باقاناس - د.ا.قوناەۆتىڭ اتا-بابالارىنىڭ تۋىپ، ءونiپ-وسكەن مەكەنi. 21-22 قىركۇيەكتە الماتى وبلىسى، بالقاش اۋدانى، باقاناس اۋىلىندا اسا كورنەكتi مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi, ءۇش مارتە سوتسياليستiك ەڭبەك ەرi, قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگi, تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ۇلى تۇلعا دiنمۇحامەد قوناەۆتىڭ تۋعانىنا وراي سالتاناتتى شارالار وتپەك.

قاراپ وتىرساڭىز، حالىقتىڭ د.ا.قوناەۆقا دەگەن ىقىلاسى الابوتەن. جاقىندا تالدىقورعان قالاسىندا د.ا.قوناەۆقا ەسكەرتكiش ورناتىلدى. د.ا.قوناەۆ تۋرالى بiر ەمەس، ەكi ەمەس، 10-عا جۋىق ەستەلiكتەر جيناعى جارىق كوردi. د.ا.قوناەۆ اتىنداعى مەكتەپ، كوشە، پارك، اللەيالار كۇن وتكەن سايىن كوبەيiپ كەلەدi. جانە وسىنىڭ ءبارi جوعارىدان بەرiلگەن بۇيرىق ارقىلى ەمەس، حالىقتىڭ ءوز قالاۋىمەن، ءوز ىنتا-جiگەرiمەن iسكە اسىپ جاتىر.

قازاقستاندى ۇزاق جىل باسقارعان د.ا.قوناەۆ مەيلiنشە تازا، ادال، ءادiل بولا بiلدi. بiلiگi دە مول، سول بiلiگiنە ساي وتە بiلiمدi دە ەدi. ساياسي باسشىنىڭ وسىنداي قاسيەتتەرگە يە بولۋى - حالىق ءۇشiن، ارينە، زور يگiلiك، ۇلكەن ىرىس. قازiر قوعام بىلىعىپ، ءبۇلiنiپ كەتتi. "اقشا" دەگەن قۇداي پايدا بولدى. ىنساپسىزدىق، بەرەكەسiزدiك، جۇيەسiزدiك، الiمجەتتiك، داراقىلىق، جاعىمپازدىق ەتەك الدى. بiلiمسiز تورگە شىعىپ، بiلiمدi ەسiك كوزiندە قالدى. "التىننىڭ قولدا باردا قادiرi جوق", د.ا.قوناەۆتاي باسشىنىڭ، د.ا.قوناەۆتاي كادردىڭ، د.ا.قوناەۆتاي تۇلعانىڭ قادiر-قاسيەتiن حالىق قازiرگi كۇنi ونان ءارi سەزiنە ءتۇستi.

باقاناس - د.ا.قوناەۆتىڭ اتا-بابالارىنىڭ تۋىپ، ءونiپ-وسكەن مەكەنi. 21-22 قىركۇيەكتە الماتى وبلىسى، بالقاش اۋدانى، باقاناس اۋىلىندا اسا كورنەكتi مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi, ءۇش مارتە سوتسياليستiك ەڭبەك ەرi, قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگi, تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ۇلى تۇلعا دiنمۇحامەد قوناەۆتىڭ تۋعانىنا وراي سالتاناتتى شارالار وتپەك.

قاراپ وتىرساڭىز، حالىقتىڭ د.ا.قوناەۆقا دەگەن ىقىلاسى الابوتەن. جاقىندا تالدىقورعان قالاسىندا د.ا.قوناەۆقا ەسكەرتكiش ورناتىلدى. د.ا.قوناەۆ تۋرالى بiر ەمەس، ەكi ەمەس، 10-عا جۋىق ەستەلiكتەر جيناعى جارىق كوردi. د.ا.قوناەۆ اتىنداعى مەكتەپ، كوشە، پارك، اللەيالار كۇن وتكەن سايىن كوبەيiپ كەلەدi. جانە وسىنىڭ ءبارi جوعارىدان بەرiلگەن بۇيرىق ارقىلى ەمەس، حالىقتىڭ ءوز قالاۋىمەن، ءوز ىنتا-جiگەرiمەن iسكە اسىپ جاتىر.

قازاقستاندى ۇزاق جىل باسقارعان د.ا.قوناەۆ مەيلiنشە تازا، ادال، ءادiل بولا بiلدi. بiلiگi دە مول، سول بiلiگiنە ساي وتە بiلiمدi دە ەدi. ساياسي باسشىنىڭ وسىنداي قاسيەتتەرگە يە بولۋى - حالىق ءۇشiن، ارينە، زور يگiلiك، ۇلكەن ىرىس. قازiر قوعام بىلىعىپ، ءبۇلiنiپ كەتتi. "اقشا" دەگەن قۇداي پايدا بولدى. ىنساپسىزدىق، بەرەكەسiزدiك، جۇيەسiزدiك، الiمجەتتiك، داراقىلىق، جاعىمپازدىق ەتەك الدى. بiلiمسiز تورگە شىعىپ، بiلiمدi ەسiك كوزiندە قالدى. "التىننىڭ قولدا باردا قادiرi جوق", د.ا.قوناەۆتاي باسشىنىڭ، د.ا.قوناەۆتاي كادردىڭ، د.ا.قوناەۆتاي تۇلعانىڭ قادiر-قاسيەتiن حالىق قازiرگi كۇنi ونان ءارi سەزiنە ءتۇستi.

ءيا، ۇلى تۇلعالار ءاماندا سولاي: تەك ساعىندىرىپ قانا قويمايدى، وسىلاي ءوز قادiر-قاسيەتiن سەزiندiرەدi دە.

د.ا.قوناەۆ - 100

مۇحتار اۋەزوۆ:

"مەن بiر جاقسى ادامدارمەن جەكجات بول­عان ەكەنمiن. ولاي دەيتiنiم، ديماشتىڭ تۋىسقاندارىنىڭ ءبارi ەڭبەك ەتەدi, ءوز كۇنiن وزدەرi كورەدi. شەتiنەن ەڭبەكقور، ديماشقا بiرەۋi دە سالماق سالمايدى. بiزدiڭ قازاقتىڭ جامان ادەتi - بiرەۋ اكiم بولسا، "ساعان باق قوندى، ەندi بiزدi باعاسىڭ" دەپ موينىنا وتىرىپ الادى. ال مەنiڭ قۇدالارىمدا ونداي ادەت جوق. جاقسى ادامدارمەن تۋىسقان بولدىم دەگەن سەبەبiم وسى. سوسىن، ديماش بۇيىرسا يسi قازاقتىڭ ورتاق ۇلى بولعالى تۇر. تiل-كوزدەن ساقتاسىن".

1956 جىل.

دجاۆاحارلال نەرۋ،  ءۇندi قايراتكەرi:

"مەيiرiم-شۋاعى مول، پەيiلi كەڭ حالىقتىڭ پەرزەنتi بولۋدان اسقان باقىت جوق. سول حالىق - قازاق حالقى. ەلiنiڭ وتكەنiن ۇمىتپاي، كەلەشەگi ءۇشiن قالتقىسىز ەڭبەك ەتكەن پەرزەنتi بار حالىق تا باقىتتى. سول پەرزەنت - دiنمۇحامەد قوناەۆ.

بiزدە ەكi ۇقساستىق بار ەكەن. بiرi - قاراپايىمدىلىقتارىمىز قالاي اۋماسا، جاسىل جەلەككە ورانعان الماتى بiزدiڭ كاشميرمەن ەگiزدiڭ سىڭارىنداي ما دەپ قالدىم.

عاجاپ!

1955 جىل.

سەرiك ءابدiرايىمۇلى، جازۋشى:

"ديماش احمەتۇلىنىڭ "اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى" دەپ اتالاتىن كiتابىن وقىعان كiسiنiڭ ەسiندە بولار. 1993 جىلى ءساۋiر ايىندا ول كiسi:

"مەن ءتاڭiرi سىيعا تارت­قان بiراز جاسقا كەلدiم... ات جالىن تارتىپ مiنگەن ازامات شاقتان الدىما قويعان بار ارمان، بار ماقسات - وزiڭمەن ەنشiلەس بولۋ ەدi, حالقىم. ول نيەت ورىندالدى. قالتقىسىز قىزمەت ەتۋگە، اماناتقا ادال بولۋعا، ادام بالاسىنا قيانات جاساماۋعا، الا جiپتەن اتتاماۋعا تىرىستىم. سوڭعى دەمiم تاۋسىلعانشا الاقانى ايالى، جانى سايالى ەلiم، ساعان; التىن بەسiگiم - جەرiم، ساعان قىزمەت ەتۋدەن تانبايمىن", - دەي كەلiپ، جان بالاسىنا وكپەسiنiڭ جوقتىعىن، وزگەنiڭ وزiنە دەگەن وكپە، رەنiش، نازى بولسا، اق باسىن يiپ، مىڭ قايتارا كەشiرiم سۇرايتىنىن اعىنان جازىلا جازعان ەدi. جارىقتىق ديمەكەڭ بولاشاقتى بولجاي بiلەتiن، اڭعارىمى دا، ايتارى دا مول كوشەلi جان ەدi".

1995 جىل.

كامشات دونەنباەۆا، سوتسياليستiك ەڭبەك ەرi:

"دiنمۇحامەد احمەتۇلى رەسپۋبليكادا ەلدiڭ ىرىسىنا ىرىس قوسۋعا اتسالىسىپ، ايانباي ەڭبەك ەتكەن ازاماتتارىمىزدىڭ ءبارiن دە تۇسپە-ءتۇس جاقسى بiلەتiن ەدi. ەلگەكەلگەندە سولاردىڭ بارiمەن دە جۇزبە-ءجۇز كەزدەسiپ، حال-جاعدايىن سۇراۋعا ۋاقىت تاباتىن. اتاقتى ديقاندار جانسۇلتان دەمەەۆ، امانكەلدi يساقوۆ، يۆان رۋتسكوي، الەكسەي ساحنو، ميحايل ياروۆوي سىندى ەرلەردi, ولاردىڭ وكشەسiن باسىپ كەلە جاتقان iزبا­سارلارىن دا جاقسى تانيتىن. ەگiن القابىنا شىعىپ، ديدارلاسىپ، اڭگiمەلەسiپ قايتاتىن. وسىنداي جارقىن ءجۇزدi جاندى بiر كورiپ قالۋدىڭ ءوزi ەڭبەك ادامىنا ۇلكەن مارتەبە بولاتىن.

ول كiسi ەلiنە سەندi, ادامداردىڭ ەڭبەگiن، ازاماتتىعىن جوعارى باعالادى. قىرداعى مال باعىپ، ەگiن ەككەن سان ۇلتتىڭ وكiلدەرi قوناەۆتى ىستىق ىقىلاسىمەن قارسى الاتىن. ونى اسقار الاتاۋداي كورۋشi ەدi. تiپتi زامانىندا برەجنەۆتەن باسقاعا باس يگiسi كەلمەگەن بiزدiڭ وبلىستىڭ باسشىسى، ادۋىندى بوروديننiڭ ءوزi دە دiنمۇحامەد احمەتۇلىن قاتتى سىيلاپ، ديمەكەڭنiڭ مىسى باسىپ تۇرۋشى ەدi. ونى بiز دە بايقاپ، اعامىزدىڭ ۇلى تۇلعاسىنا ءسۇيسiنiپ، ماقتان تۇتۋشى ەدiك.

قازاق ەلi ءۇشiن ديماش اعا بۇكiل ءومiرiن بەردi. مۇنداي ارىستاردى بiرتۋار دەيتiنi قانداي جاراستى!".

1997 جىل.

ءارiپباي الىباەۆ، قوعام قايراتكەرi:

"- اناۋ تۇرعان - شوقان شىڭعىسۇلىنىڭ ەسكەرتكiشi, - دەپ ەدiم، ديمەكەڭ:

- مەن ۇمىتپاسام، الدىڭعى جىلى بارىپ كورگەنمiن. "قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسiنiڭ قاۋلىسىمەن قويىلدى!" دەپ دۇرىس جازعانسىڭدار. ول جىلدارى مەن سول كەڭەستiڭ توراعاسى بولاتىنمىن. قازاقتىڭ زەڭگiر اسپانىنان اققان جۇلدىزداي جارق ەتە تۇسكەن شوقاننىڭ باسىنا گەنەرال كولپاكوۆسكيدiڭ قويعىزعان تاسىنان باسقا بەلگi قويماعانىمىز وتە ۇيات بولار ەدi. ال تەزەك تورە وتە اقىلدى بولعان. ايتپەسە، ول ەل بيلەپ، تورە بولار ما ەدi? بiر كەزدە مەن تەزەك تورەنiڭ سۋرەتiن كوردiم. ادەمi, تۇلعالى ادام ەكەن. باس كيiمiنiڭ ماڭدايىنا قۇستىڭ قاۋىرسىنىنان "سۇلتان" بەلگiسiن قاداپ، اشەكەيلەپ قويىپتى. تەگiندە سول تورەلiكتiڭ بەلگiسi بولۋى كەرەك.

تەزەك تورە حالقىنىڭ نامىسىن قورعاپ، كەزiندە ءسۇيiنباي اقىن مەن قاتاعاندى ايتىستىرعان. قاتاعان - قىرعىز اقىنى. ءسۇيiنبايدىڭ "قاشىرما تورەم قانىڭدى" دەۋiنە قاراعاندا، ايتىستىڭ باسىندا قاتاعاننىڭ ءسوزiنiڭ وكتەمدiگiنەن تەزەك تورە iشتەي قوبالجىپ: "قالاي بولار ەكەن؟" دەپ، قاتتى ساس­قان بولۋ كەرەك. اقىرىندا ءسۇيiنباي قازاقتىڭ كوپتiگiن ايتىپ، بiر-بiرiنە سەپتiگiن ايتىپ قاتاعاندى جەڭiپ شىعادى...

ديمەكەڭ وسىلايشا ءوز ويلارىن ايتىپ ۇلگەرگەنشە بiز سارىوزەكتەن دە ءوتiپ، تالدىقورعانعا قاراي تارتتىق".

1996 جىل.

اسانباي اسقاروۆ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi:

"قوناەۆ وتە ساۋاتتى باسشى بولا بiلدi. كەز كەلگەن ماسەلەنi شەشۋدە باتىلدىق پەن كورەگەندiك تانىتتى. بiزدiڭ عاسىرىمىزدىڭ 60-80 جىلدارى ارالىعىندا قازاقستاننىڭ الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق جاعدايى تولىعىمەن وزگەردi. وسى باستامالاردىڭ ءبارiنiڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ءارi باسشىسى قوناەۆ بول­عانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. جالپى، كەيبiر تىڭ iستە باسقادان دارا تۇلعانىڭ ءرولi ەرەكشە بولاتىنىن ەستە ساقتاعان ءجون. تاريحتا وعان كەلتiرەر مىسالدار كوپ. ايتەۋiر بiر كiسi وزگەرiس، جاڭالىقتىڭ باستاماشىسى ءارi كوشباسشىسى بولسا، ونىڭ سوڭىنان iزiن باسىپ، iسiن جالعاستىرۋشىلار دا ەرەدi. ماسەلەن، اراب ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىندا مۇحاممەد ع.س. ەڭبەگi ۇلان-عايىر، اقش-تىڭ قالىپتاسۋىنا دجوردج ۆاشينگتون ەرەسەن ۇلەس قوسسا، ريم يمپەرياسى - يۋلي تسەزارعا، ەۋروپا ۇلى كارل الدىندا كوپ قارىزدار".

1993 جىل.

كەڭەس اۋحاديەۆ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi:

"ديمەكەڭنiڭ جىميا قاراپ، مەيiرلەنە سويلەگەنiن مەن ەشقاشان ۇمىتا المايمىن. ونداي مەيiربان ادام، مەيiرiمدi باسشى تۋا دا بەرمەيتiن شىعار. حح عاسىردا بەيبiت ەلدi باسقارىپ ۇلكەن ابىرويعا جەتتi. ەڭبەگiمەن، ادامدىق قاسيەتiمەن جەتتi.

قازاق كەزiندە قوناەۆىمەن ماقتاندى، ال قوناەۆ ولە-ولگەنشە قازاعىمەن ماقتانىپ ءوتتi. قازاقتىڭ كەيبiر اپەرباقاندارى قانشاما عايباتتى سويلەپ، قيانات جاساپ، قيالاپ جالا جاپقانىمەن، كەشiرiمدi, كەڭ قوناەۆ جالپى قازاقتى جانىنداي ءسۇيiپ، جاقسى كورiپ ءوتتi. ول قازاققا وكپەلەگەن جوق. ءوزi جاقسى كورەتiن قازاقتىڭ بiرi - مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ 115 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە بارعان ساپارىندا ويدا جوقتا ورالماس ساپارعا اتتاندى.

سەرگەك جۇرەتiن، شيراق قيمىلدايتىن، بiراق سابىرمەن، اقىلمەن، كiشiپەيiلدiلiكپەن ەل باسقارعان قوناەۆ بارiمiزگە قانداي جاعدايدا دا ادال ادام بولۋدىڭ، ەلگە ادال قىزمەت جاساۋدىڭ ۇلگiسiن كورسەتiپ كەتكەندەي. قوناەۆتىڭ ۇلگiسi - قازاقتىڭ قاسيەتتiلiگi.

2002 جىل.

ىبىراي جاقاەۆ،سوتسياليستiك ەڭبەك ەرi:

"جۇرتتىڭ iشiنە پىشاق اينالمايدى، قوناەۆتىڭ iشiندە ەرتتەۋلi ات اينالىپ جۇرە بەرەدi".

1965 جىل.

سۇيەدi اعا ءوزiڭدi, سۇيەدi قازاق!

ارۋاقتى ورىن، قاشاننان، كيەلi قازاق،

بiتiمi بولەك، سىرى ەرەك، سۇيەگi عاجاپ!

ايداي الەمگە تانىلعان ادالدىعىم دەپ،

سۇيەدi اعا ءوزiڭدi, سۇيەدi قازاق!

تابۋعا بەكiپ، قالايدا بiر اعات iستi,

(التىنعا قوسپاق ويلارى سىنالاپ مىستى).

ەفيردەن ايتتى كۇپiلدەپ، گازەتكە جازدى،

Iزiڭە كۇن-ءتۇن، اعاتاي، شىراق اپ ءتۇستi.

Iزدەدi اق تەر، كوك تەر بوپ "التىن قويمانى",

قامىڭدى iشتەي قايىسىپ حالقىڭ دا ويلادى.

جانى جومارتتىڭ قاشاندا مۇراتى اسقاق،

جۇرەگi, Iسi, نيەتi - جارقىن عوي ءبارi.

جارقىن عوي ءبارi - جۇرگەن جول، وتكەن iزدەرi,

حالقىنا شالقىپ جاتاتىن كوك تەڭiز كوڭلi.

ەلiنiڭ قامىن ويلايدى ەرتە دە، كەش تە،

كوركەيسiن دەيدi,

جۇرتىنا كوكتەم iزدەدi.

جوعارى قويعان و باستا التىننان ارىن،

وزگەنiڭ قايتسiن قىڭىر وي، سالقىن قاباعىن.

ۇجدان مەن اردىڭ الەمدiك ولشەمi ەڭ ءوزiڭ،

ۇرپاق الدىندا ماڭگiلiك جارقىن جانارىڭ.

ارۋاقتى ورىن قاشاننان، كيەلi قازاق،

بiتiمi بولەك، سىرى ەرەك، سۇيەگi عاجاپ.

ايداي الەمگە تانىلعان ادالدىعىم دەپ،

سۇيەدi اعا ءوزiڭدi, سۇيەدi قازاق!

تەمiرشە سارىباي، اقىن

"جاس الاش" گازەتى