كينوسىنا قامقورلىق قاجەت
كينو سالاسىنداعى تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە، ول - پروكاتتىڭ جايى. جاپ-جاقسى، ساپالى كينو تۇسىرگەنىڭىزبەن، ونى ەش جەردە كورسەتپەيدى. ونىڭ سەبەبى، بىزدە ءالى كۇنگە پروكات ماسەلەسى دۇرىس قالىپتاسپاعان. قازىرگى كينوتەا­ترلاردىڭ بارلىعى دەرلىك جەكە­شە­لەندىرۋگە ءوتىپ كەتكەن. بۇل پروب­لەمالاردىڭ ءتۇبى ءبىزدىڭ دەمو­گرافياعا كەلىپ تىرەلەتىن سياقتى. بىزدە حالىق وتە از. ماسەلەن، ءبىر ءفيلمنىڭ قۇنى جارتى ميلليوندى قۇرايتىن بولسا، ونى ءبىزدىڭ كينو­تەاترلارىمىزعا، ءبىزدىڭ بيلەت­تەرىمىزگە بولەر بولساق، ودان پايدا تابۋدىڭ ورنىنا شىعىن­دا­ناسىز. ال رەسەيدە پايدا تابۋعا بولادى. ويتكەنى وندا مەملەكەت­تىڭ ءوزى كينو سالاسىنىڭ دامۋىنا كوڭىل ءبولىپ، قامقورلىق تانىتىپ وتىر. رەسەيدە 120 ميلليونعا جۋ­ىق حالىق تۇرادى. ولاردىڭ كورەر­مەندەرى كينونى ساتىپ الۋعا كو­مەكتەسەدى. ماسەلەن، «نوچنوي دوزور» ءفيلمىن الايىق. بۇگىندە ءبىر ءفيلمنىڭ ءوزى 20 ميلليوننان ارتىق پايدا ءتۇسىرىپ وتىر. رەسەي وسى ارقىلى، گولليۆۋدتان كەم كينو تۇسىرمەيتىنىن دالەلدەدى. سون­دىقتان بىزدە اكتسيونەرلىك قوعام قۇرعاننان ۇتىلمايتىن سياق­تىمىز. ەكىنشى جاعىنان، ءبىز­دە كينو سالاسى مۇنداي بيزنەستىك ورتاعا ءالى دە دايىن ەمەس سياقتى كورىنەدى ماعان. كينەماتوگرافيا سالاسى تەك ونەردەن عانا تۇرماي­دى، ول وندىرىسپەن قاتار داميتىن سالا.

جازىپ العان گۇلبارشىن ايتجانباي