امەريكا ساياساتكەرى، «وركەنيەتتار سوقتىعىسى» كونتسەپتسياسىنىڭ اۆتورى ساميۋەلەم حانتينگتون مەن امەريكالىق ديپلومات ۋوررەن مانشەلدەر كارنەگي قورىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن 1970 جىلى بىرىگىپ اشقان، شتاب-پاتەرى اقش استاناسىندا ورنالاسقان، تارالىمى 100 مىڭنان اساتىن Foreign Policy جۋرنالىنىڭ بەدەلى الەمدىك ساياساتتا باسىم. جۋرنالدىڭ اتاۋى تىكەلەي اۋدارساق  «سىرتقى ساياسات», سوزبە-ءسوز تارجىمالاساق – «حالىقارالىق ساياسات». بۇرىن جىلىنا ءتورت مارتە شىعىپ كەلگەن باق ايىنا ەكى رەت شىعارۋ يدەياسىن 1996-2010 جج. ارالىعىندا رەداكتور بولعان مويسەي نايم كوتەردى. ول باسقارعان 8 جىلدا جۋرنال باسشىلىعى 2003, 2007 جانە 2009 جىلدارى National Magazine Awards سىيلىعىن يەلەندى.

جۋرنال جاھاندىق ساياسات، ەكونوميكا، عالامدىق ينتەگراتسيا، حالىقارالىق قاتىناستاعى ساياسي يدەولوگيا مەن تەوريالارعا قاتىستى تاقىرىپتاردى قوزعاپ، كەڭىنەن قاۋزاپ جازادى. جىل سايىن The FP Top 100 Global Thinkers (100 الەمدىك ويشىل) اتتى وزدىك ۆەرسياسىن جۇرتقا ۇسىنىپ وتىرادى.

2006 جىلدان باستاپ Foreign Policy Passport بلوگى اشىلسا، 2009 جىلدىڭ 5 قاڭتارىنان بەرى «كۇندەلىكتى جەلىلىك جۋرنال» بولىپ تابىلاتىن باسىلىم سايتى جۇمىس ىستەۋدە.

وسى جۋرنالدا تاياۋدا Putin May Want to Be an Emperor, but Russia Isn’t an Imperial Power/ پۋتينن يمپەراتور بولعىسى كەلەدى، بىراق رەسەي يمپەريالىق قاعانات ەمەس اتتى ساراپتاما ماقالا شىقتى. وسى ماقالانى Abai.kz وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

2019 جىلدىڭ اۋا-جايىن باجايلايتىن ساراپشىلارعا رەسەي قاشاندا ەل ءىشى مەن ەل سىرتىنا اۆتوريتارلىق باقىلاۋدىڭ نوقتاسىن ءوز قولىنا ۇستاۋعا ۇنەمى بەيىل تانىتاتىن بولىپ كورىنەدى. وسىلايشا ءۋاجداۋ تۇرعىسىنا سايكەس، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين – جان-تانىمەن ءوز ەلىنىڭ بەدەلىنە قىلاۋ تۇسىرمەۋگە تىرىساتىن رەسەي بيلەۋشىلەرىنىڭ ۇزىن-سونار تىزىمىندەگى جالعىز سوڭعى تۇياق. ونىڭ سەبەپ-سالدارى باتىستا كوزگە ۇرىپ تۇر. ەگەر  پۋتين وزگە دە ورىس ەلتۇلعاسى سياقتى جاي عانا وسى ويىن كەستەسىن قولداناتىن بولسا، وندا بۇعان «اۆتوريتاريزم مەن ەكسپانسيونيزم بەرىك ورنىعادى، نە سوعىس ءورتى تۇتانادى، ال، ەشكىم دە سوعىستى قالامايدى» دەپ جاۋاپ بەرە الامىز.

