تۇپنۇسقالىق دايەكتەملەرگە شولۋ

1932 جىلى ارحانگەلسكىگە جەر اۋدارىلعان ا.بايتۇرسىنۇلى 1933 جىلى «ساياسي تۇتقىندارعا كومەك» (پوموشش پوليتيچەسكيم زاكليۋچەننىم - پوليتپوموشش) ۇيىمىنان جاردەم سۇراپ بىرنەشە حات جازادى. ۇيىمعا جازۋشى م.گوركيدىڭ جۇبايى ە. پ. پەشكوۆا جەتەكشىلىك جاسايدى. اتالمىش ۇيىم 1918 جىلى «قىزىل كرەستىڭ ساياسي تۇتقىندارعا كومەكتەسەتىن ماسكەۋ قوعامى» دەگەن اتاۋمەن جۇمىسىن باستاپ، 1922 جىلى «قىزىل كرەست» دەگەن اتاۋىن قىسقارتىپ، «ساياسي تۇتقىندارعا كومەك» دەگەن اتاۋمەن قايتا قۇرىلادى. ونىڭ قىزمەتى 1937 جىلى كەڭەستىك بيلىكتىڭ قىسىمىمەن توقتاتىلادى.

ە. پەشكوۆا باسقارعان ۇيىمعا ا.بايتۇرسىنۇلى ەكى مارتە حات جازادى. بۇل تۋرالى الاشتانۋشى م.قويگەلديەۆ، س.اققۇلى سىندى عالىمدار زەرتتەۋ، زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، اعارتۋشىنىڭ اراشا سۇراعان قاراكەتىنە ماسكەۋدە تۇرىپ جاتقان الاش كوسەمى ءا.بوكەيحان كومەكتەسكەنىن زەرتتەپ، زەردەلەدى. قوس تۇلعانىڭ ە.پ.پەشكوۆاعا جازعان حاتتارى – الاش بالاسى ءۇشىن قىمبات قازىنا. قىمبات قازىنانىڭ تۇپنۇسقالىق نۇسقاسى وقىرمانعا قىزىقتى ەكەنى داۋسىز. سول سەبەپتى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1933 جىلى ارحانگەلسكىدەن ە.پەشكوۆانىڭ اتىنا جازعان ەكىنشى حاتىنىڭ تۇپنۇسقاسىن جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنعىمىز كەلەدى (1 سۋرەت).

1 سۋرەت. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ە.پەشكوۆاعا جازعان حاتىنىڭ تۇپنۇسقادان الىنعان كوشىرمەسى

قۇندى دۇنيەنى تۇپنۇسقادان جاريالاۋعا جاناما سەبەپ بولعان ماسەلەنىڭ ءبىرى مىناداي: بۇعان دەيىن بىزدەر 1902 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوستاناي قالاسىنان باتىس-ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا «ىسجۇرگىزۋشى» (دەلوپرويۆوديتەل) قىزمەتىنە الۋ تۋرالى (احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوستانايدا جازىلعان قولجازباسى تابىلدى) جانە 1904 جىلدىڭ 16 ساۋىرىندە ومبى قالاسىنان ىشكى ىستەر مينيسترىنە ءۇي سالىعىنان بوساتۋ تۋرالى جازعان وتىنىشتەردەگى (احمەتتىڭ بەلگىسىز بولعان جاڭا قولجازباسى تابىلدى) كالليگرافيانىڭ سۇلۋلىعىنا، كوركەمدىگىنە نازار اۋدارعان بولاتىنبىز. مىنا حاتتىڭ جازۋ مانەرى دە سول جازبالارداعى جازۋ تاڭبالارىنا وتە ۇقساس.

ەركىندىكتە جۇرگەندە جازىلعان جازۋ باسقا كىسىنىڭ قولىنان شىعۋى مۇمكىن دەپ ويلاۋعا دا بولادى، ال بىراق ايداۋدا جۇرگەن كىسىگە وزگەنىڭ قىزمەتىن پايدالانۋى وتە قيىن نارسە. سوندىقتان 1902 جىلى قوستانايدا جازىلعان ءوتىنىش تە، 1904 جىلى ومبىدا جازىلعان ارىز دا، ودان كەيىن 30 جىلداي ۋاقىت وتكەننەن سوڭ 1933 جىلى ارحانگەلسكىدە جازىلعان مىنا حات تا ارىپتەردىڭ كوركەم تاڭبالانۋ مانەرىنە قاراي ءبىر كىسىنىڭ – ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قولىنان شىققان دەپ تۇجىرىمداي الامىز. ايتپاقشى، ا.الەكتوروۆتىڭ ونى وزىنە «ىسجۇرگىزۋشى»  قىزمەتىنە الۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – اۋىل مەكتەبى ۇستازىنىڭ جازۋ مانەرىنىڭ انىقتىعى مەن كوركەمدىگىندە دەپ ساناۋعا بولادى. جازۋ ماشينكاسى قات زاماندا قولمەن انىق، كوركەم جازاتىن ونەر ىسجۇرگىزۋشىگە قويىلاتىن تالاپتاردىڭ ءبىرى بولعانى ءسوزسىز. بۇعان قوسا، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بويىندا سۋرەتشىلىك قابىلەت بولعاندىعىن تاعى ءبىر ەسكەرىپ قويعانىمىز ابزال (https://www.exclusive.kz/expertiza/kulturnaya_sreda/124081/?fbclid=IwAR2ovWk1tkGYireUb10EEhI6d3ntgTrFPN2mh_GXl2ZZhoUVgZFMKF0Bdgw#.YHdyjlev1hs.facebook).

بۇل تۇستا ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبىندا مۇعالىم قىزمەتىندە ءجۇرىپ قوستاناي قالاسىندا تۇراقتاعان تورعاي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى، تۇركولوگ ا. ە. الەكتوروۆپەن جاقسى تامىر-تانىستىق ورناتقانى، 1902 جىلى ونى حالىق اعارتۋ مينيسترلىگى اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىنە اۋىستىرعان ۋاقىتتا ومبىعا بىرگە قىزمەتكە (ىسجۇرگىزۋشى) كەلگەنى تۋرالى دەرەكتەر بۇرىن-سوڭدى بەيمالىم بولىپ كەلگەندىگىن ەسكە سالعىمىز كەلەدى.

سونىمەن، حات 1933 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندە ارحانگەلسكىدەن جازىلعان. كولەمى – ەكى پاراق. ۇيىمنىڭ قورجىنىنا تۇسكەن ۋاقىتى - سول جىلدىڭ 5 مامىرى. بۇل مەرزىم حاتتىڭ وڭ جاق بۇرىشىنا تاڭبالانعان جانە سول تاڭبانىڭ ۇستىنە «4781» دەگەن سان تۇسكەن. سوڭعىسى، شاماسى، ساياسي قۋعىندالۋشىلار تاراپىنان  ۇيىمنىڭ اتىنا تۇسكەن وتىنىشتەردى تىركەيتىن ەسەپتىك جيىنتىقتى بىلدىرەتىن سان بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ بولجايمىز. بۇلاردىڭ ءبىر سيامەن جازىلعاندىعى انىق بايقالادى.

الاشتانۋشى عالىم سۇلتانحان اققۇلىنىڭ جەكە مۇراعاتىنداعى ءا.بوكەيحاننىڭ 1933 جىلدىڭ 25 اقپانىندا ە.پەشكوۆانىڭ، سونداي-اق سول جىلدىڭ 29 ساۋىرىندە «پوليتپوموشش»-تى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى، ە.پەشكوۆانىڭ  كومەكشىسى، بۇرىنعى مەنشيۆيكتەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى ل. م. ۆيناۆەردىڭ اتىنا ء(ا. بوكەيحان ونىڭ قابىلداۋىنا 10 ناۋرىز بەن 29 ءساۋىر ارالىعىندا 4 رەت بارعان) ايداۋداعى ا. بايتۇرسىنۇلىن باسقا لاگەرگە اۋىستىرۋعا كومەكتەسۋدى سۇراپ جازعان تۇپنۇسقالىق ەكى حاتتىڭ وڭ جاق بۇرىشتامالارىنا دا «4781» سانى تاڭبالانعان. ءۇش حاتتىڭ ء(بىرى – احمەتتىكى، ەكەۋى - بوكەيحاندىكى) وڭ جاق بۇرىشتامالارىنا سوعىلعان ساننىڭ بىردەي بولۋى ءبىزدى وسىنداي ويعا جەتەلەيدى. ال حاتتىڭ سول جاق بۇرىشىنا «ە.پاۆل.» دەگەن جازبا سوعىلعان. بۇل بەلگىنى سوعۋشى حاتتىڭ ەكاتەرينا پاۆلوۆانانىڭ قولىنا جەتۋى كەرەكتىگىن كورسەتسە كەرەك.

«قۇرمەتتى ەكاتەرينا پاۆلوۆنا» دەپ باستالعان حاتتىڭ اڭداتپاسىندا ا. بايتۇرسىنۇلى باسىنا تۇسكەن اسا قيىن جاعدايعا بايلانىستى ءوزىن باسقا جاققا اۋىستىرۋ ماسەلەسىمەن ەكىنشى مارتە حات جازىپ وتىرعانىن تىلكە تيەك ەتەدى:

بۇدان ءارى حات يەسى 1933 جىلدىڭ 16 اقپانىندا ە.پەشكوۆا باسقارىپ وتىرعان ۇيىم ارقىلى وگپۋ-عا حات جولداعانىن، وندا مىناداي ەكى ماسەلەنى شەشۋگە كومەك سۇراعانىن ەسكە سالادى: 1) سولتۇستىكتەن جىلى ايماققا ورىن اۋىستىرۋ; 2) كەڭسە نەمەسە  ىسجۇرگىزۋ جۇمىسىنا ورنالاسۋعا رۇقسات بەرۋدى، ال ەگەر ونى ورىنداۋ مۇمكىن بولماسا، باتىس-ءسىبىر ولكەسىنىڭ تومبى وكرۋگى، كريۆوشەنسكي اۋدانى، موگوچينو دەرەۆنياسىندا ايداۋدا جۇرگەن وتباسىنىڭ قاسىنا اۋىستىرۋدى سۇراعانىن ەسكە سالادى:

حاتتىڭ مازمۇندىق جەلىسىنىڭ كەلەسى بولىگىندە مۇنداي ءوتىنىش جاساۋدىڭ سەبەبىن كەڭسە مەن ىسجۇرگىزۋ جۇمىستارىنان باسقاعا مۇگەدەكتىكتەن جارامايتىندىعىن، ال اكىمشىلىك اتالمىش ورىندارعا جاڭا كىسىلەردى الماق تۇگىل، 3-4 جىلدان بەرى جۇمىس جاساپ كەلە جاتقانداردى بوساتىپ جاتقاندىقتان ول ورىننان ءۇمىت كۇتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن تۇسىندىرۋگە ۇمتىلادى:

ا.بايتۇرسىنۇلى ءوتىنىشتىڭ قورىتىندى بولىگىندە لاگەردە جۇمىسسىز ءجۇرىپ اشتىققا ۇشىراعانىن، ابدەن ازىپ-ارشىپ، قالجىراعاندىقتان وتباسىنىڭ جانىنا اۋىستىرۋدى وتىنەدى. حاتتىڭ سوڭىنا «اسا قۇرمەتپەن ا. بايتۇرسىنوۆ» دەپ قول قويىپ، ايداۋدا جۇرگەن مەكەن-جايىنىڭ ادرەسىن جازادى. وندا  «ارحانگەلسك، سولومبالا، 1-يا دەرەۆنيا، 1-يا لينيا، د. 9» دەپ كورسەتىلگەن.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ساياسي تۇتقىندارعا كومەك» ۇيىمىنان كومەك سۇراپ جازعان حاتتارى جانە ماسكەۋدەگى ءا. بوكەيحاننىڭ جانۇشىرا قيمىلداپ ە.پەشكوۆا مەن ل.ۆيناۆەردەن جاردەم سۇراۋى ارەكەتتەرى ءوز ناتيجەسىن بەرەدى. كوپ ۇزاماي ا.بايتۇرسىنۇلى تومبىدا ايداۋدا جۇرگەن وتباسىنا قوسىلۋىنا مۇمكىندىك الادى...

الماسبەك ابسادىق،

قوستاناي

Abai.kz