رەداكتسيادان: 30 ءساۋىر كۇنى داريعا نازارباەۆانىڭ توراعالىق ەتۋىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ وتىرىسى ءوتتى.  

وندا سەناتورلار «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە كوشى-قون پروتسەستەرىن رەتتەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ەكى وقىلىمدا قاراپ، قابىلدادى.

اتالعان زاڭ جوباسىنا بايلانىستى، قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ جانە عىلىم كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇرات باقتيارۇلىنىڭ سەناتتا سويلەگەن ءسوزىن بەرىپ وتىرمىز.      

كوشى-قون ماسەلەسى تەك ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەمەس الەمدەگى وتە وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ول ەلىمىزدىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتاعى بەدەلىنە، دەموگرافيالىق وسىمگە، شەتەلدە جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىستى. زاڭ جوباسىن مىناداي ەكى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار تۇرعىسىنان قاراۋعا بولادى.

ءبىرىنشى، سىرتقى ەڭبەك كوشى-قونىنىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن قۇرۋ جانە زاڭسىز كوشى-قوننىڭ الدىن الۋ. مۇندا شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتقاندا بۇرىنعىداي ەكونوميكالىق قىزمەت تۇرلەرىن الىپ تاستاپ، كۆوتانى ساناتتار ء(ى، ءىى، ءىىى، ءىV جانە ماۋسىمدىق جۇمىستارعا) بولىنىسىنە بەلگىلەۋ ۇسىنىلادى. بۇل ءوز كەزەگىندە قولدانىستاعى زاڭدا جىل ىشىندە ەكونوميكالىق قىزمەت تۇرلەرى بويىنشا شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتۋعا ۇكىمەت بەكىتكەن كۆوتانى قايتا ءبولۋ ءۇشىن مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن كەلىسۋ ءۇشىن 2 ايدان 6 ايعا دەيىن ۋاقىت السا، ەندى شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتۋ فۋنكتسيالارى حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى وكىلەتتى ورگانعا بەرىلەدى، بۇل ءوز كەزەگىندە شەتەلدىك جۇمىسكەرلەرگە قاجەتتىگىنە جەدەل دەن قويۋ يكەمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى.

زاڭ جوباسىندا شەتەلدىك جۇمىسكەرلەردىڭ ء(ى، ءىى، ءىىى ساناتتاعى) ەڭبەك قىزمەتكەرلەرىنە رۇقسات بەرۋ جۇيەسىن ەكى نە ودان دا كوپ اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە تاراتۋ كوزدەلىپ، مۇندا ەكى اكىمشىلىك بىرلىككە رۇقسات الۋ ءۇشىن سول ەكى ايماققا دا سالىق الىمىن تولەۋگە مىندەتتى بولادى. زاڭ جوباسىندا جوعارى بىلىكتىلىككە جاتپايتىن جەكە تۇلعالاردىڭ شارۋاشىلىعىندا جانە ماۋسىمدىق جۇمىستاردا جۇمىس ىستەيدىن بىلىكتىلىگى تومەن ەڭبەك ميگرانتتارىنا رۇقسات الۋدىڭ جەڭىلدەتىلگەن قۇقىعىن بەرۋ ۇسىنىلادى. وسى اتالعان ساناتتاعى ەڭبەك ميگرانتتارى اي سايىن 4 اەك (9620 تەڭگە) كولەمىندە سالىق الىمدارى بەلگىلەنەدى جانە ولار ءۇشىن حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ۋاكىلەتتى ورگان ايقىندالعان سۇرانىسقا نە جۇمىسشى كاسىپتەرىنىڭ تىزبەسى بويىنشا ەڭبەك قىزمەتى رۇقسات ەتىلەدى. رۇقساتتاردى بەرۋ ىشكى ىستەر ورگاندارى جۇزەگە اسىراتىن بولادى.

سونىمەن قاتار زاڭ جوباسىندا «رەادميسسيا» ۇعىمىن زاڭنامالىق تۇردە ايقىنداپ ىشكى ىستەر ورگاندارىنا ونى ىسكە اسىرۋ فۋنكتسيالارىنا بەرىلگەن. جانە اتقارۋشىلىق ءىس جۇرگىزۋ بويىنشا ەلدەن تىس تۇراقتى تۇرۋعا كەتىپ بارا جاتقان ادامدارعا شەكتەۋ قويىلعان. ەلىمىزدە شەتەلدىك ازاماتتارعا تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات بەرۋ ءۇشىن باج سالىعى ەنگىزىلگەن.

ەكىنشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلگەن ەتنيكالىق رەپاتريانتتار جانە قونىس اۋدارماشىلار ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋ. ول ءۇشىن زاڭ جوباسىندا بىرىنشىدەن، شەتەلدە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتارعا قازاقستاندا رۇقسات الماي-اق ۋاقىتشا ەڭبەك قىزمەتىمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. ەكىنشىدەن، وسى زاڭ جوباسىندا ورالماندار مەن قونىس اۋدارۋشىلاردى قابىلداۋدى وڭىرلىك كۆوتاسىن بەلگىلەۋ قۇزىرەتى كوشى-قون ماسەلەلەرى بويىنشا ۋاكىلەتتى ورگاندارعا جۇكتەۋ ۇسىنىلادى. بۇل ورالماندار مەن قونىس اۋدارۋشىلارعا كومەك كورسەتۋگە بولىنەتىن بيۋدجەت قاراجاتىن تولىعىمەن يگەرۋ قاجەتتىلىگىن جەڭىلدەتەدى. ۇشىنشىدەن، قولدانىستاعى زاڭدا ورالمان ستاتۋسىن الۋ ءۇشىن تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا تىركەۋدىڭ بولۋى تالاپ ەتىلمەيتىن. مىسالى، ءبىر وڭىردە تىركەلگەن ەتنيكالىق قازاق ورالمان مارتەبەسىن الۋ ءۇشىن باسقا وڭىرگە دە بارا بەرەتىن. ەندى بۇل زاڭ جوباسى تەك تىركەلگەن جەر بويىنشا عانا ورالمان مارتەبەسىن الا الادى. تورتىنشىدەن، قانداستارىمىزدىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن قابىلداۋدىڭ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ مەن الۋىن جەدەلدەتۋگە جاڭا نورمالار ەنگىزىلدى.

زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ ءۇشىن ءتورت جۇمىس توبى وتكىزىلدى. سەنات دەپۋتاتتارى مەن سەنات اپپاراتى بولىمدەرى تاراپىنان بەرىلگەن ۇسىنىستار مەن تۇزەتۋلەر جۇمىس توبى وتىرىستارىندا تالدانىپ، ۇسىنىستاردىڭ ءبىرشاماسى الداعى قابىلداناتىن زاڭ جوباسىندا ەسكەرىلەتىن بولادى. سونىڭ ءبىرشاماسىنا توقتالساق.

ءبىرىنشى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ 13-باپتىڭ 18) تارماقشاسىندا شەتتەن كوشىپ كەلگەن قانداستارعا «ەڭبەك قىزمەتى» بويىنشا زەينەتاقى تاعايىندالسىن دەپ بەلگىلەنگەن. بىراق بۇل زاڭدا دا، «ەڭبەك كودەكسىندە» دە «ەڭبەك قىزمەتى» دەگەن ۇعىم جوق. «ەڭبەك ءوتىلى» دەگەن ۇعىم بار. ەندى وسى زاڭ بويىنشا جەرگىلىكتى ازاماتتارعا «ەڭبەك ءوتىلى»، ال شەتتەن كوشىپ كەلىپ ازاماتتىق العاندارعا «ەڭبەك قىزمەتى» بويىنشا زەينەتاقى تاعايىندالاتىن بولدى. ياعني بارلىعى دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى بولا تۇرا جەرگىلىكتى زەينەتكەرلەر مەن شەتتەن ورالعان زەينەتكەرلەردىڭ ەڭبەك ەتكەن جىلدارىن ەسەپتەۋدە ەكى ءتۇرلى ۇعىم پايدالانىپ، ەكەۋىن ەكىگە ءبولىپ قاراعان. بۇل ماسەلە الداعى ۋاقىتتا ازىرلەنەتىن زاڭدا وڭ شەشىمىن تابۋى ءتيىس.

ەكىنشى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭىنىڭ 68-بابىنىڭ 7) تارماقشاسى بويىنشا «ورالمان» مارتەبەسىن العاندار ءۇي كەزەگىنە قاتىستى جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان . بىراق «ورالمان» مارتەبەسىنىڭ مەرزىمى ءبىر جىل بولعاندىقتان، ازاماتتىق العان كۇنى تۇرعىن ۇيگە قاتىستى جەڭىلدىكتەن ايىرىلىپ قالادى. سوندىقتان دا كوپتەگەن قانداستارىمىزدىڭ پاتەر كەزەگى ارتقا شەگەرىلىپ قايتادان ءۇي كەزەگىنە تۇرادى. بۇل ولاردىڭ بيلىككە قاتىستى وكپە-رەنىشتەرىن تۋدىرىپ جاتادى. مينيسترلىك بۇل ماسەلەگە قاتىستى ناقتى شەشىم قابىلداۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

ءۇشىنشى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بوسقىندار تۋرالى» زاڭىنىڭ 1-بابىنىڭ 1) تارماقشاسىندا كوزدەلگەن ءمان-جايلار بولعان جاعدايدا، ەگەر پانا ىزدەگەن ادامنىڭ تۋىستارىنىڭ نە جاقىن تۋىستارىنىڭ بىرەۋى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولسا، بوسقىن دەپ تانىلۋى مۇمكىن دەگەن تولىقتىرۋ ەنگىزىلۋدى ۇسىندىق. ويتكەنى سوڭعى ءبىر جىل ىشىندە قىتايداعى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى بەس بىردەي قانداسىمىز ەلگە كەلىپ «بوسقىن» مارتەبەسىن سۇراعان بولاتىن. وكىنىشكە وراي «بوسقىنداردىڭ جاعدايى تۋرالى» كونۆەنتسيانى راتيفيكاتسيالاپ، وزىنە حالىقارالىق مىندەتتەمەلەر الا تۇرا، وسى ازاماتتاردىڭ بارلىعىنىڭ جاقىن تۋىستارى قازاقستاندا تۇرسا دا، بىردە بىرەۋىنە «بوسقىن» مارتەبەسىن بەرە المادىق. شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتارعا تابيعي اپات، ەكونوميكالىق نەمەسە ساياسي داعدارىس، ءتۇرلى ديسكريميناتسيالىق جاعدايلار تۋىنداعاندا قازاقستان ۇكىمەتى تىكەلەي ارالاسىپ، قانداستاردىڭ قۇقىن حالىقارالىق دەڭگەيدە قورعاي الۋعا زاڭدىق تۇرعىدا مۇمكىندىك جوق. بۇل ۇسىنىستا كەلەشەكتە پىسىقتاۋدى قاجەت ەتەتىن بولدى.

تاعى ءبىر ماسەلە، ول «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» زاڭىنىڭ 16-باپتىڭ 1) تارماعىندا ازاماتتىققا قابىلداۋ ءۇشىن مەرزىمىن كوبەيتۋگە قاتىستى ماسەلەدە ۇزاق تالداندى. ويتكەنى قازاقستاندا ازاماتتىق الۋ وڭاي، اسىرەسە قىتايلىقتار ازاماتتىق كوپ الىپ جاتىر دەگەن مالىمەتتەر باق-دا ءجيى كوتەرىلەدى. تالداۋ بارىسىندا مۇنىڭ بارلىعى نەگىزسىز ەكەنى ايقىندالدى. سوڭعى 29 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستان ازاماتتىعىن قىتاي ۇلتىنىڭ 4 ازاماتى عانا العان.

سونىمەن قاتار وسى سىرتقى كوشى-قون ساياساتىنا قاتىستى ۇكىمەتكە جانە ءتيىستى وكىلەتتى ورگاندارعا مىنا ماسەلەگە قاتىستى نازارىن اۋدارتقىم كەلەدى. رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك 1991 جىلدان باستاپ 2018 جىلعا دەيىن قازاقستاندا حالىق سانى 11%، كورشى وزبەكستاندا 60%،  تاجىكستاندا 68%، قىرعىستاندا 43% ءوستى. ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن باستى قاۋىپ – ەلدەن كوشىپ كەتۋ. 1991-2018 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننان باسقا ەلدەرگە كوشىپ كەتكەن ادامدار سانى 3,7 ملن. ادامعا جەتكەن. تەك سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە (2009-2019ج.) ىشىندە قازاقستاننان رەسەيگە 300 مىڭ ادام كوشىپ كەتكەن.

ەلدەن تۇراقتى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ىشىنەن 44 پايىزى 15 پەن – 34 جاسقا دەيىنگى جاستاردى قۇرايدى. بۇل ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ تۇراقتى ازايۋىن كورسەتەدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرى بويىنشا شەتەلدەردە 7 ملن. ەتنيكالىق قازاقستار تۇرادى ەكەن. بۇل قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان 18,5 ملن. حالىقتىڭ 38% قۇرايدى. دەموگرافيالىق اسپەكتىدە ۇلكەن الەۋەت بولىپ تابىلاتىن وسى رەسۋرستاردى دۇرىس پايدالانۋدامىز با؟! وكىنىشكە وراي جوق دەپ ويلايمىن. ول ءۇشىن قازاقستان ۇكىمەتى كوشى-قون جونىندە بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي جاڭا قۇجات دايىنداپ، سوعان وراي ناقتى ءىس-شارالاردى قولعا الۋى ءتيىس. سىرت جەرلەردەگى سان ميلليون اعايىندارىمىزدىڭ اتامەكەنگە تۇپكىلىكتى كەلەمىن دەگەن ىستىق ىقىلاسىن سۋىتىپ الماي، ساعىنىشى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنە سىزات تۇسىرمەي، قازاق كوشىن قايتا جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى قازاقستان-شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ جالعىز رۋحاني وتانى. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ 2017 جىلى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ V-قۇرىلتايىندا «قايدا جۇرسەڭ دە قازاقتىڭ وتانى بىرەۋ عانا، ول – قازاقستان» دەگەن بولاتىن. جانە تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان «وتانداستار قورى» تاپسىرماسىنا سايكەس جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك ساۋالنامالاردىڭ ناتيجەسىندە، قازاقستانعا شەتەلدەن 1,5 ملن. ەتنيكالىق قازاق تۇراقتى قونىس اۋدارعىسى كەلەدى. سولاي بولا تۇرا سوڭعى 8 جىلدا (2012-2019ج.) رەپاتريانتتار لەگى جىلىنا نەبارى 10,000 ادامدى عانا قامتىعان. 2020 جىلى قازاقستاندا ەلگە ورالامىن دەگەن قانداستارىمىزعا بەرىلگەن كۆوتا 1378 ورىن كولەمىندە عانا بەلگىلەنگەن.

مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە الەمدىك باسەكەلەستىكتە مىقتى بولۋ فاكتورلارىنىڭ ءبىرى ونىڭ حالقىنىڭ سانى ەكەنى ءسوزسىز. سوندىقتان دا ەلدەگى حالىق سانىن ارتتىرۋدا شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى قولداۋدىڭ ىنتالاندىرۋ باعدارلاماسىن، ياعني رەپاتريانتتاردى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قولداۋدىڭ كەشەندى شارالارىن قامتىعان ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداۋىن تالاپ ەتەدى. كورشى رەسەيدە ءوز وتانداستارىن ەرىكتى كوشىرۋدىڭ مەرزىمى شەكتەلمەگەن مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدادى. قازاقستان ۇكىمەتى جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەردى جان-جاقتى قاراستىرىپ، ەتنوستىق كوشى-قون جۇمىستارى وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي ناقتى ءبىر جۇيەگە تۇسىرسە دەگەن ۇسىنىس-تىلەك بىلدىرەمىز.

مۇرات باقتيارۇلى،       

قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى

Abai.kz