ەجەلگى ساقتار داۋىرىنەن باستاپ قازاقتاردىڭ دا وزگە ۇلتتار سياقتى مادەنيەت-سالتتارى، ادامگەرشىلىك نورمالارى، ادەمى داستۇرلەرى بولدى. ءۇش عاسىردان استام ۋاقىت بيلەپ-توستەگەن ورىستار ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنا دەيىن وتارلاۋ ساياساتىن باتىرا جۇزەگە اسىردى. شوقىندىرۋدان باستاپ، ءتول جازۋدان اداستىرىپ، تىلدەن ايىرىپ، اشتىققا ۇشىراتۋعا دەيىن بارىپ، قازاقتاردى جەر بەتىنەن جويۋدى ماقسات ەتكەن جوسپار ناتيجەلى تۇردە جۇزەگە استى. قازىر تاۋەلسىزدىك الدىق. جاھاندانۋ جاعامىزدان جۇلقىلاپ جاتقاندا اراشاعا كەلەتىن ۇلتتىق مادەنيەتىمىز عانا بولماق. اتالىپ كەتكەن ساقتاردان باستالعان مادەنيەتىمىز قايدا كەتتى؟ ول ۇلتىمىزدىڭ ءومىربايانىنىڭ قارا-كۇڭگىرت بولىگىندە باسىپ-جانشىلدى. ۇمىتتىق. ۇمىتقان جوقپىز، ەمىس-ەمىس ەسىمىزدە. ەسكە ءتۇسىرىپ، تولىق قايتا جانداندىرۋعا وتكەننىڭ ەلەستەرى كەدەرگى كەلتىرەتىندەي. باسىمىزدى كوتەرىپ ءوز كۇشىمىز وزىمىزدە بولىپ تۇرعاندا ەرىك-جىگەردى پايدالانىپ، جاھاندانۋدىڭ ەمى - ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋ قادامىن تاڭدايىق. ماقالامىزدى وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە وربىتسەك ...

ەجەلگى ساقتار داۋىرىنەن باستاپ قازاقتاردىڭ دا وزگە ۇلتتار سياقتى مادەنيەت-سالتتارى، ادامگەرشىلىك نورمالارى، ادەمى داستۇرلەرى بولدى. ءۇش عاسىردان استام ۋاقىت بيلەپ-توستەگەن ورىستار ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنا دەيىن وتارلاۋ ساياساتىن باتىرا جۇزەگە اسىردى. شوقىندىرۋدان باستاپ، ءتول جازۋدان اداستىرىپ، تىلدەن ايىرىپ، اشتىققا ۇشىراتۋعا دەيىن بارىپ، قازاقتاردى جەر بەتىنەن جويۋدى ماقسات ەتكەن جوسپار ناتيجەلى تۇردە جۇزەگە استى. قازىر تاۋەلسىزدىك الدىق. جاھاندانۋ جاعامىزدان جۇلقىلاپ جاتقاندا اراشاعا كەلەتىن ۇلتتىق مادەنيەتىمىز عانا بولماق. اتالىپ كەتكەن ساقتاردان باستالعان مادەنيەتىمىز قايدا كەتتى؟ ول ۇلتىمىزدىڭ ءومىربايانىنىڭ قارا-كۇڭگىرت بولىگىندە باسىپ-جانشىلدى. ۇمىتتىق. ۇمىتقان جوقپىز، ەمىس-ەمىس ەسىمىزدە. ەسكە ءتۇسىرىپ، تولىق قايتا جانداندىرۋعا وتكەننىڭ ەلەستەرى كەدەرگى كەلتىرەتىندەي. باسىمىزدى كوتەرىپ ءوز كۇشىمىز وزىمىزدە بولىپ تۇرعاندا ەرىك-جىگەردى پايدالانىپ، جاھاندانۋدىڭ ەمى - ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋ قادامىن تاڭدايىق. ماقالامىزدى وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە وربىتسەك ...

كوشپەلىلەردە وركەنيەت بولماعان دەگەن جاڭساق پىكىر بار. سكيف-ساق مادەنيەتى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار بۇرىن سول كەزدەگى انتيكالىق جانە شىعىستىق وركەنيەتتەرمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، ولاردىڭ تاريحي دامۋىنا تەرەڭ ءىز قالدىرعان. وركەنيەتتىڭ شىعۋ تە­گىن، ءارى ونى كلاس­سي­في­كاتسيالاۋدى جان-جاقتى قاراستىرعان اعىلشىن تاريحشىسى ارنولد توينبي وركەنيەتتەرگە كوشپەلىلەردى دە جاتقىزادى. دۇرىلدەپ تۇرعان باتىس يمپەرياسىن قۇلاتۋعا قاتىسقانداردىڭ اراسىندا عۇنداردىڭ قىزمەتى ەرەكشە. «ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتتىڭ حالىقتار اراسىنداعى اۋىس-تۇيىستىگى، - دەپ جازادى ا.تاراقتى، - ادامزات وركەنيەتىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى بولسا، سوناۋ تاريحي قاجەتتىلىكتىڭ ارباكەشى كوشپەلىلىر ەدى».

كوشپەلىلەردە ءبىر-بىرىنە دەگەن ىستىق ىقىلاس، سىيلاستىق، قۇرمەت سەزىمدەرى دۇنيەنىڭ تولىمسىز، كەم، تومەن ەكەندىگىن اڭعارعاننان كەيىن پايدا بولدى. ونىڭ نەگىزىندە بۇل دۇنيەدە ادامنىڭ ءومىرىنىڭ شەكتەۋلىگىن ءتۇسىنۋ جاتىر. قازاق ولەڭىندە: «قاراسام، بۇل دۇنيە شولاق ەكەن، ادامدار ءبىر-بىرىنە قوناق ەكەن» - دەيدى. ماسەلەن تۇرىك حالىقتارى مادەنيەتىندە اسپانمەن قاتار ونىڭ شىراقتارىن دا قۇداي دەڭگەيىندەگى قۇدىرەتتى، قاسيەتتى قۇبىلىس دەپ تانىعان. بۇل ماعىنادا اسىرەسە، كۇننىڭ اتقاراتىن ءرولى ەرەكشە. ەرتەدەگى ميف-اڭىزداردىڭ، ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرىن كۇنسۇلۋ، كۇن استىنداعى كۇنىكەي ج.ت.ب. دەپ بەكەر اتاماعان. بۇل مادەنيەتتى سولياريلىك (كۇندىك) دەپ اتاۋعا نەگىز جەتكىلىكتى. كۇننىڭ نەگىزىندە كۇندەي ىستىق، جىلى، جايلى، شۋاقتى، جايدارلى، كۇلىمدەگەن، جايناعان، اشىق، ت.ب. جاعىمدى مىنەزدەردى بويىنا سىڭىرە بەرگەن. بۇنىڭ بارلىعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇلكەندى سىيلاۋعا ارنالعان سالت-داستۇرلەرىنەن كورىنەدى. ماسەلەن: ۇيگە جاسى ۇلكەن ادام كىرگەندە وتىرعان جۇرتتىڭ ورنىنان تۇرىپ، سالەمدەسىپ، توردەن ورىن بەرۋى، ۇلكەن كەلە جاتقاندا جاسى كىشىنىڭ الدىن كەسپەۋى، ۇلكەن تۇرعاندا كىشىنىڭ ءسوز باستاماۋى، داستارحانعا اقساقال باتا بەرمەي، ەشكىمنىڭ ءدام تاتپاۋى، ءسابي اياعىن ءتاي-ءتاي باسقاندا قارت انالارعا تۇساۋىن كەستىرۋ، كەلىن تۇسكەندە قارتتارعا سالەم جاساتۋ، تاعى باسقا ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتۋ.

كۇنباستى ادامداردى بەينەلەگەندە ولاردىڭ رامىزدىك مازمۇنى الدىڭعى قاتارعا شىعادى: 1) كۇن تىرشىلىكتىڭ باستاۋى; 2) كوشپەلىلەردىڭ كيىز ۇيىنە جوعارىدان تومەن قاراعاندا ول ساۋلەسىن شاشقان كۇنگە ۇقساس (شاڭىراق - كۇن، ۋىقتارى - ساۋلەلەر); 3) اربانىڭ دوڭگەلەگى مەن كۇننىڭ اراسىنداعى قۇرىلىمدىق يزومورفيزم; 4) كوز جانە كۇن ادام ءۇشىن ماڭىزدى، ەكەۋىن دە شىراق دەپ اتايدى («شىراعىم» - دەگەن ءسوز وتە ىستىق جاقىندىقتى بىلدىرەدى); 5) ادامداعى باستى جانە تەرەڭ سەزىم - «ىستىق ماحاببات» دەپ اتالادى. بۇل سيپاتتامانى ارى قاراي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. قازاقستاننىڭ ەلدىك تاڭباسى - «التىن ادامنىڭ» باس كيىمىندە نۇرىن شاشىپ تۇرعان كۇن بەينەلەنەدى. قازاقتا كۇنىم، شىراعىم، جارىعىم، ساۋلەم سياقتى ادامداردىڭ اراسىن جاقىنداتاتىن سىپايى ايتىلعان سوزدەر بار.

كيىم كيۋدىڭ وزىندىك ءراسىمى بولعان. مىسالى، ءجاسوسپىرىم قىزدار اڭ تەرىسىنەن جاسالعان، توبەسىنە ۇكى تاعىلعان بورىك كيسە، جاڭا تۇسكەن كەلىن اۋەلى ساۋكەلەمەن جۇرسە، كەيىن باسىنا ورامال سالادى. وتىزدان اسقاننان سوڭ ايەلدەر كەستەلەنگەن كيمەشەكپەن جۇرەدى. اشەكەي تاستاردى قولدانۋدىڭ دا وزىندىك ءرامىزى بار. حالىق ءىنجۋ - كوزدى شەل باسۋدان، كوز سۇيەلىنەن; قۇلپىرما تاس - كوز تيۋدەن، مارجان - ازعىندىققا تۇسۋدەن، ءدۇر تاسى - جەمساۋ ىسىگىنەن ساقتايدى دەپ ەسەپتەگەن، ايەلدىڭ قولىنداعى جۇزىكتى اس ادالدىعىنىڭ كەپىلى دەپ بىلگەن. ەندى كيىم كيۋگە بايلانىستى سالتتارعا توقتالساق.