ەگەر پۋتين امبەگە ايان ءام ءتۇسىندىرلۋى وڭايعا تۇسەتىن رەسەيدىڭ ادەتتەگى ۇلتتىق مۇددەسىن تىستەي قاتىپ ۇستانبايتىن بولسا شە، وندا نە ىستەلۋى كەرەك؟ وزىنە دەيىنگى ەلدىڭ باسقادا باس كوتەرەرلەرى سياقتى ول دا ساياساتقا باستاپ الىپ كەلەتىن رەسەيلىك كەلبەت، يدەولوگيا، ينستيتۋتسيونالدى مۇرا ءام تاريحي جاعدايات سىندى ءدال قازىر ەل مۇددەسىنە كەسىرلى دۇنيەنىڭ قىسىمىندا قالىپ وتىرعانى انىق.

ورىس نەمەسە وزگە ەلدىڭ تاريحىن جەتىك بىلەتىن جاندارعا ايان ءبىر جايت: بىردە-ءبىر مەملەكەت وزدەرىنىڭ تاريحىندا ءبىر عانا مۇددەنىڭ جەتەگىندە كەتپەيدى، سوندىقتان مەملەكەت پەن ونى قورشاعان ورتا ۇنەمى وزگەرىسكە ءتۇسىپ وتىرادى. بۇگىنگى رەسەي – وسىدان 600 جىل بۇرىنعى ماسكەۋ پاتشالىعى ەمەس. مونعولدار – باتىس بولىپ تابىلمايدى. كەيبىر سىرتتاي ۇقساستىقتارىنا قاراماي، پۋتين تىپتەن كارى يۆان ەمەس. وزگەرمەۋشىلىك – ۇلتتىق كەلبەتتىڭ تاڭباسى. ءدال وسى جاعدايدا شىن مانىسىندە گەوگرافيا مەن ستراتەگيا ۇلكەن ماڭىزعا يە. وسىنىڭ ناتيجەسىندە سىرتقى ساياسات: گەوساياسات، ۇلتتىق مۇددە مەن يدەولوگيانىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، رەجىم ءتيپىنىڭ، كوشباسشى تۇلعاسىنىڭ، تاريحي ۋاقىتتىڭ جانە تاعى باسقا فاكتورلاردىڭ  فۋنكتسياسىنا اينالدى.

رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىن ۇعىنۋ بىزدەن ونىڭ تاريحي ەۆوليۋتسياسىنا وي جۇگىرتۋىمىزدى كەرەك ەتەدى. ەڭ الدىمەن، زامانالىق رەسەي – جوعارى دەڭگەيدە ورتالىقتانعان ورىس ەمەس رەسپۋبليكالاردىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنىڭ ءتىنى بولعان كەڭەس يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى جانە اياق استىنان تاس-تالقانى شىققان يمپەريانىڭ جەمىسى.

تاريحي جازبالارعا كوز سالار بولساق، رەسەيدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنىڭ وزگەرمەلىلىگىنە كوز جەتكىزەمىز. زامانالىق رەسەيدىڭ ءتۇپ نەگىزىن قالاعان ماسكەۋ مەملەكەتى ءحىىى عاسىردا جاقىن كورشىلەرىمەن بيلىك ءۇشىن باسەكەگە ءتۇسۋشى شاعىن كىنازدىك رەتىندە ومىرگە كەلدى. ءبارى دە «مونعول ەزگىسىنەن» ازات بولۋعا تىرىستى. 1380 جىلى دوندىق دميتري كۋليك دالاسىندا مونعولداردى تاس-تالقان ەتتى; 1480 جىلى ۇلى كىناز يۆان III ۋگرا وزەنىندە ماسكەۋ بيلىگىنىڭ نەگىزىن سالدى; بۇدان 70 جىل وتكەن سوڭ، ماسكەۋ قازان مەن اشتارحاندى باسىپ الدى. ول كەزدە ماسكەۋ ۋكراينا نەمەسە بوسفورعا بيلىك جۇرگىزۋدى ۇلتتىق مۇددەمىز دەپ سانامايتىن، ولار ماسكەۋدەن تىم الىستاتىن، قايتا ولار ءۇشىن شىعىستاعى مونعول قاۋىپى باستى ورىندا تۇردى.

ماسكەۋدىڭ كەلەسى ەكسپانسياسى 1581-1649 جج. ارالىعىن قامتيتىن ءسىبىردى جاۋلاپ الۋ پروتسەسىنە ۇلاسىپ، 70 جىلعا سوزىلدى. رۋبل ءۇشىن جانىن بەرەتىن اڭشىلاردىڭ ءىزىن الا كازاكتار مەن ارميا بولىمدەرى جاھانگەرلىك جاسادى. بۇل ورايدا گەوستراتەگيالىق ۇلتتىق مۇددە ەسكەرىلگەن جوق. كەرەك دەسەڭىز، XVI عاسىردا ۋكراينا مەن وسماندار ماسكەۋدىڭ قاپەرىندە دە بولعان جوق، كەرىسىنشە، بۇل كەزدە ليتۆا، پولشا مەن شۆەتسيا ءوزارا جانە ارا-تۇرا ماسكەۋمەن سوعىستى. تەك XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا پولياك، ماسكەۋ، وسمان تۇرىكتەرى،  قىرىم تاتارلارى مەن ۋكراين كازاكتارى اراسىنداعى ۇزدىكسىز سوعىستاردىڭ ناتيجەسىندە ماسكەۋ شىعىس ۋكراينا اۋماعىن باسىپ، قارا تەڭىزگە تاياپ ۋكراينا مەن وسمان پاتشالىعىن ايماقتىق ستراتەگيالىق مۇددەسىنە اينالدىردى.

ۇزاق ۋاقىت باتىس ەۋروپادا بولعان ۇلى پەتر ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ايقىنداۋدا «ماسكەۋ مەملەكەتىنە مودەرنيزاتسيالانۋ قاجەت» دەگەن ءوز وزگەرىسىن ەنگىزدى. ول توڭىرەگىنە توپتاسقان ۋكراين كليريكتەرىنىڭ «رەسەي دەپ اتالا باستاعان ونىڭ يمپەرياسى ءتۇپ قازىعى بۇگىنگى ۋكراينادا قاعىلعان ورتا عاسىرلىق كيەۆ ءرۋسى مەملەكەتىنە اتا-تەكتىك مۇراگەرلىككە تالاسۋى كەرەك» دەگەن اقىل-كەڭەستەرىنە قۇلاق استى.

رەسەي يمپەرياسى وسمان جانە ونىڭ قىرىم تاتارلىق وداقتاستارىمەن تىكەلەي بايلانىسقا تۇسكەن كەزدە ەكى ۇلى قاعانات اراسىنداعى تەكە-تىرەس ۋشىعا ءتۇستى. پەتر بيلىگىنەن كەيىنگى قارا تەڭىزگە جاسالعان رەسەي ەكسپانسياسى وسمان يمپەرياسىنىڭ السىرەۋى ارقاسىندا «تۇرىكتەردى ماسىحشىلەردىڭ جاۋى» دەپ تانيتىن بوسفورعا باقىلاۋ جاساۋدىڭ گەوستراتەگيالىق جوسىعىن تۋدىردى.  وزىن وركەنيەتتى ەل ساناعان رەسەي XIX عاسىردا ورتالىق ازيا مەن كاۆكازدى وزىنە باعىندىرعان ءىرى  يمپەرياعا اينالعانىمەن، 1918-1921 جىلدار ارالىعىندا قۇلاپ تىندى.

يمپەريالار ەكى جولمەن قۇريدى. كوپشىلىگى ۋاقىت تەزىنە توتەپ بەرە الماي، ءوز ايماقتارىنان ايىرىلادى. ناتيجەسىندە يمپەريالىق ءبىتىم-بولمىس ادام ايتقىسىز وزگەرىپ، بۇرىنعى وتارلارىمەن يدەولوگيالىق، ەكونوميكالىق، اسكەري، مادەني جانە ساياسي بايلانىستارىن بەلگىلى ءبىر مولشەردە ساقتاپ قالۋىمەن تىعىرىقتان شىعادى. يمپەريا قۇلاعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا ومىرگە كەلگەن جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت قولدان شىققان ايماقتى قايتارۋ جولىندا كوبىنە ەش ارەكەت ەتپەيدى. بۇنىڭ مىسالىن ءبىز وسمانداردان كورەمىز. ولاردىڭ جاۋلاپ العان جەرلەرىنەن ايىرىلۋى 1683 جىلعى ۆەنانى قورشاۋداعى ساتسىزدىكتەن باستالىپ، ءى جاھان سوعىسىنىڭ اياقتالۋىمەن بىتەدى. يمپەريانىڭ ورنىنا تۇرىك مەملەكەتى 1919 جىلى ومىرگە كەلىپ، ونىڭ باستى ماقساتى 300 جىل بۇرىنعى جوعالتقان اۋماقتاردى قايتارىپ الۋ ەمەس، قايتا ءوز تاۋەلسىزدىگىن ءۋاجداپ، ءوز شەكاراسىنداعى گرەك جانە ارميان ۇلتتىق ازشىلىعىمەن قارىم-قاتىناستا بولۋدى قولعا الدى.

بۇدان بولەك جولدى ءسوز ەتەر بولساق، ءوز جاۋلاپ العان اۋماعىن جوعالتپاي، قايتا باسىپ العان وڭىرلەرىن كەڭەيتۋ كەزىندە 1918-1921 جج. قۇلاعان  ۇلى پەتردىڭ ءسابيى رەسەي يمپەرياسى بار. يمپەريا اياق استىنان قۇلاعاندىقتان، بولشەۆيكتىك رەسەي مەن ونىڭ وتارلارىنىڭ اراسىندا يدەولوگيالىق، ەكونوميكالىق، اسكەري، مادەني جانە ساياسي بايلانىس وتە كۇشتى ەدى. بولشەۆيكتەر رەيمپەرياليزاتسيا ناۋقانى جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولىپ، اقىر اياعى 1922 جىلى كەڭەستەر وداعىن ومىرگە اكەلدى.

اتالعان يمپەريا باس حاتشى ميحايل گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋى كەزىندە، رەسمي تۇردە 1991 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا ءوز ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى. شىن مانىسىندە ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە 14 ورىس ەمەس تاۋەلسىز مەملەكەت ومىرگە كەلدى. دەگەنمەن ولاردىڭ ءوزارا بايلانىستىرعان كوپتەگەن يمپەريالىق بايلانىس ەش وزگەرىسسىز قالا بەردى.

رەسەيلىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز مەملەكەتى مەن ۇلتىن ورىس ەمەس حالىقتاردان وق بويى وزىق ساناپ، وزدەرىن وركەنيەت تاراتۋشىلارمىز دەپ سانادى. ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتى ونداعان جىلدارعا سوزىلعان كەڭەستىك ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ءوز باسىمدىعىن جالعاستىرۋدا. ءبىر كەزدەردەگى ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق ينفراقۇرىلىم كەڭىستىگى ونىڭ ىشىندە گاز-مۇناي قۇبىرلارىنىڭ ورتاقتاستىعى رەسەيگە باعىنىشتىلىقتى جالعاستىرۋدا. ونىڭ ۇستىنە رەسەي ۇلكەن ارميا مەن قارۋ-جاراق ارسەنالىنا مۇراگەرلىك ەتسە، ءوز كەزەگىندە جاڭا رەسپۋبليكالار جۇلىم-جۇلىمى شىققان كەڭەس اسكەرى مەن قارۋ-جاراعىن مىسە تۇتىپ،  ۇلتتىق اسكەرىن جاساقتادى. ورىس ەمەس ەليتا مەن رەسەيلىك ەليتا ءبىر توننىڭ ىشكى باۋىرىنداي بولىپ كەتكەندىكتەن، كەيدە ولار ءوز ەلى مۇددەسىن قۇرباندىققا شالىپ جىبەرەتىن جاعداياتتاردا ورىن الىپ تۇرادى. اقىر سوڭىندا تۇتاس ورىستار مەن ولاردىڭ ەليتاسى يمپەريادان ايىرىلعاندى زور قايعى ساناپ، ءوز ەلدەرىن قايىرا ۇلى اتاندىرۋعا بەل شەشە كىرىستى.

پۋتين مەن ونىڭ الدىنداعى بوريس ەلتسين رەيمپەرياليزاتسيانى قولعا الدى. ەلتسين كەزىندەگى رەيمپەرياليزاتسيا تمد ورىس ەمەس ەلدەرىندەگى جاپا شەگۋشى ورىستار مەن ورىس تىلدىلەردى قورعاۋ اياسىندا «جۇمساقتانا» جۇرگىزىلدى. بىراق ەلتسين سونىمەن قاتار پوستكەڭەستىك رەسەيدى ەكونوميكالىق كۇيرەتۋگە باسشىلىق ەتىپ، قىلمىس پەن سىبايلاسقان جەمقورلىققا قانات جايعىزدى. پۋتينگە «مەرگەننىڭ باسۋى، قۇلاننىڭ قاسۋىنىڭ» كەزى تاپ كەلدى. ول اۋەلى پرەمەر-مينيستر، كەيىن پرەزيدەنت بولعان شاعىندا رەسەي ەكونوميكاسى ساۋىعىپ، الەم نارىعىنداعى مۇناي-گاز باعاسى اسپانداۋى ونىڭ بيلىگىن «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالعانداي» ەتتى. بۇل ونىڭ بەدەلىن جۇرت الدىندا كوككە كوتەردى.

بۇل رەتتە پۋتين قىرىمدى اننەكسيالاپ، شىعىس ۋكراينادا سوعىس وتىن تۇتاندىرۋى، ماڭگىلىك رەسەي مۇددەسىمەن ەش ۇيلەسپەيدى. كەرىسىنشە، پۋتين ناتو مەن باتىسقا قاتىستى  رەسەيدى قايتادان ۇلى ەلگە اينالدىرۋدى مۇرات ەتىپ، مايدان توڭكەرىسىنىڭ ۋكراين مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن شايقالتقانىن سەزىنىپ، ديكتاتورلىق باسقارۋمەن قورقىتىپ، ەكسپانسيالاۋدىڭ وڭاي ولجاسىنا  اينالدىردى. يمپەريالىق يدەولوگيا، ۋكراينانىڭ السىزدىگى «ءاي دەر اجە، قوي دەر قوجانىڭ جوقتىعى» باسا-كوكتەپ جاۋلاپ الۋعا نەگىز بولدى.

ەگەر باتىستىڭ ستراتەگيالىق ماقساتى ەكسپانسيونيستىك رەسەيدەن بولەك دەموكراتيامەن ۇيلەسىپ، رەسەي ۇستەمشىلىگىنە قارسى تۇرۋعا قابىلەتتى، ماسكەۋدى دە، باتىستى دا دوستىق ءام ءوزارا ءتيىمدى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسقا تارتۋعا بەيىم ورىس ەمەس رەپۋبليكالاردى قۇرۋ. تاپ وسىنداي جاعدايدا عانا باتىس پەن رەسەيدىڭ كورشىلەرى ءپۋتيننىڭ يمپەريالىق امبيتسياسىنىڭ جىگەرىن قۇم ەتە الادى.

بىرىنشىدەن، ولار رەسەيدىڭ يمپەريالىق كەۋدەمسوقتىعىنىڭ جەتەگىندە كەتپەۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، ولار رەسەي مەن ونىڭ بۇرىنعى وتارلارىمەن ەكونوميكالىق، ساياسي جانە اسكەري بايلانىستاردى بەكەمدەۋدەن بويلارىن اۋلاق سالۋى قاجەت. بۇل بايلانىس ءۇزىلدى-كەسىلدى ۇزىلمەي، قايتا ەكونوميكالىق تۇرعىدان رەسەي ۇستەمدىگىنسىز جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. باتىس پەن اقش ورىس ەمەس شاعىن ەلدەرگە كومەكتەسۋ ارقىلى ولاردىڭ رەسەي رەسۋرستىق مونوپولياسىنا تاۋەلدىلىكتەن ايىرا وتىرا، وزدىك ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارعا قول جەتكىزۋگە جاردەم ەتەدى.

بۇدان بولەك باتىس قاشاندا رەسەي ءۇشىن ەڭ قاسىرەتتى مەملەكەتتىك ىدىراۋ مەن كۇيرەۋگە وسى باستان دايىندالا بەرگەنى ابزال.

1918 جىلى رەسەيلىك پوستيمپەريالىق ءتىن نەگىزىندە جاڭادان ورىس ەمەس مەمەلەكەتتەر ومىرگە كەلدى. رەيمپەرياليزاتسيا وتە تەز ءام جىلدام ءوتتى. بۇگىن رەسەي ايماقتىق ۇلى قاعانات رەتىندە ءالى ءوز قۇدىرەتىن ساقتاپ قالعانىمەن، ناعىز يمپەريا قۇرۋعا تاقىمى ءالسىز، تىزگىنى بوساڭ. ول ەستونيا مەن لاتۆيا سياقتى شاعىن ەلدەردى نە تولىقتاي، نە جارىم جارتىلاي باسىپ العانىمەن دە، قازاقستان، وزبەكستان نەمەسە ۋكراينانى ءوز وڭەشىنەن وتكىزە المايدى. سونداي-اق، رەسەيدىڭ بەلارۋستى باسىپ الۋ ءام الماۋى دا باسى اشىق قالىپ وتىر. البەتتە، يمپەريانى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ دۇربەلەڭى تەك رەسەي كورشىلەرىن عانا دۇرلىكتىرمەيدى، ءوز ىشىندە الا تايداي بۇلدىرگىگە ۇشىراتادى.

ەلىنىڭ ەكونوميكاسى جان-ءتاسىلىم ۇستىندەگى ءپۋتيننىڭ جۇگەنسىز كەتكەن ارانى افريكا مەن تاياۋ شىعىسقا دەيىن اشىلىپ وتىر. بۇنداي ارانى اشىلعان يمپەريالىق تابەتتىڭ داۋرەنى ۇزاققا سوزىلمايدى. ءدال قازىر پۋتيندىك رەسەي كەڭەس وداعىنداعى لەونيد برەجنەۆتىڭ كەزىندەگىدەي الداۋسىراعان ءۇمىتتىڭ جەتەگىندە جۇرگەن جايى بار.

بارىنەن دە ەڭ باستىسى پۋتين ورتالىقتانعان، جەمقورلانعان رەپرەسسياعا بەيىم، مودەرنيزاتسياعا يكەمسىز كۆازيفاشيستىك مەملەكە قۇردى. ول وسى مەملەكەتتىڭ ءدىڭى بولىپ تابىلاتىندىقتان، ول بيلىكتەن كەتكەن سوڭ،  ول قۇرعان جۇيەنىڭ السىزدىگى جاريا بولىپ، نە امبيتسيالى ەليتا، نە بولماسا، اشىنعان قارا حالىق تىك كوتەرىلەدى. تاعدىردىڭ تالكەگىمەن، پۋتين رەسەيدىڭ قاس جاۋىنا اينالىپ وتىر. سەبەبى، ول رەسەيدى اۆتوريتارلىق يمپەرياعا اينالدىرۋدى باستى ماقساتىنا اينالدىردى.

اۋدارما جاساعان ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz