ۇلت زيالىلارىنىڭ بالالاردى ەرتە دامىتۋ تۇجىرىمدارى

قازاق حالقى بالا تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. بالا قامىن ەرتە جاستان باستاپ ويلاۋ، بالا تاربيەسىنە اسا ءمان بەرۋ ءبىلىمدى جانە تاربيەلى ۇرپاقتى قالىپتاستىرادى. قازاق حالقىنىڭ بالا تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەندىگى تالانتتى جانداردىڭ كوپتەپ قالىپتاسۋىنا جول اشسا كەرەك-ءتى.

قازىرگى جاھاندانۋ قارقىنى ۇدەگەن ۋاقىتتا بالا تاربيەسىنە قاتىستى ۇلتتىق ۇستانىمداردىڭ وسالداۋ بولىپ تۇرعانى دا شىندىق. ۇلت ۇستازى اتانعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «بالانى ۇلشا تاربيەلەسەڭ – ۇل بولماقشى، قۇلشا تاربيەلەسەڭ – قۇل بولماقشى»،-دەگەن دانالىعى دا بار.  اتا-بابالارىمىز وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، ۇلتتىڭ بولاشاعى رەتىندە باعالاعان.

بالا تاربيەسىنە ەرتە جاستان ءمان بەرۋ ارقىلى تۇلعالانۋ پروتسەسى قارقىندى جۇرەدى. سوندىقتان دا، حالقىمىز ەڭبەكسۇيگىشتىك، قيىنشىلىققا توزە ءبىلۋ، ەل نامىسىن قورعاۋ، اتا تەگىن ءبىلۋ، ءسوزدى قاستەرلەۋ، تاپقىرلىق پەن العىرلىق، سالت-ءداستۇردى بۇزباۋ، جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىلەرگە قامقورلىق كورسەتۋ سىندى قۇندىلىقتاردى بالا بويىنە ەرتە جاستان ءسىڭىردى.

قازاق جەرىندە بولعان ساياحاتشىلار، زەرتتەۋشىلەر قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى مەن سالت-داستۇرلەرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، بالا تاربيەسىنە قاتىستى ءوز زەرتتەۋلەرىندە ماڭىزدى جازبالار قالدىرعان.

ماسەلەن، 1865 جىلى جارىققا شىققان ل.مەيەردىڭ «ماتەريالى دليا گەوگرافي ي ستاتيستيكي روسسي. كيرگيزكسايا  ستەپ ورەنبۋرگسكوگو ۆەدوموستۆا» ەڭبەگىندە ورىس عالىمى ن.يا. زەلاند قازاقتار تۋرالى: «قازاقتار سەرگەك كەڭ پەيىل. ءجۇزى جارقىن، مەيىرىمدى. تەز قابىلداعىش، سابىرلى. جۇيكە جۇيەسى مىقتى. ويتكەنى، ونىڭ بارلىق ويى ىزگىلىككە، باقىتقا نەگىزدەلگەن. ادالدىق، ۋادەگە تۇراقتىلىق، قوناقجايلىلىق، سانا ساۋلىعى، قيىندىق بوگەتتەرگە توزىمدىلىك ەرەكشە كورىنەدى. قاتالدىق پەن كەكشىلدىك قازاق پسيحولوگياسىنا ءتان ەمەس، بۇل  حالىق  وتە بەيبىتسۇيگىش، وعان ۇزاققا سوزىلعان قىرعيقاباقتىق جات»- دەپ جوعارى باعا بەرگەن[1, 20].

زەرەكتىك پەن ويشىلدىققا، تاپقىرلىق پەن باتىرلىققا باۋلۋ ەرتە جاستان باستالعان. قازىرگى تاڭدا وسى ءبىر وزەكتى ماسەلەگە ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك. قورقىنىشتى  نارسەلەردى ەستۋ، كورۋ (قاتىگەزدىككە تولى ويىندار), نە بولماسا بالانى قورقىتىپ تاربيەلەۋ بالانىڭ تابيعاتىنا قايشى نارسە. جۇيكە جۇيەسىنە سىزات كەلتىرىپ، ويى مەن سانا ساۋلىعىنا زيان كەلتىرەدى.

حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلت زيالىلارى ن.قۇلجانوۆا، م.جۇماباەۆ، ا.بايتۇرسىنۇلى جانە ج.ايماۋىتۇلى ەڭبەكتەرىندە بالانى ەرتە دامىتۋ ماسەلەلەرى مەن جەكە تۇلعا تاربيەسىنە قاتىستى تەرەڭ عىلىمي وي-پايىمداۋلار ايتىلادى. ءنازيپا قۇلجانوۆا ۇلتتىق پەداگوگيكانىڭ، ونىڭ ىشىندە مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى تاربيەلەۋ مەن وقىتۋ سالاسىنىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان كورنەكتى پەداگوگ.

ن.قۇلجانوۆانىڭ 1928 جىلى ورىنبوردان باسىلىپ شىققان «مەكتەپتەن بۇرىنعى تاربيە» ەڭبەگىندە بالانى ەرتە جاستان تاربيەلەۋ جولدارى، بالانىڭ جان-جاقتى جەتىلۋى، انىق سويلەۋى، قابىلەتىن، بەيىمدىلىگىن اشۋ تۋرالى جازىلعان. ن.قۇلجانوۆانىڭ وسى ەڭبەگىنە ارنايى قالام تەربەگەن ا.بايتۇرسىنۇلى بالا تابيعاتى تۋرالى بىلاي دەيدى: «بالا تابيعاتى نەنى سۇيەدى؟ بالا تابيعاتىنىڭ سۇيەتىنى: ءجۇرۋ، جۇگىرۋ، ويناي جۇرە ءبىر نارسەنى شۇقىنىپ ىستەگەن بولۋ. بالانىڭ ويىنى قايسى، «جۇمىسى» قايسى، ايىرۋعا بولمايدى. ويىن ۇستىندە سويلەسەدى، تالاسادى، تارتىسادى: ويىن ۇستىندەگى ونەرلەرى ويىنىنان ويىن شىعارادى، نەشە ءتۇرلى ويىنشىقتار جاسايدى. بالا تاربيەسىندەگى نەگىزگى ماقسات –  بالانىڭ بەتىن جاسىنان تۇزەپ، دۇرىس ءبىلىم، جاقسى ادەت، كوركەم مىنەز، تازا قىلىق ۇيرەتۋ» [2, 17]. بالانىڭ ءوز بەتىمەن قۇمارىنان شىعىپ ويناۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. تالاسىپ-تارتىسسا ونى كوركەم مىنەزبەن جەڭدىرۋگە اۋەستەندىرۋ قاجەت. ۇلت ۇستازى ايتقان «دۇرىس ءبىلىم، جاقسى ادەت، كوركەم مىنەز، تازا قىلىق ۇيرەتۋ» اتا-انانىڭ بەينەسىنەن باستاۋ الادى. بالا اتا-اناسىنىڭ بولمىسىن، بەينەسىن قايتالايدى.

حالىق پەداگوگى ن.قۇلجانوۆانىڭ «بالا ونە بويى ەركىن ۇناتقان نارسەلەرىن شۇقىلاپ وتىرىپ، بۇراپ سىندىرىپ، مۇشەلەپ ابدەن تانىپ، قايتا سالىستىرىپ، سونى ءوزى جاساماق. ءھام جاسايدى دا. بۇل-بالانىڭ تاعى ءبىر ارتىقشا قاسيەتى، زەرتتەپ تانۋ قۇمارلىعى. بۇل – جان-جاقتى جايناعان دۇنيەنى تانىپ، ءوزى دە جاساۋعا كىرىسۋ ءۇشىن جاراتىلىستىڭ كوكىرەگىنە اۋەلدەن قۇيعان قۇمارلىعى، بۇل قاسيەتىن تانىمايتىن ناداندار «تيمە!»، «سىندىراسىڭ»،  «شىقپا جىعىلاسىڭ»،  «تاستا، بۇلدىرەسىڭ»، «ءۇستىڭدى بىلعايدى»، «ءارى ءجۇر، باسىمدى اۋىرتپا!» دەپ زارلاۋمەن بالانىڭ الايىن دەپ وتىرعان قانشا ءبىلىمىن تاعى دا تامىرىن قيادى»- [2,30] دەگەن پايىمدارىنىڭ  تاعىلىمدىق ماعىناسى زور. بالاعا قويىلاتىن ورىنسىز شەكتەۋلەر بالانىڭ تابيعي دامۋىن تەجەيدى. جالتاق، قورقاق قاسيەتتەرگە جەتەلەيدى. ءنازيپا قۇلجانوۆا ودان ءارى «مەكتەپ جاسىنا تولماعان بالا نە ۇيرەنەدى؟.... ارينە، بالا بالاباقشاسىز دا، مەكتەپسىز دە ءوسىپ ادام بولادى عوي. بىراق بالا باقشانىڭ تاربيەسىن كورمەگەن بالا كوپ بىلىمنەن، كوپ جاقسى ادەتتەردەن  قۇر قالادى. كەيدە سول بىلىمدەرگە ءومىر بويى جەتە المايدى. مەكتەپكە دەيىن بالا وقىمايدى دەۋ –زور قاتە. مەكتەپتەن بۇرىن ۇيرەنگەن بىلىمدەرى كەيىن مەكتەپتە وقىپ بىلگەندەرىنەن  كوپ ارتىق ماعىنالى بولادى »- دەگەن قورىتىندىلار جاسايدى. [2,28].

ال، «حالقىما دەپ ءىس قىلدىم» دەگەن ەڭبەگىندە مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە، بالا تاربيەسىنىڭ ىشىندە، جان تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. ءۇش جاسار بالانىڭ تانىمدىق ارەكەتتەرىنىڭ تىنىمسىزدىعىن سيپاتتاي وتىرىپ، «... ءۇش جاساردىڭ مىنەزى، ءسوزىنىڭ ءتۇبى جوق. ايتقاندى تىڭداۋعا تىنىمسىز، سوزبەن جاعالاس جۇرەدى. نارسەنىڭ ءبارىن بىلگىسى كەلەدى. تاپقان زاتتارىنىڭ ءبارىن ويىن قىلادى. ويىن ونىڭ تىرشىلىگى. توڭىرەكتەگى نارسەدەن وزىنە قىزىقتى عانا كوزىنە ءتۇسىپ، ىقىلاس تارتادى»-دەيدى. [3,68].  بالانى ەرتە دامىتۋدا جاس ەرەكشەلىگىنە، ويىننىڭ اتقاراتىن رولىنە نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن تۇجىرىمدايدى. ويىن بالانىڭ تىرشىلىگى دەگەن تۇجىرىمنىڭ ۇلكەن ءمانى بار. ويىن ارقىلى بالا كوپتەگەن ادامي قاسيەتتەردى ونە بويىندا قالىپتاستىرادى.

ماعجان جۇماباەۆ «پەداگوگيكا» ەڭبەگىندە: «مۇحامبەت پايعامبار: «ءسوزدى ءاربىر ادامنىڭ  اقىلىنا قاراي سويلە»-دەپتى. سول ايتقانداي، بالاعا تاربيەنى ءوزىنىڭ شاماسىنا، جاراتىلىسىنا قاراي بەرۋ كەرەك. جاس بالا جاس ءبىر شىبىق، جاس كۇندە  قاي تۇردە ءيىپ تاستاساڭ، ەسەيگەندە سول يىلگەن كۇندە قاتىپ قالماق.تەرىس ءيىلىپ قالعان شىبىقتى ارتىنان تۇزەيمىن دەسەڭ، سىندىرىپ الاسىڭ. «بالانى –  باستان» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسى وسى»،-دەپ اتاپ كورسەتەدى. [4,145].   وسى ايتىلعان ويلاردىڭ استارىندا قانشاما ماعىنا جاتىر. قازىرگى تاڭدا، جاھاندانۋدىڭ قارقىنى ۇدەگەن ۋاقىتتا، اتا-انالاردىڭ جۇمىس باستى بولىپ، بالا تاربيەسىمەن قارقىندى اينالىسۋىنا شاماسى كەلمەگەن ۋاقىتتا ءاربىر اتا-انانىڭ ەسىندە بولار دانالىق. دەمەك، بالاعا تاربيەنى جاراتىلىسىنا ساي بەرۋ كەرەك.

م.جۇماباەۆ بالانىڭ قيالىنىڭ، ويلاۋىنىڭ دامۋىندا ويىننىڭ اتقاراتىن رولىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. بالانىڭ ويلاۋى تۋرالى: «ادام ويلاۋ ارقاسىندا  عانا زاتتارمەن كورىنىستەردىڭ ارالىعىنداعى بايلامدى بەلگىلەپ، ولاردى بار قىلعان  سەبەپتەرىن تابادى. كەلەشەكتە  ولارعا يە  بولاتىنىن ويلاپ شىعارادى، كەلەشەكتى بولجاي الادى. قىسقاسى، ويلاي بىلەتىن  ادام شىن ماعىناسىمەن ادام»، -دەگەن. [4,111].   بالانى ەرتە جاستان دامىتۋدا جان مەن دەنەنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋ جولدارىنىڭ ۇلتتىق نەگىزدەرىن عىلىمي تۇرعىدا  تۇجىرىمدايدى.

سونىمەن قاتار، م.جۇماباەۆتىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارىندا بالانى ەرتە جاستان باتىرلىققا، باتىلدىققا، تاپقىرلىققا  تاربيەلەۋ جولدارىن ۇسىنادى. «پەداگوگيكا» ەڭبەگىندە: «بالانى قورقىتپاي ەر قىلىپ ءوسىرۋ ءۇشىن ونىڭ دەنەسىن ءھام جانىن ساۋ، بەرىك قىلىپ تاربيە قىلۋ كەرەك. الدىمەن بالانى ەشبىر ۋاقىتتا قورقىتپاۋ كەرەك»- دەپ [4, 121]، بالانى قورقىتۋ، ۇركىتۋ ارقىلى تاربيەلەمەي مەيىرىمدىلىكپەن، توزىمدىلىكپەن، اسەمدىكپەن تاربيەلەۋ جولدارىن ۇسىنادى. بۇل ماسەلە قازىرگى كۇنى دە تىم وزەكتى. قازىرگى تاڭدا تەحنيكانىڭ قارقىندى دامىعان زامانىندا بالاعا ءتۇزۋ تاربيە بەرۋ ءىسى  ماڭىزدى. تەلەديدار الدىندا بالانىڭ ۇزاق وتىرۋى (قانداي مازمۇنداعى سيۋجەتتەردى كورىپ وتىرعاندىعىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك), تەلەفونعا كوبىرەك قاراپ ويىنمەن اۋەس بولۋى بالا تاربيەسىنە قاۋىپتى جاعدايلار. مەيىرىمگە قانباعان بالا مەيىرىمسىز بولادى. تەلەديدار مەن تەلەفون اتا-انا مەيىرىمىن، تاربيەسىن بەرە المايدى. قازىرگى كۇنى جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى قاتىگەزدىك تۇرلەرىنىڭ ارتۋى دا، نەمەسە ءوز-وزىنە  قول جۇمساۋدىڭ كوبەيۋى دە وسى سەبەپتەردەن بوسا كەرەك-ءتى.

بۇرىنعى اتا-اجەلەردىڭ تاربيەسى - بالا تاربيەسىنىڭ التىن قازىعى. جىر تىڭداپ، ەرتەگى تىڭداپ وسكەن بالا باتىر بولعان. بۇرىنعى زامانداردا ادامداردىڭ بارلىعى دەرلىك باتىرلىق قاسيەتتەردى يەلەنگەندىگىنىڭ ءتۇپ سەبەبى دە وسىندا جاتسا كەرەك-ءتى. باتىرلىق قاسيەت مىندەتتى تۇردە سوعىستا قانا كورىنبەيدى. سوزىندە، ۋادەسىندە تۇرۋ، ەكى سويلەمەۋ، مارتتىك، جومارتتىق، قايىرىمدىلىق سىندى وزگە دە ادامي قاسيەتتەر باتىرلىقتىڭ بەلگىسى.

ماعجان جۇماباەۆ ەرتەگىنىڭ بالانىڭ قيالىنا قانات ءبىتىرىپ، ويلاۋعا، سويلەۋگە اسەرىنىڭ زور ەكەندىگىن جازا كەلىپ، «جان تۇرمىسى وركەندەۋ ءۇشىن، ياعني ويى، اقىلى كەڭەيىپ، قۇلقى تۇزەلىپ، ءتىلى بايۋ ءۇشىن جاس بالاعا ەرتەگى تىم قىمبات نارسە. بالا ەرتەگىنى جان-تانىمەن تىڭدايدى»-دەپ وي تۇيىندەيدى. [4, 95].

سونىمەن، قازاق حالقى اتا-اجە، اكە-انا ينستيتۋتتارى ارقىلى بالا تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ،  بالانىڭ دۇرىس جەتىلۋىنە قامقورلىق جاساعان. وسى ءبىر وزەكتى ماسەلە عاسىرلاردان عاسىرلارعا جالعاستى. تەك قانا  بوداندىق بۇعاۋىندا بولعان ۋاقىتتا ۇلتتىق تاربيەگە سىزات ءتۇستى. حالقىنىڭ جانىن تۇسىنگەن زيالىلار بالانى ەرتە جاستان دامىتۋ ماسەلەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارا باستادى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرىندە ەرتە دامىتۋ ارقىلى بالانىڭ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاساتىندىعى ايقىن دالەلدەندى. ولاردىڭ  بالانى ەرتە دامىتۋ تۋرالى زەرتتەۋ قورىتىندىلارى بۇگىنگى ۋاقىتتا دا وزەكتى. ەرتە دامىتۋ دەپ بالانىڭ تۋعاننان باستاپ مەكتەپكە بارعانعا دەيىنگى دامۋىن ايتامىز.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت  توقاەۆتىڭ 2020 جىلعى 27 مامىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىندا بەرگەن تاپسىرماسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا 2021 جىلعى 15 ناۋرىزداعى قر ۇكىمەتىنىڭ №137 قاۋلىسىمەن «مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەلەۋ مەن وقىتۋدى دامىتۋ» مودەلى بەكىتىلدى. مودەلدىڭ  25-تارماعىندا «تاربيەلەۋ مەن دامىتۋ ەرتە بالالىق شاقتان باستالادى، بۇل عىلىمي تۇجىرىمدارمەن دالەلدەنگەن. بالالاردى تاربيەلەۋدە وتباسىنداعى جايلى جاعداي، اتا-انالاردىڭ مورالدىق قاسيەتتەرى زور ماڭىزعا يە. سوندىقتان، بالالاردى دامىتۋ مەن تاربيەلەۋ ءۇشىن وتباسى مەن مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمنىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋ قاجەت»-دەپ اتاپ كورسەتىلەدى. سونىمەن قاتار، 26-تارماقتا «بىرگە ويناۋ داعدىلارىن، ەڭبەك ارەكەتى داعدىلارىن، تازالىقتى، تارتىپتىلىكتى، ۇيىمشىلدىقتى، ويلاۋدى، قابىلداۋدى، سۋرەت سالۋدى جانە باسقا داعدىلاردى مەڭگەرتۋ ويىن نىسانىندا ىسكە اسۋعا ءتيىس. ويىن – بالانىڭ نەگىزگى  ارەكەتى جانە دامىتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى»-دەپ تۇجىرىمدالعان [5,8].

بالانى ەرتە دامىتۋ جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرادى. كەمەل ادام ءوزىنىڭ اينالاسىنا، قوعامعا، ودان قالدى كۇللى ادامزاتقا ىزگىلىك اكەلۋشى. ۇلتتىڭ بولاشاعى – تاربيەلى ءارى ءبىلىمدى جاستار. ءال-فارابي عۇلاما جازىپ كەتكەندەي: «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ – قاس جاۋى»

سارسەمبينا باقىتكۇل قۋاندىققىزى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ج.ن.سابيروۆا م.جۇماباەۆتىڭ پسيحولوگيالىق كوزقاراستارى: مونوگرافيا.-اتىراۋ، 2008.-125 ب.
2. ن. قۇلجانوۆا شىعارمالارى: (ماقالار. وچەركتەر، پەداگوگيكالىق وي-پايىمدار، اۋدارمالار) – الماتى: «انا ءتىلى» باسپاسى  جشس.، 2014.-384 ب.
3. ن. قۇلجانوۆا حالقىما دەپ ءىس قىلدىم.-الماتى: راۋان، 1996.-268 ب.
4. م. جۇماباەۆ شىعارمالارى 2-توم: الماتى: جازۋشى.2013.-376 ب.
5. مەكتەپكە دەيىنگى      تاربيەلەۋ      مەن      وقىتۋدى      دامىتۋ مودەلى /https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2100000137

Abai.kz