كۇيەۋ كيىمى (سالت). «اكەسى كۇيەۋ، شەشەسى قالىڭدىق بولماعان با؟» دەپ ءبىزدى مىنەيدى. كي! دەپ اتتانار جەردە ابايعا جاڭاعى كۇيەۋ مىندەتتى تۇردە «كۇيەۋ كيىمىن» كيۋگە ءتيىس. الدىنان شىققان جەڭگەلەر مەن جاس قىز كەلىنشەكتەر كۇيەۋدى كيىمىنەن تانىپ الادى. سوندىقتان كۇيەۋ باسقا جىگىتتەردەن سالت بويىنشا ەرەكشە كيىنەدى. بوركىنە ۇكى تاعىپ، قىزىل شاپان، بيىك وكشە ەتىك كيەدى. بوركىن كوزىنە ءتۇسىرىپ تومەن قاراپ، كىشىلىك كورسەتىپ تۇرماسا ايىپ تولەيدى نەمەسە سوزگە، كۇلكىگە ۇشىرايدى. سول بەتىمەن قىز كەلىنشەكتەردىڭ ورتاسىنا تۇسكەن كۇيەۋ نەبىر ازاپتى ءازىل قالجىڭعا توزەدى. ونىڭ مىنگەن اتىن «كۇيەۋ اتىمەن كۇل تاسى» دەگەندەي اۋىل بالالارى ءمىنىپ الىپ قىزىققا بولەنەدى. بۇل دا اۋىل سالتى.

ساۋكەلە كيگىزۋ (سالت). «قارا ماقپال ساۋكەلە، شاشىڭ باسار جار-جار-اۋ» (جار جار). ومىردە قازاق سالت-داستۇرلەرىنىڭ تۇرلەرى كوپ. سونىڭ ىشىندە قالىڭدىققا ساۋكەلە كيگىزۋدىڭ ورنى ءبىر بولەك. سەبەبى ساۋكەلە ايەل كيىمدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى عانا ەمەس، ونىڭ جۇبايلىق ومىرىندەگى ەلەۋلى كەزىنىڭ ەستەن كەتپەس ىستىق ءساتى. ول بۇلعاقتاپ وسكەن وڭ جاقتاعى جانە اق بوساعا اتتار اراسىنداعى قيماس تا قىزىقتى كەزدىڭ ەسكەرتكىشى. بۇل از بولسا كەلىنشەككە ساۋكەلە كيگىزۋدىڭ ءوزى ءبىر ەرەكشە سالتانات. بۇعان قۇدا-قۇداعيلار شاقىرىلادى. شاشۋ شاشىلادى. اق باتا ارنالادى. ساۋكەلە بايعازىسىنىڭ باعاسى دا ولقى بولمايدى. ساۋكەلەلى كەلىنشەك اجارلى دا بازارلى كورىنەدى. ونى جۇرتتىڭ ءبارى كورۋگە ىنتىق. ونىڭ كورىمدىگى دە سوعان لايىق بولۋ كەرەك. جاس وتاۋ، ساۋكەلەلى كەلىنشەك، ويىن ساۋىق، كوڭىلدى كۇلكى جاڭا ءومىردىڭ باقىت ەسىگىن اشقانداي اسەر ەتەدى.

مىنە قازاقتا دا مادەنيەت دەگەن بولعان. ۇستىنە كيگەن كيىمى، جۇرگەن جۇرىسىنە بايلانىستى سالت-داستۇرلەر ونىڭ ايقىن دالەلى.

وسى ۇلتتىق مادەنيەتتى بويعا ءسىڭىرۋدى بالا دۇنيەگە كەلمەستەن جاتىپ، ىشتەگى كەزىنەن باستاعان. كەلىننىڭ اياعى اۋىر ەكەنىن بىلگەن اۋىل ايەلدەرىنىڭ ەنەسىنە بارىپ: «كەلىننىڭ قۇرساعى اق ايرانعا تويىپتى، اق العىستى بولىپتى»، - دەپ قۋانىشتى حاباردى جەتكىزەدى. مۇنى ەستىگەن ەنە: «كەلىندى اتاسىنىڭ ارۋاعى جەلەپ-جەبەپ ءجۇرسىن»، - دەپ اۋىلدا تۇرسا، اۋلەتتەرىندەگى ۇلكەن ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە اق ورامال تاڭادى. ول - جاس كەلىننىڭ جۇكتى بولعانىن بۇكىل اۋىل ءبىلسىن دەگەن «كەرەگەگە اق ورامال تاڭۋ» ىرىمى. دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن شىلدەحانا، بالانى قىرقىنان شىعارۋ، يتكويلەك، بەسىككە سالۋ، تۇساۋكەسەر داستۇرلەرى ورىندالادى. باۋىرىنا سالۋ دەگەن ءداستۇر بار. اتا، اجەسى نەمەرەسىن ۋاقىتشا تاربيەلەۋگە السا، ونى «باۋىرىنا سالۋ» دەپ اتايدى. ول بالا ەرجەتكەن سوڭ اكە-شەشەسىنە بارادى نەمەسە سول شاڭىراقتا قالىپ قويادى. قازاقتا اتا، اجەسىنىڭ ءبىرىنشى نەمەرەسى سولاردىڭ بالاسى دەپ ەسەپتەلەدى. اجەنىڭ نەمەرەگە ءتىلى شىقپاستان جاتىپ ايتاتىن ەرتەگىلەرى، باتىرلىق جىرلارى تەكتىلىككە، مادەنيەتتىلىككە، مەيىرىمدىلىككە، مارتتىككە، اق كوڭىلدىلىككە، قوناقجايلىققا، باتىلدىققا، ۇلتىن، ءتىلىن سۇيۋگە تاربيەلەپ، رۋحاني تۇرعىدا وسىرگەن. ۇلتتىق تاربيەمەن سۋسىنداعان جاستار وسە كەلە قالالارعا وقۋعا اتتانعان. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاقتار وتىرىقشى بولىپ، قالا سالماعان، ەگىنشىلىكپەن اينالىسپاعان، وركەنيەت قۇرماعان، جابايى، كوشپەلى حالىق دەپ ساناپ كەلگەن. الايدا ناقتى تاريحي دەرەكتەر بۇل جاڭساق پىكىرلەردى تەرىسكە شىعارادى. بۇل ماسەلەدە عالىمداردىڭ پىكىرلەرى ارقيلى. دەگەنمەن، قازاق دالاسىندا 500-گە جۋىق قالا بولعان. ولاردىڭ 70-كە جۋىعى - ءىرى قالالار. العاشقى قالا وسىدان 4000 جىل بۇرىن پايدا بولعان. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورتا عاسىرلاردا عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ورتالىعى بولعان تاراز، وتىرار، سارايشىق، قۇلان، مەركى، اسپارا، اقىرتاس سىندى اتتارى الەمگە ايگىلى جۇزدەگەن قالالار تىزبەگى بار. جەرگىلىكتى قۇرىلىس مادەنيەتىنىڭ جوعارى دارەجەدە بولعانىنا XV-XVIII عاسىرلارداعى ياسسى (تۇركىستان), ساۋران، وتىرار، سىعاناق، سايرام ءتارىزدى قالالار، ورتالىق قازاقستانداعى دومباۋل، الاشاحان، جوشىحان عيباداتحانالارى، وڭتۇستىك قازاقستان جانە ماڭعىستاۋداعى ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى كۋا. ءحۇى-ءحۇىىى عاسىرلاردا كوشپەلى تايپالاردان قۇرالعان جاس قازاق حاندىعىنىڭ گەوساياسي جانە رۋحاني استاناسى بولىپ بەكىتىلگەن. مۇندا كوشپەلى تايپالار جينالىپ، باستى ماسەلەلەرىن اقىلداسا شەشىپ وتىرعان.

كوشپەلىلەردە قالا مادەنيەتى دەگەن بولعان، دەگەنمەن ول اۋىل مادەنيەتىنەن ەشقانداي ايىرمالانباعان. ياعني وندا دا ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر مەن ءداستۇرلى مادەنيەت قالىپتاسقان. ارينە، زەرگەرلىك قولونەر، ەگىنشىلىك، قۇرىلىس جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتقان. بۇل كوشپەلى ومىردەن ايىرماشىلىعى. قالاعا وقۋعا كەلگەن بالا رۋحاني كۇيدە قيىنشىلىق كورمەگەن.

ەندى باعانادان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەت دەگەنىمىزدىڭ تۇسىنىگىنە كەلسەك. قازاقتا ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەت سالت-داستۇرلەرىنەن باسقا دۇنيەلەردى دە قامتيدى. ول باي. ماسەلەن، ەپوس جانرى. قازاقتىڭ ماقتاناتىنى دا وسى تۋىندىلار. سەبەبى الەمدە ەپوس تۋدىرۋشى حالىقتار از ەكەن. بايىرعى گرەكتەر «يلليادا» مەن «ودەسسەيانى» تۋدىرسا، ۇندىلەر «ماحابحاراتا» مەن «رامايانانى» تۋدىرعان، ودان كەيىن شىعىس ەۆروپادا «ۇلكەن ەتتا»، «كىشى ەتتا»، «كاللەۆالا» سياقتى قۇراندى ەپوستار تۋعان. ورىس حالقىنىڭ «يگور جورىعى تۋرالى جىرى» 8 بەتتەن تۇرسا، اقسەلەۋ سەيدىمبەك قاراسوزگە اينالدىرعان «الپامىس باتىر» ەپوسى 800 بەتتى قۇرايدى. بەس عاسىر جىراۋلار پوەزياسىن قوسقاندا «بەسىك جىرىمەن» سۋسىنداعان قازاق حالقىنىڭ سوزگە شەبەر ەكەندىگىن بايقايمىز.
ودان كەيىن ماقتانىپ ايتاتىنىمىز - قولونەر. سكيفتىڭ التىنمەن اپتالعان، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن دۇنيە مۇلىكتەرىنەن باستاپ، ءوزىمىزدىڭ كۇنى كەشەگە دەيىن اكە-شەشەمىز تىككەن كيىز ءۇي - قولونەردىڭ ەڭ ۇلى شىڭى.

ءۇشىنشىسى، ۇلتتىق مۋزىكا. كەڭەس وداعىنىڭ اياسىنداعى ەلدەردىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسىندا كۇي جانرى، ياعني اسپاپتى مۋزىكا جانرى جوق. كۇي دەگەن - مۋزىكادان ءسوزسىز ءبولىنىپ شىققان دىبىس، مۋزىكالىق جانردىڭ ءتۇرى. كۇيدىڭ تۋعانىنا 1200 جىلدان اسىپتى. سەبەبى 40-تان استام كۇي شىعارعان قورقىتتىڭ كۇيلەرىن قازاق حالقى عانا ساقتاپ قالعان. «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ 10 نۇسقاسىنىڭ بىزگە جەتۋى وسىنىڭ دالەلى. قازاق حىلقىنىڭ ەڭ جەتىلگەن ءارى ناعىز تابيعي ۇلتتىق مۋزىكا اسپابى - دومبىرا. حالقىمىزدىڭ تاريحىندا قانداي وقيعا بولماسىن، جىر، ەپوس، اڭىز، ولەڭ تۇرلەرىندە دومبىرامەن سۇيەمەلدەۋ ارقىلى ايتىلىپ جانە كۇي ۇلگىسىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ، بىزگە دەيىن جەتكەن. قاراپايىم عانا مۋزىكا اسپابىنىڭ شەشەندىگى مەن قابىلەتتىگى كەزىندە تالاي ادامداردىڭ اۋزىن اشتىرىپ، كوزىن جۇمدىردى. قازىر بۇل اسپاپتا شىعىس پەن باتىستىڭ قانداي كلاسسيكالىق شىعارمالارىن دا ويناۋعا بولاتىنى ەشكىمدى تاڭ قالدىرماسا كەرەك.

وسى ۇشەۋى ۇلتتىق كالوريتىمىزدى قۇراپ، ىشكى ەستەتيكانى قالىپتاستىرعان. ەگەر سالت-ءداستۇر ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەلەرى، مىنەز-قۇلىقتىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالانسا، ەپوستار، قولونەر، كۇي - وسىعان قوسىمشا رەڭك بەرۋشى قىزمەتىن اتقارعان دەۋگە بولادى. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قالىپتاسقان كۇردەلى جاڭا جاعداي قازاقتىڭ اۋىلدىق الەۋمەتتىك ءتيپىن كۇيزەلىسكە ۇشىراتقانى بەلگىلى. ول باتىستىق (رەسەيلىك) ەكسپانتسياعا شىداي المادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلى اباي سۋرەتتەپ بەرگەن توزۋ، قاقتىعىس، ازعىندىق، ادەپسىزدىك كورىنىستەرى اۋىلدىق-تەكتىك قوعامدى جايلاپ كەتتى. 1856-1868 جىلدارى جۇرگىزىلگەن اكىمشىلىك رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان جەرىندەگى اۋىلدىق-تەكتىك ۇجىمدار بولىستىق جۇيەمەن الماستىرىلدى. بۇل عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قوعامنىڭ وزىندىك رەتتەۋ مەحانيزمدەرىن جويىپ، سىرتتان تانىلعان جۇيەگە كوشۋىنە اكەپ سوقتى. ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەتىمىز تاپتالىپ، وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تابانىنىڭ استىندا قالعاندا ءاليحان بوكەيحانوۆ: «قازاقتىڭ دىننەن كەيىنگى ەڭ كۇشتى قۇرالى - سالت-ءداستۇرى»، - دەپ اقىل مەن پاراساتتى ۇلتتىق سالت-داستۇردەن ىزدەۋگە، ونى ۇمىتىپ قالماۋعا بۇكىل حالىقتى شاقىردى. راس، وعان نەگىز بار ەدى. سەبەبى 30-شى جىلدارداعى اشتىقتان اسىرەسە قازاقتار زارداپ شەككەن ەدى. ونىڭ ەسەسىنە ميگراتسيا پروتسەستەرى ءوتىپ، قازاقستان رەتسيپيەنت قىزمەتىن اتقارىپ، نەگىزگى دونورى رەسەي فەدەراتسياسى بولدى. سالدارى 30-شى جىلداردا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قۇرامى كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. 1930-1936 جىلدارداعى حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا قازاقستاندا: 1930ج.- 5873,0; 1931ج. - 5114,0; 1932ج. - 3227,0; 1933ج. - 2493,5; 1934ج. - 2681,9; 1935ج. - 2926,0; 1936ج. - 3287,914 (مىڭعا شاققاندا). اشتىققا ۇشىراعانى بار، ميگراتسيا ارقىلى دا 1926-1939 جىلدارى 200 مىڭ وتباسى نەمەسە 1 ملن. حالىق ازايدى. (كازاحستانسكايا پراۆدا، 16 سەنتيابريا 1989 گ.) ورىستاردىڭ ميگراتسياسى ارتتتى. 1930 جىلى رەسەي مەن ۋكراينادان 6 مىڭ، 1931 جىلى 43 مىڭ ادام جەر اۋدارىلعان ەكەن.

1931 جىلى قازاقستاننان 5500 قازاق باي-ماناپ قونىس اۋدارىلعان. باسقا ۇلتتار دا كەلگەن. 1936 ج. ۋكراينادان 35739 پولياك، 1937 ج. 20141 وتباسى كارىس (95421 ادام) قازاقستانعا كەلگەن. 1926-1939 جىلدارى ورىستاردىڭ سانى 2,1 ەسە ءوستى، قالالاردا - 4,1 ەسە، اۋىلداردا - 1,5 ەسە. ال قازاقتار كورسەتىلگەن جىلدارى ازايىپ كەتتى. 1926 ج. تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگىن (58,2%) السا، 1939 ج. 36,4%-عا ءتۇستى. ورىستار تۇراتىن حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگىن (41,2%) قۇرايتىن بولدى.

قازاق تەك 1970 ج. عانا 1926 جىلعى ساناعىنا جەتكەن. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعان 1932-1933 جىلدارى 2 ملن. قازاق اشتىقتان كوز جۇمعان. 1929 ج. مالداردى تاركىلەۋ جۇرگەن. مالىمەن كۇن كورىپ وتىرعان حالىق 1932 جىلى جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىرايدى. ماسكەۋ، لەنينگراد، وزگە مەملەكەتتەردى ەتپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قازاقستاننان 36 ملن. مال باسىن ايداپ كەتكەن. قازاقستاندا 1930 ج. 40 ملن. مالدان 1933 ج. 4 ملن. قالعان. كەڭەس كەزىندە اق 1930 جىلدىڭ مۇراعات قۇجاتتارىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن تاريحشى تالاس وماربەكوۆ اشارشىلىق سالدارىنان 2,3 ملن. قازاق كوز جۇمدى دەگەن دەرەك ايتادى. ورتا ازيادا وسىنشاما ادامىنان ايرىلعان تراگەديا وزگە ۇلتتاردىڭ باسىندا بولماعان ەكەن. ورىستاندىرۋ ساياساتى ءار ءتۇرلى جولدارمەن جان-جاقتى جۇرگىزىلىپ جاتتى. قازاقستاندا ورىستاردىڭ سانىنىڭ وسۋىنەن شوۆينيستىك مىنەز قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىندا دا كورىنىس بەردى. قوعامدىق كولىكتەردە (قالادا) قازاقشا سويلەسكەندەردى قاعىپ، «گوۆوري پو رۋسسكي» دەپ بيلىك جۇرگىزدى. استىرتىن ساياسات ولاي دا بىلاي دا دەگەنىنە جەتۋگە شاق قالدى. ءتىل كۇرمەلدى، ءداستۇر ۇمىت بولدى، تاريحي قۇندىلىقتار قاتال تسەنزۋراعا شىرمالدى. جاعداي قيىن.

«فەوداليزم مەن العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس قالدىقتارىمەن كۇرەسۋدى» جەلەۋ ەتكەن ورتالىق 20-جىلداردان باستاپ مەشىت پەن مەدرەسە مۇلكىن تاركىلەپ، ءدىني وكىلدەردى قۋعىنعا ۇشىراتتى. ونداعان تۇرىك حالىقتارى الدىمەن لاتىن، كەيىن سلاۆيان الفاۆيتىنە كوشىرىلدى. 1927-1928 جىلدارى بيلەر سوتى جويى-لىپ، داستۇرلىك زاڭدار جارامسىز دەپ جاريالاندى. مادەنيەتتىڭ تازا پارتيالىلىعىن جوعارىدان باقىلاۋشى ۇيىمدار قاتتى كاداعالاپ وتىردى. باسليت (تسەنزۋرا) مەن باسرەپەرتكوم ءباسپاسوز بەن تەاترلاردا سوتسياليزم يدەيالارىنا سايكەس كەلمەيتىن شىعارمالارعا تىيىم سالدى. ءار ۇلتتىڭ مادەني ارحەتيپتەرىن شايقالتۋ كەڭەس وداعىندا مەملەكەتتىك ساياسات دارەجەسىندە نىسانالى تۇردە جۇرگىزىلدى. مىسالى، 1951 جىلى ورتالىق مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ «دەدە قورقىت»، «الپامىس»، «ماناس». «ەر سايىن»، «شورا باتىر»، «قوبىلاندى» سياقتى ەپوستارىن ءدىنشىل جانە اقسۇيەكتىك دەپ جاريالاپ، ولارعا تىيىم سالدى. حالىقتىق مادەنيەتتى قۋدالاۋدىڭ سوراقى ءبىر كورىنىسى - دومبىرانى فەوداليزمگە اپارىپ تىركەۋ بولعان.

ەگەر 1926 جىلى  بۇرىنعى  كەڭەس  وداعىندا  190 ۇلت  پەن  ۇلىس    تۇرسا،      وداق ىدىرار كەزدە   ولاردىڭ سانى 130-دىڭ شاماسىندا بولعان.  قازاق ءتىلى  دە   جوعالۋدىڭ  از-اق الدىندا     قالدى.     ناتيجەسىندە،  بىزدە   تەك  ورىس  تىلىنە  باعىت ۇستاعان    ادامداردىڭ  وزىندىك   ءدىلى      قالىپتاستى  جانە       اتاسى   نەمەرەسىمەن  انا تىلىندە  سويلەسە المايتىن   جاعدايعا     جەتتى،   ال   جاستاردىڭ ءبىر بولىگى   انا تىلىندە  سويلەسۋدى،   وزدەرىن قازاقپىز دەپ  اتاۋدى ار سانادى.  بۇگىندە  قازاق     ءتىلىنىڭ  وركەندەۋ  ۇدەرىسى     قيىن ءجۇرىپ  جاتقانى  دا كەزدەيسوق  ەمەس،  سوندىقتان   ونىڭ قولدانىس  اياسىن   كەڭەيتۋ كەرەك.

تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعانىمىزعا 19 جىل تولدى. ۇلتتىق ءداستۇرلى مادەنيەتتى، سالت-ءداستۇردى، ءتىلدى قايتاردىق پا؟ الدە باياعى اشارشىلىق، گەنوتسيد، رەپرەسسيا، بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ، شوقىندىرۋ، ءتول جازۋدان ايىرعان تاريحتىڭ اقتاڭعاق بەتتەرىنىڭ كۇڭگىرت ەلەستەرىنەن قۇتىلا الماي وتىرمىز با؟ ارينە سالت-ءداستۇردى تولىق بىلەتىن ادامدار از. بۇگىنگىنىڭ اجەلەرى كەڭەستىك كەرتارتپا تاربيەنىڭ جەمىستەرى. ولار كوپبالالى بولۋدان گورى قىزمەت قۋعاندى قالاپ، ەرلەرمەن تەڭقۇقىقتى بولۋعا ۇمتىلىپ، ەرىكتى جانە ەرىكسىز تۇردە ۇلتتىق قۇندىلىقتان، تاربيەدەن اجىراعاندار. دەگەنمەن ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ت.ب.  كىتاپتارى، قازاقتىڭ قيلى تاريحى جايلى تۋىندىلار بار.  مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» - تۇنعان ەتنوگرافيا. قىزىعىپ، الىپ، قاراپ، وقىپ سالت-داستۇرلەردى، قازاقى ىرىمداردى، ەپوستاردى جاتتاۋعا بولادى. «ادەبيەتى جوعالعان حالىقتىڭ ويى دا دامىماي قالادى» دەيدى باتىستىڭ اقىنى توماس ەليوت. قازاقى تاربيەنىڭ باستاۋلارىن بالالارعا بالاباقشادان باستاپ قۇلاعىنا قۇيسا، تاربيەنىڭ تىزگىنىن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرگە قۇرسا بولاشاقتا ول بالادان ۇلتىنا جانى اشيتىن، ءتىلىن سۇيەتىن ۇرپاق پايدا بولادى. الدىمەن ءتىلدى ۇيرەتۋ كەرەك. ويتكەنى ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ مايەگى تىلدە جاتىر. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «ءوز ءتىلىن بىلمەگەن بالادان سول ۇلتقا جانى اشيتىن قايراتكەر شىقپايدى»، - دەگەن. انا ءتىلىن بىلگەن بالا سول تىلدە جازىلعان كىتاپتاردى وقيدى. ال، اجەنىڭ وقىپ بەرگەن باتىرلار جىرىنان ۋىزدانىپ، سالت-ءداستۇردىڭ نە ەكەنىن بىلسە، قانداي ءدان ەكسەڭ سونداي جەمىس وسەدىگە سالىپ، وسى ۇلتتىق قالىپتى جەتىلدىرگىسى كەلىپ تۇرادى. قانىنا ءسىڭىپ قالعان ۇلتتىق تاربيەنىڭ جيەگىنەن شىقپاي، بىرىڭعاي ۇلتتىق تاربيەنىڭ جاقتاۋشىسى، ءارى جالعاستىرۋشىسى بولادى. ونداي ادامنىڭ ءبىلىم كوكجيەگى كەڭ، ءتىلى كوركەم، جاتىق بولىپ ءبىلىمىن ارمەن قاراي جالعاستىرۋعا قۇلشىنىسى تاسىپ تۇرادى. جاقسى مامان، ۇلاعاتتى اتا-انا شىعاتىنى كامىل. ولاردان قازىرگىدەگىدەي قوعامدىق كولىكتەردە جاسى ەگدە ادام كىرسە دە ۇيالماي وتىرا بەرەتىن جاس، كوشەدە قالاي بولسا سولاي جۇرەتىن جىگىت، «اۋىلدان كەلگەن» دەگەن اتقا كىر كەلتىرەتىن، قالانىڭ ىقتارىنا وتىرىپ الىپ پىستەمەن جەر-كوكتى لاستايتىندار، باتىستىڭ كيىم ۇلگىسىنە ەلىكتەپ كىندىگىن اشىپ، ارابقا ۇقساعىسى كەلىپ تۇمشالانىپ  جۇرگەن قىزدار شىقپايدى. ءتىپتى پاتشالىق رەسەيدىڭ ۇستەمدىك ساياساتى اسقىنىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە قالاعا اۋىلدان كەلگەن جاستار ۇلتتىق تاربيەنى بىلگەن. اقىن ورازاقىن اسقار: «قوعامدىق كولىكتەردە سوڭعى «كىرەتىن» ەسىگىنەن كىرىپ بيلەت الىپ الدىڭعى «شىعاتىن» ەسىگىنەن تەكسەرىلىپ شىعاتىنبىز. كولىك ىشىندە وتىرۋعا ارنالعان بوس ورىندار بولسا دا ءبىز جاستار كولىكتىڭ سوڭعى جاعىنداعى الاڭقايدا تۇرەگەپ تۇرۋدى ءجون سانايتىنبىز. اياعىمىز اۋىرىپ، شارشاعىنىمىزدى سەزىپ بوس ورىنعا وتىرا قالساق تا، جاسى ەگدە كىسىلەر، بالالى ايەلدەر، مۇگەدەكتەر مىنسە، سۇراتپاي، دەرەۋ ۇشىپ تۇرىپ ورىن بەرەتىنبىز. كىرەردە، شىعاردا ۇلكەندەرگە ورىن بەرەتىنبىز...

قازىرگىنىڭ جاستارى تۇرەگەپ تۇرۋدى بىلاي قويىپ، ورىنعا جايعاسۋعا وزگەلەردى قاعا-سوعا الدىمەن ۇمتىلادى. ورىنعا جاي عانا وتىرمايدى، اياقتارىن بارىنشا الشايتا كەرىپ، شالقايا جايعاسادى. ول وتىرعان ەكى كىسىلىك ورىننىڭ بىرىنە وتىرماق بولىپ الگى جاسقا «اياعىڭدى جينا» دەپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى...» (الماتى اقشامى // 2008 ج. 24-ءساۋىر № 46)

Cەيىت كەنجەاحمەتۇلى, ى.التىنسارين اتىنداعى ارقالىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى رەكتورىنىڭ كومەكشىسى، ەتنوگراف، جازۋشى: «كوشەگە شىققاندا وزىمشە: «مەن ۇلكەنمىن عوي، جاستار ماعان جول بەرەر»، - دەپ كەلە جاتسام، جوق، ولار ماعان جول بەرمەك تۇگىلى مىندەتتى تۇردە سوعىپ، الدىمدى كەسىپ وتەدى عوي. رەنجيتىنىم، مەنىڭ جولىمدى كەسىپ كەتكەنىنە ەمەس، ودان بۇرىن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قازاقى ءجون-جورالعى، ادەپ-عۇرىپتان جۇردايلىعى جانىما قاتتى باتادى» - دەيدى ءبىر ءباسباپاسوز بەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا.

قالا وركەنيەتى دەگەن ۇعىم بار. ونىڭ دا ۇلتتىق ءداستۇرلى مادەنيەتتەگىدەي سالەم بەرۋ، ءجۇرۋ-تۇرۋ، كيىنۋگە قاتىستى، ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىپەيىلدىلىك سياقتى قاسيەتتەردى مىنەزگە سىڭىرۋگە بايلانىستى ەرەجەلەرى بار. وزگەشەلىكتەرى دە بار. قالا وركەنيەتىنە قالانىڭ جولجيەگىندە جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ قالاي ءجۇرىپ-تۇرۋى، ادامداردىڭ قوعامدىق كولىكتە، پوەزدا، تاكسيدە، ۇشاقتا، مەيرامحانادا، دۇكەندە، تەاتردا، مۇراجايدا، كىتاپحانادا، كورمەلەردە، قوناق ۇيدە ءوز-ءوزىن ۇستاۋ ەرەكشە ءتارتىپ، تازالىق زاڭدىلىقتارى جاتادى. ەگەر ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەتتى ساقتاپ، وركەنيەتتەن وعان قاراما-قايشى ەمەس جاقتارىن عانا الساق اتا-بابالار الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزدى وتەيمىز. وركەنيەتتىڭ دامۋىنا، ەكونوميكا مەن عىلىم-ءبىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ وركەندەۋىنە قالا ءومىرى قولايلى ەكەنى جونىندە ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. سوندىقتان دا وركەنيەت دامىعان XX عاسىردا الەمدە قالا حالقىنىڭ سانى كۇرت ارتتى. ەگەر وتكەن عاسىردىڭ باسىندا بۇكىل الەمدە قالا حالقىنىڭ ۇلەس سانى - 10 پايىز، 1940 جىلى - 25, 1950 جىلى - 29, 1983 جىلى 40 پايىز بولسا، ال عاسىردىڭ سوڭىندا 50 پايىزدان استى. ماسەلەن، قازىرگى تاڭدا جاپونيادا قالا حالقىنىڭ ۇلەس سانى - 79 پايىز، ليۆاندا - 78, ساۋد ارابياسىندا 70 پايىز بولسا، لاتىن امەريكاسىندا 75 پايىزدان اسىپ بارادى. سونداي-اق الەمدە ەڭ ءىرى قالالار سانى ارتا تۇسۋدە. 1900 جىلى حالقى 1 ملن.-نان استام كالالار: سانى 10 بولسا، 1980 جىلدارى 209, قازىر 300-دەن استى.

1926-1939 جىلدارداعى ميگراتسيا، 1954 ج. تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ناۋقانىندا ورىستاردىڭ كوپ كەلۋى، قالالارعا شوعىرلانۋى قالا تۇرعىندارىنىڭ ورىستانىپ كەتۋىنە اسەر ەتپەي قويمادى. ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەتتى ۇمىتىپ، قازاق تىلىندە سويلەي الماي قالدى. بەلگىلى ەلتانۋشى عالىم م. ءتاتىموۆتىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 1992 جىلى قازاقتاردىڭ 25%، ياعني تورتتەن ءبىرى ءوز انا تىلىندە ءۇي-ىشىندە سويلەسۋدەن قالعان. جەكە قالالاردا بۇل پروتسەنت تىم جوعارى: الماتىدا - 85%، قوستانايدا - 75%، قاراعاندىدا - 80%; سالىستىرۋ ءۇشىن باسقا تەندەنتسيانى دا الايىق: ورىس ءتىلدى قازاقتار حالىقتىڭ قىزىلوردا وبلىسىندا - 3,5%، اتىراۋدا - 4%، جامبىلدا - 6,5%، سەمەيدە - 12,5% قۇراستىرادى.

قالا مادەنيەتى تۋرالى ءوز ۇعىمىمىزدى قاراپايىم تۇسىنىكتى تىلمەن باياندايىق. مىسالى رەسپۋبليكامىزدىڭ مادەنيەت ورتالىعى الماتىدا 270 مادەنيەت ۇيىمدارى بار; سونىڭ ىشىندە 14 تەاتر، 7 كونتسەرت زالى، 2 فيلارمونيا، 11 وركەستر، 13 انسامبل، 32 مۇراجاي، 20 كوركەم گالەرەيا، 39 كىتاپحانا، 2 بالالار شىعارماشىلىق ءۇيى جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق 18 كينوتەاتر، تسيرك، مەيرامحانالاردىڭ، ت.ب. ەسىگى ءاماندا اشىق. وسىلاردىڭ بارلىعى كەرەك، بىراق سونىڭ ەشبىرى رۋحاني بايلىقتىڭ ورنىن باسا المايدى. كىسىنى سىيلاي، قۇرمەتتەي ءبىلۋ، ىزەت، يبا سەكىلدى جاراستىقتى سۇلۋ مىنەزدەر حالىق بويىندا مول ەمەس پە. ەندەشە ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى جاڭعىرتا بەرەيىك.

«جالىن» جۋرنالى