امەريكالىقتاردىڭ قازىر تالقىلاپ جاتقان باستى تاقىرىبى – پرەزيدەنت سايلاۋى. وعان 31 كۇن قالدى. بايدەن حالىق اراسىندا تانىمال بولعانىمەن، ترامپ جەڭەدى.

مۇنداي ۆەرديكتكە جەتەلەگەن ارگۋمەنتتەر مەن ءاناليزدى تومەندە جازىپ كورەيىن.

فەدەرالدى دەڭگەيدەگى YouGov ساياسي ساۋالناماسىنىڭ سوڭعى ەسەبىنە وراي، امەريكالىقتاردىڭ 50 پايىزى بايدەندى قولداسا، 42 پايىزى ترامپقا داۋىس بەرگەن. قوعامدىق پىكىردى انىقتاۋشى Rasmussen Reports ەسەبىنشە، ترامپ 43 پايىز، بايدەن 51 پايىز قولداۋ جيناپ وتىر.

بايدەن ورتا ەسەپپەن 8 پايىزعا الدا كەلسە دە، ونىڭ جەڭىلەتىنى ايقىن كورىنە باستادى. ناقتى سەبەپتەرگە توقتالىپ وتەيىك.

بايدەن – تسەنتريست.

اقش ساياسي الاڭىنداعى نەگىزگى كۇش ەكى پارتيادا شوعىرلانعان. دەموكراتيالىق پارتيا، ياعني سولشىلدار قوعامدىق جانە ەكونوميكالىق تەڭدىكتى، مۋلتيمادەنيەتتى، ءدىني سەكيۋلياريزمدى، از ۇلت وكىلدەرى قۇقىقتارىن (جەرگىلىكتى امەريكالىقتار، قارا ناسىلدىلەر، لاتىن امەريكالىقتار، ازيالىقتار ت.ب.) قورعاۋدى، گەندەرلىك تەڭسىزدىكتى (LGBTQ+) جويۋ سىندى ليبەرالدى يدەيالار مەن قورشاعان ورتانى قورعاۋدى قولداسا، رەسپۋبليكالىق پارتيا، ياعني وڭشىلدار ءداستۇرلى ويلاۋدى، وتباسى قۇندىلىقتارى مەن ءدىنى باسىم قوعامدى، از سالىق پەن ەركىن نارىقتىڭ ەكونوميكانى رەتتەگەنىن قولدايدى. مىسالى، دەموكراتتار تابىسى كوپ ازاماتتارعا سالىقتىڭ كوبەيگەنىن جاقتاسا، رەسپۋبليكالىقتار سالىق بارلىعىنا بىردەي بولعانىن قالايدى. دەموكراتتار جاھاندانۋ ءۇشىن سىرتقى ساياساتقا، اسكەري كۇشكە كوپ قارجى جۇمساسا، رەسپۋبليكالىقتار ىشكى ماسەلەلەردى شەشۋگە قارجىنى لوكاليزاتسياعا باعىتتايدى. ءبىرىنشىسى ابورتتى زاڭداستىرسا (pro-choice - D), ەكىنشىسى ابورتتى قىلمىسقا تەڭەيدى (pro-life - R); ءبىرى قارۋ يەمدەنۋدى (gun control) قىلمىستىڭ تامىرى دەپ بىلسە، تاعى ءبىرى قارۋدى جەكە قاۋىپسىزدىك ءۇشىن قولدايدى.

وسىنداي ۇلكەن يدەولوگيالىق سەپاراتسيا امەريكالىق قوعامدى ەكىگە ءبولىپ وتىر. بايدەن سولشىلدار پارتياسى اتىنان شىققانى ءۇشىن، ليبەرالدى قۇندىلىقتاردى العا تارتۋى ءتيىس. بىراق ول پرەزيدەنتتىك كامپانيا باستاعالى بەرى تسەنتريست دەموكرات رەتىندە كوزگە ءتۇستى. ال پارتيا اتىنان نوميناتسيا ۇتىپ العان سوڭ، سولشىلداردىڭ قولداۋىن جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن تەگىن مەديتسينا (free health care), تەگىن وقۋ (tuition free), اۋقاتتى امەريكالىقتارعا سالىقتى كوبەيتۋ سىندى سولشىل يدەيالاردى باعدارلاماسىنا قوستى. ءتىپتى ازيالىق جانە افريكالىق تەكتى امەريكالىق كامالا ءحارريستى ءوزىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى رەتىندە بەكىتتى. بىراق تەك سولشىلداردى ەمەس، وڭشىل كونسەرۆاتورلاردى دا وزىنە قاراتۋ ءۇشىن Defund Police سىندى ارەكەتتەردى قولدامايتىنىن ايتىپ، ءالى دە تسەنتريست ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىر. بايدەننىڭ مۇنداي پوزيتسياسى كونسەرۆاتورلاردىڭ وعان داۋىس بەرۋىنە گارانت بولمايدى. كەرىسىنشە، پروگرەسسيۆتى ء(بىرازى انارحيستەر سىندى راديكالدى سولشىلدار) سولشىلداردىڭ داۋىسىنان ايىرادى.

Popular vote vs. college electorate

2016 جىلى اقش پرەزيدەنتى سايلاۋىندا ترامپ حيللاري كلينتونعا قاراعاندا 3 ميلليونعا از داۋىس جينادى. بىراق پرەزيدەنت اتانىپ وتىر. ءدال وسى جاعداي اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋ جۇيەسىنىڭ وزگە ەلدەردەن وزگەشە ەكەنىن دايەكتەيدى.

اقش كونستيتۋتسياسىندا بەكىتىلگەن سايلاۋ جۇيەسى electoral college دەپ اتالادى. بۇل حالقى از شتاتتاردىڭ داۋىسى ەستىلمەي قالماۋى ءۇشىن قۇرىلعان جۇيە. كونستيتۋتسيادا جازىلعانداي ءار شتات ءوز تەرريتورياسىندا ءومىر سۇرەتىن حالىق سانىنا وراي فەدەرالدى كونگرەسكە باراتىن وكىلدەر سانىن انىقتايدى. مىسالى، الياسكادان 3 وكىل شىقسا، كاليفورنيا شتاتىنان 55 وكىل بەكىتىلەدى. جالپى بارلىق شتاتتاردىڭ جانە كولۋمبيا وكرۋگى وكىلدەرىنىڭ سانى 538-ءدى قۇرايدى. بۇل كونگرەستەگى وكىلدەرى پالاتاسىنداعى (House of Representatives) 435 پەن سەناتتاعى 100 زاڭ شىعارۋشى جانە كولۋمبيا وكرۋگىندەگى ۆاشينگتون قالاسى اتىنان شىعاتىن 3 وكىلدىڭ قوسىندىسىنان تۇرادى.

دەمەك پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر سايلاۋدا جەڭۋ ءۇشىن مينيمۋم 270 وكىل داۋىسىن، ياعني بارلىق داۋىستىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبىن جيناۋى ءتيىس. امەريكالىق سايلاۋ جۇيەسىنىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى ۇمىتكەرلەردىڭ شتات دەڭگەيىندەگى داۋىس جيناۋ جۇيەسىندە جاتىر. مىسالى، فلوريدا شتاتىنىڭ وكىل سانى 29. ەگەر دەموكرات كەم دەگەندە 15 وكىل سانىن يەمدەنە السا، شتات اتىنداعى بارلىق 29 داۋىستى ءوز ەنشىسىنە جازادى. وسىلاي ءار شتاتتا ەكى ۇمىتكەر داۋىستى يەمدەنۋ ءۇشىن تالاسادى. مىسالى، كاليفورنيا جانە نيۋ-يورك سىندى وكىل سانى كوپ شتاتتاردا دەموكراتتار ۇنەمى جەڭسە، تەحاس، فلوريدا جانە وڭتۇستىكتەگى جانە ورتالىق باتىستاعى شتاتتاردا رەسپۋبليكالىقتار جەڭىپ كەلگەن. بىراق ميچيگان، پەنسيلۆانيا، وگايو، ۆيسكونسين سىندى شتاتتاردىڭ تاڭداۋى ءجيى وزگەرىپ تۇرادى. سوندىقتان بايدەن دە، ترامپ تا وسى قۇبىلمالى شتاتتاردا ءجيى پرەزيددەنتتىك رالليلەرىن ۇيىمداستىرىپ جاتىر.

ۋلترا-سولشىلدار بايدەندى قولدامايدى، بىراق ۋلترا-وڭشىلدار ترامپتى قولدايدى. سول جاق فرونتتاعى پروگرەسسيۆتەر (ۋلترا-سولشىلدار) بايدەندى قولداماۋى ونىڭ سايلاۋدا جەڭىلۋىنە تاعى ءبىر نەگىز بولۋى مۇمكىن. بايدەننىڭ رەسپۋبليكالىقتاردى وزىنە قاراتۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان تسەنتريستىك ارەكەتتەرى ۋلترا-سولشىلداردى الاستاتادى.

پوپۋليزم ەففەكتى جانە “قاجەتسىز” دەبات

وتكەندەگى پرەزيدەنتتىك دەباتتى كورگەن بولارسىزدار. دەباتتان كەيىن جاريالانعان ءتۇرلى poll ناتيجەلەرى بايدەندى جەڭگەنىن ايعاقتاعانىمەن، ترامپتىڭ پوپۋليستىك ەففەكتى باسىمدىراق كورىندى.

مىسالى، ترامپ كەز كەلگەن اقپاراتتى ءوز باسىنا ءتيىمدى ەتىپ ايتۋعا تىرىسادى. ونىڭ راس نە وتىرىك ەكەنى ماڭىزدى ەمەس. مىسالى، دەبات بارىسىندا ول BIG TEN امەريكالىق فۋتبول جارىسىنا، پورتلەند قالاسىنىڭ شەريفى ءوزىن قولدايتىنىنا، حرونيكالىق اۋرۋى. بار امەريكالىقتار سانىنا، ءوزى اشقان وندىرىستەگى جۇمىس سانىنا، پوشتا ارقىلى داۋىس بەرۋگە، فارماتسەۆتيكالىق دارۋمەندەر باعاسىنا جانە تاعى باسقا ماسەلەلەرگە قاتىستى وتىرىك ايتتى. بىراق بۇل وتىرىكتەردىڭ بارلىعى ءوز ابىرويىن كوتەرۋگە باعىتتالعاندىقتان، ونىڭ وسىنداي پوپۋليستىك ءجۇرىسى داۋىس بەرۋشىلەر اراسىندا تريۋمفالدى ەففەكت قالدىرىپ وتىر. كونسەرۆاتيۆتى باسىلىمدار ترامپ تاراپىنان ايتىلعان وتىرىكتەرگە ەمەس، بايدەننىڭ كەيبىر سۇراقتاردا قىسىلىپ قالعانىن جارىسا كورسەتتى. ال ليبەرالدى باسىلىمدار ترامپ وتىرىكتەرىن ساناۋمەن بولدى. بىراق، ەڭ وكىنىشتىسى، ترامپتقا قاتىستى فاكتچەكينگ ونىڭ ءپوپۋليزمىن جەڭە المايدى.

بۇل دەباتتا قانداي ماسەلەلەردىڭ كوتەرىلگەنى ەمەس، ولاردىڭ قالاي تالقىلانعانى ماڭىزدىراق ەكەنى ايقىن كورىندى. دەباتتان بىزگە ورتا امەريكالىق داۋىس بەرۋشىنىڭ وبرازىنىڭ قانداي ەكەنىن كورۋگە بولادى جانە ول وبراز دەڭگەيىنىڭ تومەندەپ جاتقانى بايقالادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ورتا دەڭگەيلى امەريكالىق ەموتسيالىق تولىقتىرۋدى قالايدى. وعان ستاتيستيكا، راتسيونالدى وي، دەرەككە سۇيەنگەن ارگۋمەنتتەر، ايتىلاتىن ويلاردىڭ دالەل مەن فاكتىگە سۇيەنۋى ماڭىزدى ەمەس.

سولشىلدار ءۇشىن ساياسي كوررەكتتى بولۋ وتە ماڭىزدى. ولاردان شىققان ۇمىتكەر ءاربىر ينديۆيدۋمنىڭ تاڭداۋى مەن شەشىمىن كەمسىتپەۋ ءۇشىن ساياسي كوررەكتتى بولۋى كەرەك. بىراق بايدەن دە دەبات بارىسىندا ەموتسياعا بەرىلىپ، ترامپتى ء“پۋتيننىڭ كۇشىگى” دەپ مازاقتاپ، “مىنا كلوۋن قاشان داۋىسىن وشىرەدى؟” دەدى. بۇل ساياساتتا 47 جىل جۇرگەن دەموكرات ءۇشىن جىبەرىلمەۋى ءتيىس قاتەلىك. باسقاشا ايتقاندا، بايدەن ترامپتى جەڭۋ ءۇشىن ترامپتىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ، “ايىپتاۋ ءستيلىن” قايتالاپ وتىر. ورتاشا امەريكالىق داۋىس بەرۋشىگە دە سول ايىپتاۋلار فلەشموبى كەرەك. دەبات بارىسىندا كىمنىڭ داۋىسى جيىرەك، جۋانىراق جانە قاتالداۋ شىقسا، سول الەۋمەتتىك جەلىلەردە ترەندكە اينالادى. ونى بىلگەن ترامپ بايدەنگە ءبىر سويلەمىن دۇرىس بىتىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. ۇنەمى ءسوزىن ءبولىپ وتىردى.

جالپىلاپ ايتقاندا، وتىرىك ايتۋ وتكەن دەباتتىڭ نەگىزگى ەلەمەتتەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. ەگەر ەكى ۇمىتكەر دە ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنبەي، ءبىر-ءبىرىن ايىپتاپ، وتىرىك ايتا بەرسە، وندا دەباتتا كىمنىڭ جەڭگەنى قانداي كريتەريلەر بويىنشا انىقتالادى؟ بۇل ريتوريكالىق سۇراق!

قوعامداعى يدەولوگيالاردىڭ قاقتىعىسى مەن ونىڭ سالدارى جايلى كوبىرەك بىلگىڭىز كەلسە، دۋگلاس ميۋررەي ەسىمدى اعىلشىن كونسەرۆاتور جازۋشىسىنىڭ “كوپتىڭ ەسالاڭدىعى” (The Madness of Crowds) دەيتىن كىتابىن وقۋعا كەڭەس بەرەمىن.

جولداس ءورىسبايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz