جاقىندا عانا ۇلىتاۋدا ۇلتتىق قۇرىلتاي ءوتتى. وسى ۇلكەن جيىندا كوپتەگەن ماڭىزدى تاقىرىپتار ايتىلدى. قازاقستان پرەزيدەنتى ق.ج.توقاەۆتىڭ بايانداماسىندا ەل كۇتىپ جۇرگەن وزەكتى ماسەلەلەر كوتەرىلدى. ۇلىتاۋدا ۇلى جوشى حاننىڭ كەسەنەسى ورنالاسقان. 2023 جىلى جوشى حاننىڭ تاققا وتىرۋىنىڭ 800 جىلدىعىن بۇكىل ەل بولىپ اتاپ وتەمىز. قازىبەك يسا ايتقانداي: «جوشى حان - التىن وردانىڭ اتاسى، بۇكىل قازاق حاندارىنىڭ باباسى عوي!»

شىڭعىس حاننىڭ تۇڭعىش ۇلى، باتىل جاۋىنگەر، ستراتەگ جانە قولباسشى – جوشى حان. ونىڭ اناسى - شىڭعىس حاننىڭ بايبىشەسى بورتە، مەركىت ەلىنىڭ تۇتقىنىنان بوساپ كەلگەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي جوشىنى دۇنيەگە اكەلەدى. بۇل وقيعا باسقالاردىڭ شىڭعىس حاننىڭ اكەلىگىنە كۇمان كەلتىرۋىنە نەگىز بولدى. بىراق حاننىڭ ءوزى نە كۇماندانبادى، نە ىزگى نيەتپەن جاڭا تۋعان بالانى اسىراپ الۋدى ۇيعاردى. وسىلايشا بورتەنىڭ جۇكتى بولعانىن، ال، جوشىنىڭ ءوز بالاسى ەكەنى ەكەنىن داۋىستاپ جاريالادى.

كەيبىر دەرەكتەردە مەركىت شىلگىر-بوكەنى جوشىنىڭ تۋعان اكەسى دەپ اتايدى. جوشى مەن شىڭعىس حاننىڭ اراسىندا ەشقانداي جاقىندىق بولماعان، ءتىپتى شىڭعىس حان وزىنە مويىنسۇنباعان ۇلكەن ۇلىن ولتىرۋگە بۇيرىق بەرگەن دەگەن قاۋەسەتتەر دە بار.

جوشىنىڭ بالالىق شاعى مەن جاستىق شاعى تۋرالى مالىمەت جوق. ول تۋرالى دەرەكتەر 25 جاسىنان باستاپ كەزدەسەدى. 1207 جىلى شىڭعىس حان ۇلكەن ۇلىن بايقالدىڭ باتىسىنداعى جەردى جاۋلاپ الۋعا جىبەرەدى. وندا تۇراتىن ورمان تايپالارى – تەلەۋىتتار، ۇرسۇتتار موڭعول قولباسشىسىنا سوعىسپاي بەرىلەدى. تايپا اقساقالداردى سىيلىققا اق بوز اتتار، بۇلعىندار جانە قىر سۇڭقارلارىن بەرەدى. تۇڭعىشىنىڭ اسكەري دارىنىنا، جورىق ناتيجەسىنە ريزا بولعان شىڭعىس حان جوشىعا ءوزى جاۋلاپ العان تايپالاردىڭ جەرىن سىيعا تارتتى. ءدال وسى اۋماقتاردا جوشى ۇلىسى – التىن وردانىڭ نەگىزى قالاندى.

1213 جىلى شىڭعىس حان تسين يمپەرياسىنا جورىققا شىعادى. ول اسكەرىن ءۇش بولىككە بولەدى. نەگىزگى اسكەردى ءوزى  كەنجە ۇلى تولەمەن بىرگە باسقاردى، باتىس بولىكتىڭ باسىنا اعاسى حاساردى، ال، اسكەردىڭ شىعىس بولىگىن باسقارۋعا ءۇش ۇلىن، شاعاتاي، ۇگەدەي، جوشىنى قويادى. بۇل توپ تايحان جوتاسىنىڭ وڭتۇستىگىندە سوعىس جۇرگىزىپ، كەيىن حۋانحە وزەنىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنا شىعادى. شابۋىلداعان  اعايىندىلار كوپتەگەن قالالار مەن ەلدى مەكەندەردى، سونىڭ ىشىندە ەڭ باي قالا ءشىنسيدى باسىپ الىپ، تونايدى.

شىڭعىس ۇلدارىنىڭ ولجاسى وراسان زور بولدى، ولار اسكەرلەرىن بەيجىڭ ماڭىنداعى اكەسىنىڭ جانىنا توپتاستىرادى. شىڭعىس حاننىڭ بۇل جورىعى وتە ءساتتى وتەدى. تسين يمپەرياسى بىتىمگە كەلۋدى سۇراپ، ۇلكەن اقى تولەيدى. موڭعولدار اسكەرىن جيناپ، ەلىنە كەتەر جولدا جەرگىلىكتى حالىقتى توناپ، ءولتىرىپ، تۇتقىنعا الۋدى جالعاستىرادى. موڭعولدار قولىنان قازا تاپقان بەيبىت حالىق سانى جۇزدەگەن مىڭعا جەتەدى. تسين يمپەرياسىن جەڭگەن موڭعولدار 1217 جىلى بايقال كولىنىڭ باتىسىندا باتىل ءارى تاباندى جاۋ تۇماتتاردىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولدى. تۇماتتاردى باسۋعا اتتانعان موڭعول جاساقتارى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. قىرعىزدار تۇماتتار جاعىنا شىعىپ، موڭعولدارعا قارسى كۇرەسەدى. مۇنى بىلگەن جوشى حان سەلەنگا وزەنىنىڭ مۇزى ارقىلى ەنيسەيدىڭ جوعارى جاعىنا ءوتىپ، قىرعىزداردىڭ ورتالىق ايماقتارىنا شابۋىل جاسايدى دا تەلەڭگۇت تايپاسىن باعىندىرادى.

اڭىزداردا شىڭعىس حان ورتا ازياعا جورىققا شىقپاي تۇرىپ، تاق مۇراگەرىن بەلگىلەپ كەتەدى. ول الدىندا كۇتىپ تۇرعان قاۋىپتى بولجاعان دەيدى.

شاعاتاي جوشىنى مەركىت ۇرپاعى ساناعان. جوشىمەن جەكپە-جەككە شىعادى. «قۇپيا اڭىز» – ءحىىى عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى شاماسىندا قىتاي تاڭباسىمەن جازىلعان ەڭ كونە موڭعول شەجىرەسىندە بىلاي جازىلادى:

شاعاتاي «بۇل مەركىت قالاي تاق مۇراگەرى بولىپ، ۇستەمدىك تانىتپاق؟»، دەسە، جوشى «حان ءالى سەنى مۇراگەر ەتىپ قويمادى. نەگە ۇستەمدىك ەتەسىڭ؟ بىزدەن ارتىق ەمەسسىڭ. مەن سەنىمەن كۇرەستە جەڭىلمەيمىن»، دەيدى.

شىڭعىستىڭ ەكى بالاسى جەكپە-جەككە شىعادى. ءبىر قىزىعى، شاعاتاي جوشىنىڭ تەگىنە كۇمانمەن قاراسا دا، حان بالاسىنىڭ ەكەۋى دە «شىندىق مىناۋ» دەپ اشىق ايتپاعان ەكەن. شىڭعىس رۋى تۇركىتىلدەس تايپالاردان گورى بۇل اڭگىمەگە الدەقايدا از الاڭدادى. كەرىسىنشە، جوشىنىڭ شىققان تەگى كۇماندى بولسا دا، ونىڭ ۇرپاقتارى ناعىز «شىڭعىس اۋلەتى» دەپ تانىلدى.

نەلىكتەن جوشى حان تۇڭعىش ۇل بولعانىنا قاراماستان تاق مۇراگەرى بولمادى؟ كەيبىر زەرتتەۋشىلەر مۇنى موڭعولداردىڭ تايپالىق داستۇرلەرىمەن تۇسىندىرەدى. سول بويىنشا حاننىڭ كەنجە ۇلى مۇراگەر بولىپ جاريالاندى. بىراق، شىڭعىس حان ۇلكەن ۇلىن باسقا بالالارىنان كەم كورمەگەن. مۇنى كەلەسى دەرەك دالەلدەيدى:  شىڭعىس حان ءوز تۋىستارىنا جەر ءبولۋ كەزىندە ەڭ ۇلكەن اۋماقتى جوشىعا بەرگەن. جوشى حاننىڭ ءولىمى دە ونىڭ شىعۋ تەگى سياقتى داۋلى ماسەلە. جوشى ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي اكەسىمەن قارىم-قاتىناسى شيەلەنىسە ءتۇستى. مۇنىڭ سەبەبىن تاريحشىلار جوشىنىڭ بۇكىل قىپشاق دالاسىن جاۋلاپ الۋعا بارۋدان باس تارتۋىمەن تۇسىندىرەدى. جوشى حان 1225 جىلدىڭ اياعىندا وتكەن قۇرىلتايعا بارماي، «اۋرۋمىن» دەپ سىلتاۋ ايتىپ، اڭعا شىعىپ كەتەدى. بۇل شىڭعىس حاننىڭ اشۋىنا ءتيدى. ءسۇيتىپ جوشىنى ساباسىنا تۇسىرۋگە اسكەر اتتاندىرادى. بىراق ەشقانداي سوعىس بولمايدى. جوشى وسى سەرۋەندە قايتىس بولادى.

بۇل وقيعا تۋرالى تاريحشىلار ءارتۇرلى دەرەكتەر كەلتىرەدى. تۇركى تىلىندەگى دەرەككوزدەردىڭ بىرىندە جوشى اكەسىنىڭ ايتقانىنا كونبەگەن سوڭ، شىڭعىس حان ونى ولتىرۋگە بۇيرىق بەرگەن. ال، موڭعولداردىڭ دەرەگىندە جوشى شىنىمەن قاتتى ناۋقاستانىپ، الدەبىر اۋرۋدان قايتىس بولعان. موڭعولدار اراسىندا تەكتى حاننىڭ قاراپايىم حالىق سياقتى ءولۋى نامىسقا تيەتىن جاعداي بولىپ سانالادى، سوندىقتان ءولىمنىڭ سەبەپتەرىن جاسىرىپ، كوپتەگەن قاۋەسەتتەر تاراتتى. سونىڭ ءبىرى، شىڭعىس حاننىڭ تىڭشىلارى ونى اڭشىلىقتا كورمەگەن دەيدى.  بۇگىندە «نەلىكتەن جوشى حاننىڭ كەسەنەسى بار، ال، شىڭعىس حاننىڭ قايدا جەرلەنگەنى بەلگىسىز؟» دەگەن سۇراق تۋادى.  جاۋاپ قاراپايىم. جوشى حان ءومىرىنىڭ سوڭىندا مۇسىلماندىقتى قابىلداپ، ناعىز مۇسىلمان رەتىندە جەرلەنسە، شىڭعىس حان مەن باتۋ حان پۇتقا تابىنۋشىلىق ءداستۇرى بويىنشا جەرلەنگەن.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz