باسى: دەن ءسياوپيننىڭ ۇلتتىق بىرلىك ستراتەگياسى

مەملەكەت ارالىق قاتىناستا دەن سياوپين قوعامدىق ءتۇزىم مەن يدەولوگيالىق پارىقتاردى قايىرىپ قويىپ، بەيبىت، قاتار ءومىر ءسۇرۋ ءادىسى ارقىلى قىتايدىڭ سىرتقى الەممەن ديپلوماتيالىق بايلانىسىن جاقسارتۋدا پايدالانعان ەرەكشە ستراتەگياسى بولاتىن.

دەن سياوپين وسى ستراتەگيانى ودان ءارى دامىتا وتىرىپ، وسى ءادىس ارقىلى مەملەكەت ىشىندەگى قايشىلىقتاردى دا شەشۋگە بولادى ەكەن عوي دەپ ويلادى. ول: «ەگەر ءبىر مەملەكەتتە ەكى ءتۇرلى ءتۇزىم قولدانۋ ارقىلى قىتايدىڭ ءبىرتۇتاستانۋ ماسەلەسىن شەشە الساق، ميللياردتاعان حالىق تۇراتىن ۇلى قۇرلىق سوتسياليزم جولىمەن جۇرسە، ال تايۆان، گونكونگ، ماكاو قاتارلى ايماقتار كاپيتاليزممەن جۇرە بەرسىن. بەيجىڭ ولاردى باسقارۋعا ادام جىبەرمەيدى. اتاپ ايتقاندا، ول ايماقتى باسقارۋعا تىكەلەي ارالاسپايدى. ەشكىم ەشكىمدى جۇتىپ قويۋعا تالپىنبايدى. ءوستىپ بەيبىت، قاتار ءومىر سۇرسەك بولدى ەمەس پە؟!» - دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى.

ءبىر مەملەكەتتە ەكى تۇزىممەن بەيبىت، قاتار ءومىر ءسۇرۋ، ءبىر-ءبىرىن جۇتىپ قويۋعا ۇمتىلماۋ، بۇل كۇللى الەمدەگى كوممۋنيزم قوزعالىسى تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن، مۇلدە جاڭا يدەيا. بۇرىن سوتسياليزم مەن كاپيتاليزمنىڭ ارا-قاتىناسى ولىسپەي – بەرىسپەيتىن جاۋلىق قاتىناس بولاتىن. سوندا، بەيبىت، قاتار ءومىر ءسۇرۋ دەگەن نە ءسوز ءوزى؟! قىتايدىڭ ءىشى-سىرتىندا دەن ءسياوپيننىڭ بۇلاي جاساۋى «قكپ يدەولوگيالىق نەگىزىن شايقالتىپ جىبەرەدى، ىرگەتاسىن قۇلاتادى» دەيتىندەردىڭ قاراسى از بولعان جوق. بۇعان دەن ءسياوپيننىڭ جاۋابى دايىن بولاتىن: «ءبىز قىتايلىق ەرەكشەلىككە يە سوتسياليزم قۇرىپ جاتىرمىز. بۇل ەرەكشەلىكتىڭ ەرەكشە ماڭىزدى مازمۇندارىنىڭ ءبىرى گونكونگ، ماكاو جانە تايۆان ماسەلەسىن بەيبىت شەشۋگە باعىتتالادى. مۇندا ەكى ءتۇرلى قوعامدىق ءتۇزىمنىڭ قاتار ءومىر سۇرۋىنە جول بەرەمىز».

شىنىندا، قىتايلىق ەرەكشەلىككە يە سوتسياليزم يدەياسى نەگىزىندە قىتاي الدەنەشە ەرەكشە ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋ جوباسىن جۇزەگە اسىردى. وعان جيىرمادان اسا اشىق قالالاردى قوسىڭىز. «ول جەرلەردە شەت ەل كاپيتالىنىڭ دەربەس ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك جاسالعان. بىراق ول سول جەرلەردىڭ سوتسياليستىك ءتۇزىمىن وزگەرتىپ جىبەرگەن جوق قوي. ەگەر بىزدەگى سوتسياليستىك ءتۇزىم ىشتەگى شەت ەل كاپيتالىمەن قاتار ءومىر سۇرۋگە بولادى ەكەن، وندا ءبىز نە سەبەپتى قىتاي اۋماعىنداعى ىشكى كاپيتالمەن قاتار ءومىر سۇرە المايمىز؟!» - دەگەن لوگيكالىق ويلاۋمەن دەن سياوپين ودان بۇرىن قۇرىلعان «ەرەكشە ەكونوميكالىق ايماق» ۇعىمىن ودان ءارى كەڭەيتۋ ارقىلى بولاشاقتا قىتاي يەلىگىنە قايتارلاتىن گونكونگ پەن ماكاوعا قىتايلىق ەرەكشەلىككە يە سوتسياليزمنەن ءوز ورنىن الىپ بەردى. بىلاي قاراعان ادامعا، «ەرەكشە ەكونوميكالىق ايماق» پەن «ەرەكشە اكىمشىلىك ايماقتىڭ» پالەندەي پارقى جوق سياقتى. لوگيكاعا سالساڭ، ەرەكشە «ەكونوميكالىق» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا ەرەكشە «اكىمشىلىك» دەگەن ءسوز عانا اۋىسىپ تۇر. وسى ويدىڭ جەتەگىمەن تەرەڭدەي بەرسە، گونكونگ پەن ماكاو قىتاي يەلىگىنە قايتقان سوڭ دا، ول جەردەگى ءوندىرىس قاتىناستارىن دا وزگەرتۋگە اسىعۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن. بۇل جەردە رەسپۋبليكا اۋماعىنا جاڭادان بىرنەشە «ەرەكشە اكىمشىلىك ايماق» قانا قوسىلادى ەكەن. قوعامدىق ءتۇزىمى - سول باياعى كاپيتاليزم، وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش.  سول باي-باقىتتى، گۇلدەنگەن، قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق كۇيدە قالا بەرەدى. ەڭ باستىسى، قىتاي ءبىر كەزدەرى ءوز ۋىسىنان شىعىپ كەتكەن ءوز جەرلەرىن تابىستى تۇردە قايتارىپ الادى. قوي دا امان، قاسقىر دا توق.

وكىنىشكە وراي، قىتايدىڭ بۇگىنگى بيلىگى ولاي ويلامايتىن سياقتى. قىتاي بيلىگى وتكەن جىلى عانا «گونكونگ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» زاڭ قابىلداپ، ول جەرلەردىڭ ىشكى ىسىنە تىكەلەي قول سۇعا باستادى. سونىڭ كەسىرىنەن گونكونگتىڭ حالىقارالىق مارتەبەسى ايتارلىقتاي زارداپ شەكتى. ەكونوميكالىق جاعداي قۇلدىراپ بارادى. ساياسي قۋدالاۋ دا باستالىپ كەتتى. بۇل، داۋ جوق، ويلانباي ىستەلگەن ورا-شولاق ساياساتتىڭ كەسىرى بولاتىن.

دەن سياوپين گونكونگ پەن ماكاودىڭ نەگىزگى زاڭى 50 جىل بويى وزگەرمەيدى دەپ ۋادە بەردى. 23 جىل وتكەننەن كەيىن قكپ كەيىنگى ۇرپاعى ول ۋادەدەن اينىپ قالعان سياقتى. بىراق سول كەزدە 50 جىلدان كەيىن نە بولادى دەگەن سۇراق قابىرعاسىنان قويىلدى. بۇل سۇراقتىڭ تۇپكى ءمانى 50 جىلدان سوڭ ۇلى قۇرلىق كاپيتاليزم بولادى ما، جوق گونكونگ پەن ماكاو سوتسياليزمگە كوشە مە دەگەن سۇراق بولاتىن. مۇمكىن دەن سياوپين سول كەزدە جارتى عاسىرلىق دامۋدان سوڭ، ۇلى قۇرلىق پەن اتالعان ايماقتاردىڭ پارقى دا قالمايدى دەپ پايىمداعان بولۋى مۇمكىن. سوندا دا ول اينالاسىنداعى قىتاي كوممۋنيستەرىنە: «سوتسياليزم قۇرۋدا بەلگىلى باتىلدىق پەن ەرىك-جىگەر بولماسا، بولمايدى. ءبىز، قىتاي كوممۋنيستەرى، باسقالاردان دا كەڭىرەك ويلايتىنىمىزدى الەمگە ايگىلەۋگە ءتيىسپىز. ۇلى قۇرلىقتاعى ەكى ءتۇزىمدى قاتار قولدانۋ سىندى يكەمدى ساياسات ءتۇپتىڭ تۇبىندە سوتسياليستىك پرينتسيپتەن بەزىنۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان جوق. ۇلى قۇرلىقتىڭ نەگىزدىك ءرولى كوز الدىدا كورىنىپ تۇر عوي. وندا ميللياردتان استام حالىق ءومىر سۇرەدى. ال گونكونگ، ماكاو، تايۆاندى قوسىپ ەسەپتەگەندە 25 ملن حالىقتان اسپايدى. ەڭ باستىسى، بيلىك ءبىزدىڭ قولىمىزدا عوي» - دەپ سەندىرەتىن. بۇل دەگەنى ەگەر قكپ وزدىگىنەن سوتسياليزم جولىنان بەزىنبەسە، گونكونگ، ماكاو جانە تايۆان ايماقتارى قانشا دامىپ كەتكەنىمەن، ۇلى قۇرلىقتاعى ميللياردتاعان حالىقتى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامدىق ءتۇزىمدى وزگەرتىپ جىبەرە المايدى دەگەندەگىسى ەدى. بۇل جەردە پالەنىڭ باسى «بيلىك ءبىزدىڭ قولدا عوي» دەگەننەن شىعادى ەكەن. گونكونگتىڭ قازىرگى تاعدىرى قولىندا ءابسوليۋتتى بيلىك بارلارعا ماڭگى سەنۋگە بولمايتىندىعىن ايگىلەدى.

سول كەزدە كوپتەگەن ساياساتكەرلەر، اسىرەسە، ساياسي تاريحتىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن گونكونگ پەن تايۆانداعى الىستى بولجاي الاتىن ادامدار كوپتەگەن كۇماندى سۇراقتاردى  قابىرعاسىنان قويعان بولاتىن. ولار: «ءبىر مەملەكەتتەگى ەكى ءتۇزىم ساياساتى شىن مانىندەگى پرينتسيپتىك ماسەلەدە جول بەرۋ مە، جوق ۋاقىتشا ايلا-شارىعى ما؟» - دەگەن سۇراقتى توتەسىنەن قويعان بولاتىن. ولارعا دەن سياوپين: «بۇل ۇلتتىق تۇتاستىقتىڭ تاكتيكاسى ەمەس. ءتىپتى ءبىر رەتكى سەزىمدىك تولقۋدان تۋعان دۇنيە دە ەمەس. قۋلىق-سۇمدىققا باسايىن دەپ تۇرعان جوقپىز. بۇل، تۇپتەن كەلگەندە، قىتايدىڭ دامۋى مەن قۇدىرەتتى ەلگە اينالۋ جولىنداعى ستراتەگيالىق شەشىم» - دەپ ءتۇسىندىردى. بىراق بۇل جاۋاپ تا ولاردىڭ كۇدىك-كۇمانىن سەيىلتە العان جوق. ولار: «ورتالىق ۇكىمەت پەن ەرەكشە اكىمشىلىك ايماقتىڭ ارا-قاتىناسى قالاي بولادى؟ ۇلى قۇرلىق جاقىن ارادا اتالعان ايماقتاردى جۇتا قويماس. سەبەبى، سوتسياليستىك قىتاي سونشالىق قۇدىرەتتى دە ەمەس قوي.  ال ەرتەڭ ول قۇدىرەتتى ەلگە اينالسا ءوز ويىنان اينىپ، دوڭىز ايباتىن سىرتىنا سالۋى مۇمكىن عوي. ءتىپتى وسى ازعانتاي ايماقتى جۇتىپ قويعان كۇننىڭ وزىندە حالىقارالىق قاۋىمداستىق وعان نە دەي الادى؟! قىتاي ونى ءبىزدىڭ «ىشكى ءىسىمىز» دەپ قاراپ وتىرۋى مۇمكىن عوي. ونىڭ ەڭ قورقىنىشتى جەرى، قىتاي - دەموكراتيالىق مەملەكەت ەمەس. ءبىر عانا پارتيا بيلەگەن ديكتاتورلىق مەملەكەت. بيلىكتىڭ ۇشار باسىنداعىلاردىڭ ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەي الادى. ايتارعا ميللياردتاعان حالىق دەگەنىمەن، ول حالىقپەن ساناسىپ جاتقان ەشكىم دە جوق. ولاردىڭ بەرگەن داۋسىنىڭ قكپ ءۇشىن قۇنى كوك تيىن» - دەگەن كۇدىك-كۇماندارىن قارشا بوراتىپ جاتتى. بۇگىنگى تاريح ولاردىڭ وسى كۇدىك-كۇمانىن اينا-قاتەسىز دالەلدەپ بەردى.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz