Ежелгі сақтар дәуірінен бастап қазақтардың да өзге ұлттар сияқты мәдениет-салттары, адамгершілік нормалары, әдемі дәстүрлері болды. Үш ғасырдан астам уақыт билеп-төстеген орыстар ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың 90-шы жылдарына дейін отарлау саясатын батыра жүзеге асырды. Шоқындырудан бастап, төл жазудан адастырып, тілден айырып, аштыққа ұшыратуға дейін барып, қазақтарды жер бетінен жоюды мақсат еткен жоспар нәтижелі түрде жүзеге асты. Қазір тәуелсіздік алдық. Жаһандану жағамыздан жұлқылап жатқанда арашаға келетін ұлттық мәдениетіміз ғана болмақ. Аталып кеткен сақтардан басталған мәдениетіміз қайда кетті? Ол ұлтымыздың өмірбаянының қара-күңгірт бөлігінде басып-жаншылды. Ұмыттық. Ұмытқан жоқпыз, еміс-еміс есімізде. Еске түсіріп, толық қайта жандандыруға өткеннің елестері кедергі келтіретіндей. Басымызды көтеріп өз күшіміз өзімізде болып тұрғанда ерік-жігерді пайдаланып, жаһанданудың емі - ұлттық мәдениетімізді қайта жаңғырту қадамын таңдайық. Мақаламызды осы мәселелер төңірегінде өрбітсек ...

Ежелгі сақтар дәуірінен бастап қазақтардың да өзге ұлттар сияқты мәдениет-салттары, адамгершілік нормалары, әдемі дәстүрлері болды. Үш ғасырдан астам уақыт билеп-төстеген орыстар ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың 90-шы жылдарына дейін отарлау саясатын батыра жүзеге асырды. Шоқындырудан бастап, төл жазудан адастырып, тілден айырып, аштыққа ұшыратуға дейін барып, қазақтарды жер бетінен жоюды мақсат еткен жоспар нәтижелі түрде жүзеге асты. Қазір тәуелсіздік алдық. Жаһандану жағамыздан жұлқылап жатқанда арашаға келетін ұлттық мәдениетіміз ғана болмақ. Аталып кеткен сақтардан басталған мәдениетіміз қайда кетті? Ол ұлтымыздың өмірбаянының қара-күңгірт бөлігінде басып-жаншылды. Ұмыттық. Ұмытқан жоқпыз, еміс-еміс есімізде. Еске түсіріп, толық қайта жандандыруға өткеннің елестері кедергі келтіретіндей. Басымызды көтеріп өз күшіміз өзімізде болып тұрғанда ерік-жігерді пайдаланып, жаһанданудың емі - ұлттық мәдениетімізді қайта жаңғырту қадамын таңдайық. Мақаламызды осы мәселелер төңірегінде өрбітсек ...

Көшпелілерде өркениет болмаған деген жаңсақ пікір бар. Скиф-сақ мәдениеті біздің заманымыздан жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын сол кездегі антикалық және шығыстық өркениеттермен қоян-қолтық араласып, олардың тарихи дамуына терең із қалдырған. Өркениеттің шығу те­гін, әрі оны клас­си­фи­кациялауды жан-жақты қарастырған ағылшын тарихшысы Арнольд Тойнби өркениеттерге көшпелілерді де жатқызады. Дүрілдеп тұрған батыс империясын құлатуға қатысқандардың арасында ғұндардың қызметі ерекше. «Материалдық және рухани мәдениеттің халықтар арасындағы ауыс-түйістігі, - деп жазады А.Тарақты, - адамзат өркениетінің бірден-бір кепілі болса, сонау тарихи қажеттіліктің арбакеші көшпелілір еді».

Көшпелілерде бір-біріне деген ыстық ықылас, сыйластық, құрмет сезімдері дүниенің толымсыз, кем, төмен екендігін аңғарғаннан кейін пайда болды. Оның негізінде бұл дүниеде адамның өмірінің шектеулігін түсіну жатыр. Қазақ өлеңінде: «Қарасам, бұл дүние шолақ екен, адамдар бір-біріне қонақ екен» - дейді. Мәселен түрік халықтары мәдениетінде Аспанмен қатар оның шырақтарын да құдай деңгейіндегі құдіретті, қасиетті құбылыс деп таныған. Бұл мағынада әсіресе, Күннің атқаратын рөлі ерекше. Ертедегі миф-аңыздардың, ертегілердің кейіпкерлерін Күнсұлу, Күн астындағы Күнікей ж.т.б. деп бекер атамаған. Бұл мәдениетті солярийлік (күндік) деп атауға негіз жеткілікті. Күннің негізінде күндей ыстық, жылы, жайлы, шуақты, жайдарлы, күлімдеген, жайнаған, ашық, т.б. жағымды мінездерді бойына сіңіре берген. Бұның барлығы ата-бабаларымыздың үлкенді сыйлауға арналған салт-дәстүрлерінен көрінеді. Мәселен: үйге жасы үлкен адам кіргенде отырған жұрттың орнынан тұрып, сәлемдесіп, төрден орын беруі, үлкен келе жатқанда жасы кішінің алдын кеспеуі, үлкен тұрғанда кішінің сөз бастамауы, дастарханға ақсақал бата бермей, ешкімнің дәм татпауы, сәби аяғын тәй-тәй басқанда қарт аналарға тұсауын кестіру, келін түскенде қарттарға сәлем жасату, тағы басқа үлкендерге құрмет көрсету.

Күнбасты адамдарды бейнелегенде олардың рәміздік мазмұны алдыңғы қатарға шығады: 1) күн тіршіліктің бастауы; 2) көшпелілердің киіз үйіне жоғарыдан төмен қарағанда ол сәулесін шашқан күнге ұқсас (шаңырақ - күн, уықтары - сәулелер); 3) арбаның дөңгелегі мен күннің арасындағы құрылымдық изоморфизм; 4) көз және күн адам үшін маңызды, екеуін де шырақ деп атайды («шырағым» - деген сөз өте ыстық жақындықты білдіреді); 5) адамдағы басты және терең сезім - «ыстық махаббат» деп аталады. Бұл сипаттаманы ары қарай жалғастыра беруге болады. Қазақстанның елдік таңбасы - «Алтын адамның» бас киімінде нұрын шашып тұрған күн бейнеленеді. Қазақта күнім, шырағым, жарығым, сәулем сияқты адамдардың арасын жақындататын сыпайы айтылған сөздер бар.

Киім киюдің өзіндік рәсімі болған. Мысалы, жасөспірім қыздар аң терісінен жасалған, төбесіне үкі тағылған бөрік кисе, жаңа түскен келін әуелі сәукелемен жүрсе, кейін басына орамал салады. Отыздан асқаннан соң әйелдер кестеленген кимешекпен жүреді. Әшекей тастарды қолданудың да өзіндік рәмізі бар. Халық інжу - көзді шел басудан, көз сүйелінен; құлпырма тас - көз тиюден, маржан - азғындыққа түсуден, дүр тасы - жемсау ісігінен сақтайды деп есептеген, әйелдің қолындағы жүзікті ас адалдығының кепілі деп білген. Енді киім киюге байланысты салттарға тоқталсақ.

Күйеу киімі (салт). «Әкесі күйеу, шешесі қалыңдық болмаған ба?» деп бізді мінейді. Ки! деп аттанар жерде Абайға жаңағы күйеу міндетті түрде «күйеу киімін» киюге тиіс. Алдынан шыққан жеңгелер мен жас қыз келіншектер күйеуді киімінен танып алады. Сондықтан күйеу басқа жігіттерден салт бойынша ерекше киінеді. Бөркіне үкі тағып, қызыл шапан, биік өкше етік киеді. Бөркін көзіне түсіріп төмен қарап, кішілік көрсетіп тұрмаса айып төлейді немесе сөзге, күлкіге ұшырайды. Сол бетімен қыз келіншектердің ортасына түскен күйеу небір азапты әзіл қалжыңға төзеді. Оның мінген атын «күйеу атымен күл тасы» дегендей ауыл балалары мініп алып қызыққа бөленеді. Бұл да ауыл салты.

Сәукеле кигізу (салт). «Қара мақпал сәукеле, шашың басар жар-жар-ау» (жар жар). Өмірде қазақ салт-дәстүрлерінің түрлері көп. Соның ішінде қалыңдыққа сәукеле кигізудің орны бір бөлек. Себебі сәукеле әйел киімдерінің ішіндегі ең асылы ғана емес, оның жұбайлық өміріндегі елеулі кезінің естен кетпес ыстық сәті. Ол бұлғақтап өскен оң жақтағы және ақ босаға аттар арасындағы қимас та қызықты кездің ескерткіші. Бұл аз болса келіншекке сәукеле кигізудің өзі бір ерекше салтанат. Бұған құда-құдағилар шақырылады. Шашу шашылады. Ақ бата арналады. Сәукеле байғазысының бағасы да олқы болмайды. Сәукелелі келіншек ажарлы да базарлы көрінеді. Оны жұрттың бәрі көруге ынтық. Оның көрімдігі де соған лайық болу керек. Жас отау, сәукелелі келіншек, ойын сауық, көңілді күлкі жаңа өмірдің бақыт есігін ашқандай әсер етеді.

Міне қазақта да мәдениет деген болған. Үстіне киген киімі, жүрген жүрісіне байланысты салт-дәстүрлер оның айқын дәлелі.

Осы ұлттық мәдениетті бойға сіңіруді бала дүниеге келместен жатып, іштегі кезінен бастаған. Келіннің аяғы ауыр екенін білген ауыл әйелдерінің енесіне барып: «Келіннің құрсағы ақ айранға тойыпты, ақ алғысты болыпты», - деп қуанышты хабарды жеткізеді. Мұны естіген ене: «Келінді атасының әруағы желеп-жебеп жүрсін», - деп ауылда тұрса, әулеттеріндегі үлкен үйдің керегесіне ақ орамал таңады. Ол - жас келіннің жүкті болғанын бүкіл ауыл білсін деген «керегеге ақ орамал таңу» ырымы. Дүниеге келгеннен кейін шілдехана, баланы қырқынан шығару, иткөйлек, бесікке салу, тұсаукесер дәстүрлері орындалады. Бауырына салу деген дәстүр бар. Ата, әжесі немересін уақытша тәрбиелеуге алса, оны «бауырына салу» деп атайды. Ол бала ержеткен соң әке-шешесіне барады немесе сол шаңырақта қалып қояды. Қазақта ата, әжесінің бірінші немересі солардың баласы деп есептеледі. Әженің немереге тілі шықпастан жатып айтатын ертегілері, батырлық жырлары тектілікке, мәдениеттілікке, мейірімділікке, мәрттікке, ақ көңілділікке, қонақжайлыққа, батылдыққа, ұлтын, тілін сүюге тәрбиелеп, рухани тұрғыда өсірген. Ұлттық тәрбиемен сусындаған жастар өсе келе қалаларға оқуға аттанған. Кеңес өкіметі тұсында қазақтар отырықшы болып, қала салмаған, егіншілікпен айналыспаған, өркениет құрмаған, жабайы, көшпелі халық деп санап келген. Алайда нақты тарихи деректер бұл жаңсақ пікірлерді теріске шығарады. Бұл мәселеде ғалымдардың пікірлері әрқилы. Дегенмен, қазақ даласында 500-ге жуық қала болған. Олардың 70-ке жуығы - ірі қалалар. Алғашқы қала осыдан 4000 жыл бұрын пайда болған. Ұлы Жібек жолының бойында орта ғасырларда ғылым мен мәдениеттің орталығы болған Тараз, Отырар, Сарайшық, Құлан, Меркі, Аспара, Ақыртас сынды аттары әлемге әйгілі жүздеген қалалар тізбегі бар. Жергілікті құрылыс мәдениетінің жоғары дәрежеде болғанына XV-XVIII ғасырлардағы Яссы (Түркістан), Сауран, Отырар, Сығанақ, Сайрам тәрізді қалалар, Орталық Қазақстандағы Домбаул, Алашахан, Жошыхан ғибадатханалары, Оңтүстік Қазақстан және Маңғыстаудағы сәулет ескерткіштері куә. ХҮІ-ХҮІІІ ғасырларда көшпелі тайпалардан құралған жас Қазақ хандығының геосаяси және рухани астанасы болып бекітілген. Мұнда көшпелі тайпалар жиналып, басты мәселелерін ақылдаса шешіп отырған.

Көшпелілерде қала мәдениеті деген болған, дегенмен ол ауыл мәдениетінен ешқандай айырмаланбаған. Яғни онда да ұлттық салт-дәстүрлер мен дәстүрлі мәдениет қалыптасқан. Әрине, зергерлік қолөнер, егіншілік, құрылыс жұмыстары жүріп жатқан. Бұл көшпелі өмірден айырмашылығы. Қалаға оқуға келген бала рухани күйде қиыншылық көрмеген.

Енді бағанадан бері айтып келе жатқан дәстүрлі ұлттық мәдениет дегеніміздің түсінігіне келсек. Қазақта дәстүрлі ұлттық мәдениет салт-дәстүрлерінен басқа дүниелерді де қамтиды. Ол бай. Мәселен, эпос жанры. Қазақтың мақтанатыны да осы туындылар. Себебі әлемде эпос тудырушы халықтар аз екен. Байырғы гректер «Иллиада» мен «Одессеяны» тудырса, үнділер «Махабхарата» мен «Рамаянаны» тудырған, одан кейін Шығыс Европада «Үлкен Этта», «Кіші Этта», «Каллевала» сияқты құранды эпостар туған. Орыс халқының «Игорь жорығы туралы жыры» 8 беттен тұрса, Ақселеу Сейдімбек қарасөзге айналдырған «Алпамыс батыр» эпосы 800 бетті құрайды. Бес ғасыр жыраулар поэзиясын қосқанда «Бесік жырымен» сусындаған қазақ халқының сөзге шебер екендігін байқаймыз.
Одан кейін мақтанып айтатынымыз - қолөнер. Скифтің алтынмен апталған, күміспен күптелген дүние мүліктерінен бастап, өзіміздің күні кешеге дейін әке-шешеміз тіккен киіз үй - қолөнердің ең ұлы шыңы.

Үшіншісі, ұлттық музыка. Кеңес одағының аясындағы елдердің дәстүрлі музыкасында күй жанры, яғни аспапты музыка жанры жоқ. Күй деген - музыкадан сөзсіз бөлініп шыққан дыбыс, музыкалық жанрдың түрі. Күйдің туғанына 1200 жылдан асыпты. Себебі 40-тан астам күй шығарған Қорқыттың күйлерін қазақ халқы ғана сақтап қалған. «Ақсақ құлан» күйінің 10 нұсқасының бізге жетуі осының дәлелі. Қазақ хылқының ең жетілген әрі нағыз табиғи ұлттық музыка аспабы - домбыра. Халқымыздың тарихында қандай оқиға болмасын, жыр, эпос, аңыз, өлең түрлерінде домбырамен сүйемелдеу арқылы айтылып және күй үлгісінде ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, бізге дейін жеткен. Қарапайым ғана музыка аспабының шешендігі мен қабілеттігі кезінде талай адамдардың аузын аштырып, көзін жұмдырды. Қазір бұл аспапта шығыс пен батыстың қандай классикалық шығармаларын да ойнауға болатыны ешкімді таң қалдырмаса керек.

Осы үшеуі ұлттық калоритімізді құрап, ішкі эстетиканы қалыптастырған. Егер салт-дәстүр өмір сүру ережелері, мінез-құлықтың іргетасы болып қаланса, эпостар, қолөнер, күй - осыған қосымша реңк беруші қызметін атқарған деуге болады. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптасқан күрделі жаңа жағдай қазақтың ауылдық әлеуметтік типін күйзеліске ұшыратқаны белгілі. Ол батыстық (Ресейлік) экспанцияға шыдай алмады. Осының нәтижесінде ұлы Абай суреттеп берген тозу, қақтығыс, азғындық, әдепсіздік көріністері ауылдық-тектік қоғамды жайлап кетті. 1856-1868 жылдары жүргізілген әкімшілік реформаның нәтижесінде Қазақстан жеріндегі ауылдық-тектік ұжымдар болыстық жүйемен алмастырылды. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамның өзіндік реттеу механизмдерін жойып, сырттан танылған жүйеге көшуіне әкеп соқты. Дәстүрлі ұлттық мәдениетіміз тапталып, отарлау саясатының табанының астында қалғанда Әлихан Бөкейханов: «Қазақтың діннен кейінгі ең күшті құралы - салт-дәстүрі», - деп ақыл мен парасатты ұлттық салт-дәстүрден іздеуге, оны ұмытып қалмауға бүкіл халықты шақырды. Рас, оған негіз бар еді. Себебі 30-шы жылдардағы аштықтан әсіресе қазақтар зардап шеккен еді. Оның есесіне миграция процестері өтіп, Қазақстан реципиент қызметін атқарып, негізгі доноры Ресей Федерациясы болды. Салдары 30-шы жылдарда Қазақстанның ұлттық құрамы күрделі өзгерістерге ұшырады. 1930-1936 жылдардағы халық санағының нәтижесі бойынша Қазақстанда: 1930ж.- 5873,0; 1931ж. - 5114,0; 1932ж. - 3227,0; 1933ж. - 2493,5; 1934ж. - 2681,9; 1935ж. - 2926,0; 1936ж. - 3287,914 (мыңға шаққанда). Аштыққа ұшырағаны бар, миграция арқылы да 1926-1939 жылдары 200 мың отбасы немесе 1 млн. халық азайды. (Казахстанская правда, 16 сентября 1989 г.) Орыстардың миграциясы арттты. 1930 жылы Ресей мен Украинадан 6 мың, 1931 жылы 43 мың адам жер аударылған екен.

1931 жылы Қазақстаннан 5500 қазақ бай-манап қоныс аударылған. Басқа ұлттар да келген. 1936 ж. Украинадан 35739 поляк, 1937 ж. 20141 отбасы кәріс (95421 адам) Қазақстанға келген. 1926-1939 жылдары орыстардың саны 2,1 есе өсті, қалаларда - 4,1 есе, ауылдарда - 1,5 есе. Ал қазақтар көрсетілген жылдары азайып кетті. 1926 ж. тұрғылықты халықтың негізгі бөлігін (58,2%) алса, 1939 ж. 36,4%-ға түсті. Орыстар тұратын халықтың негізгі бөлігін (41,2%) құрайтын болды.

Қазақ тек 1970 ж. ғана 1926 жылғы санағына жеткен. Кейбір деректерге қараған 1932-1933 жылдары 2 млн. қазақ аштықтан көз жұмған. 1929 ж. малдарды тәркілеу жүрген. Малымен күн көріп отырған халық 1932 жылы жаппай ашаршылыққа ұшырайды. Мәскеу, Ленинград, өзге мемлекеттерді етпен қамтамасыз ету үшін Қазақстаннан 36 млн. мал басын айдап кеткен. Қазақстанда 1930 ж. 40 млн. малдан 1933 ж. 4 млн. қалған. Кеңес кезінде ақ 1930 жылдың мұрағат құжаттарына алғашқылардың бірі боп зерттеу жүргізген тарихшы Талас Омарбеков ашаршылық салдарынан 2,3 млн. қазақ көз жұмды деген дерек айтады. Орта Азияда осыншама адамынан айрылған трагедия өзге ұлттардың басында болмаған екен. Орыстандыру саясаты әр түрлі жолдармен жан-жақты жүргізіліп жатты. Қазақстанда орыстардың санының өсуінен шовинистік мінез қарапайым халықтың арасында да көрініс берді. Қоғамдық көліктерде (қалада) қазақша сөйлескендерді қағып, «говори по русски» деп билік жүргізді. Астыртын саясат олай да былай да дегеніне жетуге шақ қалды. Тіл күрмелді, дәстүр ұмыт болды, тарихи құндылықтар қатал цензураға шырмалды. Жағдай қиын.

«Феодализм мен алғашқы қауымдық құрылыс қалдықтарымен күресуді» желеу еткен Орталық 20-жылдардан бастап мешіт пен медресе мүлкін тәркілеп, діни өкілдерді қуғынға ұшыратты. Ондаған түрік халықтары алдымен латын, кейін славян алфавитіне көшірілді. 1927-1928 жылдары билер соты жойы-лып, дәстүрлік заңдар жарамсыз деп жарияланды. Мәдениеттің таза партиялылығын жоғарыдан бақылаушы ұйымдар қатты кадағалап отырды. Баслит (цензура) мен Басрепертком баспасөз бен театрларда социализм идеяларына сәйкес келмейтін шығармаларға тыйым салды. Әр ұлттың мәдени архетиптерін шайқалту Кеңес Одағында мемлекеттік саясат дәрежесінде нысаналы түрде жүргізілді. Мысалы, 1951 жылы Орталық мұсылман халықтарының «Деде Қорқыт», «Алпамыс», «Манас». «Ер Сайын», «Шора Батыр», «Қобыланды» сияқты эпостарын діншіл және ақсүйектік деп жариялап, оларға тыйым салды. Халықтық мәдениетті қудалаудың сорақы бір көрінісі - домбыраны феодализмге апарып тіркеу болған.

Егер 1926 жылы  бұрынғы  Кеңес  Одағында  190 ұлт  пен  ұлыс    тұрса,      Одақ ыдырар кезде   олардың саны 130-дың шамасында болған.  Қазақ тілі  де   жоғалудың  аз-ақ алдында     қалды.     Нәтижесінде,  бізде   тек  орыс  тіліне  бағыт ұстаған    адамдардың  өзіндік   ділі      қалыптасты  және       атасы   немересімен  ана тілінде  сөйлесе алмайтын   жағдайға     жетті,   ал   жастардың бір бөлігі   ана тілінде  сөйлесуді,   өздерін қазақпыз деп  атауды ар санады.  Бүгінде  қазақ     тілінің  өркендеу  үдерісі     қиын жүріп  жатқаны  да кездейсоқ  емес,  сондықтан   оның қолданыс  аясын   кеңейту керек.

Тәуелсіздігімізді жариялағанымызға 19 жыл толды. Ұлттық дәстүрлі мәдениетті, салт-дәстүрді, тілді қайтардық па? Әлде баяғы ашаршылық, геноцид, репрессия, байлардың мал-мүлкін тәркілеу, шоқындыру, төл жазудан айырған тарихтың ақтаңғақ беттерінің күңгірт елестерінен құтыла алмай отырмыз ба? Әрине салт-дәстүрді толық білетін адамдар аз. Бүгінгінің әжелері Кеңестік кертартпа тәрбиенің жемістері. Олар көпбалалы болудан гөрі қызмет қуғанды қалап, ерлермен теңқұқықты болуға ұмтылып, ерікті және еріксіз түрде ұлттық құндылықтан, тәрбиеден ажырағандар. Дегенмен А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, т.б.  кітаптары, қазақтың қилы тарихы жайлы туындылар бар.  Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» - тұнған этнография. Қызығып, алып, қарап, оқып салт-дәстүрлерді, қазақы ырымдарды, эпостарды жаттауға болады. «Әдебиеті жоғалған халықтың ойы да дамымай қалады» дейді Батыстың ақыны Томас Элиот. Қазақы тәрбиенің бастауларын балаларға балабақшадан бастап құлағына құйса, тәрбиенің тізгінін ұлттық салт-дәстүрлерге құрса болашақта ол баладан ұлтына жаны ашитын, тілін сүйетін ұрпақ пайда болады. Алдымен тілді үйрету керек. Өйткені әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің мәйегі тілде жатыр. Жүсіпбек Аймауытов: «Өз тілін білмеген баладан сол ұлтқа жаны ашитын қайраткер шықпайды», - деген. Ана тілін білген бала сол тілде жазылған кітаптарды оқиды. Ал, әженің оқып берген батырлар жырынан уызданып, салт-дәстүрдің не екенін білсе, қандай дән ексең сондай жеміс өседіге салып, осы ұлттық қалыпты жетілдіргісі келіп тұрады. Қанына сіңіп қалған ұлттық тәрбиенің жиегінен шықпай, бірыңғай ұлттық тәрбиенің жақтаушысы, әрі жалғастырушысы болады. Ондай адамның білім көкжиегі кең, тілі көркем, жатық болып білімін әрмен қарай жалғастыруға құлшынысы тасып тұрады. Жақсы маман, ұлағатты ата-ана шығатыны кәміл. Олардан қазіргідегідей қоғамдық көліктерде жасы егде адам кірсе де ұялмай отыра беретін жас, көшеде қалай болса солай жүретін жігіт, «ауылдан келген» деген атқа кір келтіретін, қаланың ықтарына отырып алып пістемен жер-көкті ластайтындар, батыстың киім үлгісіне еліктеп кіндігін ашып, арабқа ұқсағысы келіп тұмшаланып  жүрген қыздар шықпайды. Тіпті Патшалық Ресейдің үстемдік саясаты асқынып тұрған кездің өзінде қалаға ауылдан келген жастар ұлттық тәрбиені білген. Ақын Оразақын Асқар: «Қоғамдық көліктерде соңғы «кіретін» есігінен кіріп билет алып алдыңғы «шығатын» есігінен тексеріліп шығатынбыз. Көлік ішінде отыруға арналған бос орындар болса да біз жастар көліктің соңғы жағындағы алаңқайда түрегеп тұруды жөн санайтынбыз. Аяғымыз ауырып, шаршағынымызды сезіп бос орынға отыра қалсақ та, жасы егде кісілер, балалы әйелдер, мүгедектер мінсе, сұратпай, дереу ұшып тұрып орын беретінбіз. Кірерде, шығарда үлкендерге орын беретінбіз...

Қазіргінің жастары түрегеп тұруды былай қойып, орынға жайғасуға өзгелерді қаға-соға алдымен ұмтылады. Орынға жай ғана отырмайды, аяқтарын барынша алшайта керіп, шалқая жайғасады. Ол отырған екі кісілік орынның біріне отырмақ болып әлгі жасқа «аяғыңды жина» деп айтуға тура келеді...» (Алматы ақшамы // 2008 ж. 24-сәуір № 46)

Cейіт КЕНЖЕАХМЕТҰЛЫ, Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық Мемлекеттік педагогикалық институты ректорының көмекшісі, этнограф, жазушы: «Көшеге шыққанда өзімше: «Мен үлкенмін ғой, жастар маған жол берер», - деп келе жатсам, жоқ, олар маған жол бермек түгілі міндетті түрде соғып, алдымды кесіп өтеді ғой. Ренжитінім, менің жолымды кесіп кеткеніне емес, одан бұрын бүгінгі ұрпақтың қазақы жөн-жоралғы, әдеп-ғұрыптан жұрдайлығы жаныма қатты батады» - дейді бір басбапасөз бетіне берген сұхбатында.

Қала өркениеті деген ұғым бар. Оның да ұлттық дәстүрлі мәдениеттегідей сәлем беру, жүру-тұру, киінуге қатысты, үлкенді сыйлау, кішіпейілділік сияқты қасиеттерді мінезге сіңіруге байланысты ережелері бар. Өзгешеліктері де бар. Қала өркениетіне қаланың жолжиегінде жаяу жүргіншілердің қалай жүріп-тұруы, адамдардың қоғамдық көлікте, поезда, таксиде, ұшақта, мейрамханада, дүкенде, театрда, мұражайда, кітапханада, көрмелерде, қонақ үйде өз-өзін ұстау ерекше тәртіп, тазалық заңдылықтары жатады. Егер дәстүрлі ұлттық мәдениетті сақтап, өркениеттен оған қарама-қайшы емес жақтарын ғана алсақ ата-бабалар алдындағы перзенттік парызды өтейміз. Өркениеттің дамуына, экономика мен ғылым-білімнің, мәдениеттің өркендеуіне қала өмірі қолайлы екені жөнінде айтпасақ та түсінікті. Сондықтан да өркениет дамыған XX ғасырда әлемде қала халқының саны күрт артты. Егер өткен ғасырдың басында бүкіл әлемде қала халқының үлес саны - 10 пайыз, 1940 жылы - 25, 1950 жылы - 29, 1983 жылы 40 пайыз болса, ал ғасырдың соңында 50 пайыздан асты. Мәселен, қазіргі таңда Жапонияда қала халқының үлес саны - 79 пайыз, Ливанда - 78, Сауд Арабиясында 70 пайыз болса, Латын Америкасында 75 пайыздан асып барады. Сондай-ақ әлемде ең ірі қалалар саны арта түсуде. 1900 жылы халқы 1 млн.-нан астам калалар: саны 10 болса, 1980 жылдары 209, қазір 300-ден асты.

1926-1939 жылдардағы миграция, 1954 ж. тыңайған жерлерді игеру науқанында орыстардың көп келуі, қалаларға шоғырлануы қала тұрғындарының орыстанып кетуіне әсер етпей қоймады. Дәстүрлі ұлттық мәдениетті ұмытып, қазақ тілінде сөйлей алмай қалды. Белгілі елтанушы ғалым М. Тәтімовтың деректеріне сүйенсек, 1992 жылы қазақтардың 25%, яғни төрттен бірі өз ана тілінде үй-ішінде сөйлесуден қалған. Жеке қалаларда бұл процент тым жоғары: Алматыда - 85%, Қостанайда - 75%, Қарағандыда - 80%; салыстыру үшін басқа тенденцияны да алайық: орыс тілді қазақтар халықтың Қызылорда облысында - 3,5%, Атырауда - 4%, Жамбылда - 6,5%, Семейде - 12,5% құрастырады.

Қала мәдениеті туралы өз ұғымымызды қарапайым түсінікті тілмен баяндайық. Мысалы республикамыздың мәдениет орталығы Алматыда 270 мәдениет ұйымдары бар; соның ішінде 14 театр, 7 концерт залы, 2 филармония, 11 оркестр, 13 ансамбль, 32 мұражай, 20 көркем галерея, 39 кітапхана, 2 балалар шығармашылық үйі жұмыс істейді. Сондай-ақ 18 кинотеатр, цирк, мейрамханалардың, т.б. есігі әманда ашық. Осылардың барлығы керек, бірақ соның ешбірі рухани байлықтың орнын баса алмайды. Кісіні сыйлай, құрметтей білу, ізет, иба секілді жарастықты сұлу мінездер халық бойында мол емес пе. Ендеше дәстүрлі ұлттық мәдениетімізді жаңғырта берейік.

«Жалын» журналы